Historyczne źródła tożsamości Europy Środkowej

(1)

1{+

Krzysztof Brzechczyn

HISToRYCZNE

ZRoDŁ

A

T

oŻsAMoŚCI EUROPY

ŚnooxowEJ

L

Czasami mozna spotkaó się z twierdzeniem, że stosowanie obecnie terminu

,,Europa Środkowa'' jest bezzasadne, a nawet szkodliwę. Było ono moze po-trzebne

w

czasach komunizmu, gdy słuryło zaznaczaniu odrębności narodów

położonych

w

naszej części Europy od wschodniego imperium komunistycz-nego. obęcnie jednakze wszystkie kraje naszego regionu aspirują do członko-stwa w

Unii

Europejskiej i chcą byó uznane w pełni za społeczeństwa _Ępu

za-chodniego. W

_łm

kontekście zaznaczaiie regionalnej odrębności jest poliĘcz-nie poliĘcz-niepoprawne' gdyz sugeruje, że my sami oraz sąsiadujące

z

nami narody

jeszcze _niedorośliśmy do wzorca zachodniego

i

trzeba wobec nas stosowaó

określenia-protezy _Ęlpu,,Europa Środkowa'', co rozumieć na|eĘjako: ,,w

nie-pęłny sposób zachodni''.

Ponadto termin ten charakteryzuje,się wyjątkowym rozmyciem: nie

wia-domo, kto aktualnie należy do Europy Srodkowej, a kto nie. Czy np. _ zadajmy pytanie

_-

Estonia na|eĘ do Europy Srodkowej? Przed rokiem 1989 nasze

geo-graflczne wyczucie podpowiadałoby, że nie. Nalezy zatem do Europy Wschod-niej. Jednakże zakres i tempo przeprowadzonych w tym kraju reform gospodar-czych (np. znacznie prostsze niż w Polsce prawo podatkowe) sprawia, ze po roku 1989 roku nie mozemy zaliczyó tego kraju do społeczeństwa wschodnio-europejskiego. Czy nie lepiej, więc _ argumentująprzeciwnicy posługiwania się

terminem ,,Europa Srodkowa"

_

zaprzestać stosowania tego terminu

i

za|icryć

Estonię do społeczeństw cywilizacj i zachodniej l.

Wydaje się jednak, że wbrew

_Ęm

argumentom można obronió zasadność

stosowania terminu ,,Europa Środkowa''. Rozpatrzmy najpierw pierwsry zarzut.

Wbrew naszym rodzimym euroentuzjastom (lub eurosceptykom), który

(2)

l-rP

stawiają Europę Zachodnią jako jeden homogeniczny organizm, obecny kształt

Europy Zachodniej jest zróŻnicowany. Zachodnia częśó naszego kontynentu dzie|i się na regiony, np. kraje nordyckie, romańskie itd., posiadające swoje lo_

kalne odrębności.

Z

powodzeniem zatem Europa Środkowa równiez

_-o'ó

być takim regionem zachowującym swojątozsamośó w obrębie większej całości'

Zródłem rozmycia takich określeń,

jak:

_{,,Europa Zachodnia",}_,,Europa Środkowa'', ,,Europa Wschodnia'' jest to, Że na oznaczenie systemów

śpołecz-nych stosuje się nazury geograficzne.

Z

tego powodu nię zawsze wiadomo, czy dany użrytkownik języka stosuje pojęcie np. Europy Środkowej

w

znaczeniu

czysto geograficznym' czy w znaczeniu historyczno-społecznym' Australia po-łozona jest na południowym wschodzie od Polski, lecz pomimo to

społeczeń-stwo australijskie określamy mianem społeczeństwa zachodniego.

Nie

o

poło-żenie geograftczne zatem tu chodzi, lecz

o

pewien zestaw cech stanowiący

swoistośó systemu społecznego powstałego pierwotnie

w

określonej strefie geograficznej i stąd biorącego swą nazwę''

Mozna więc pr4rpuszczaó, ze termin społeczeństwo środkowoeuropejskie

jest równiez synonimem systemu społecznego' w ktorym

_-

określmy to wstęp-nie _ ptzeplatają się cechy Wschodu i Zachodu. Co więc z tąprzykładową

Es-tonią? Wydaje się, ze na to pytanie można odpowiedzieó następująco:

_ jeżeli w _{społeczeństwie estońskim}_wyksaałcił_się_system_społeczny_{podpa_}

dający pod wzotzec społeczeństwa środkowoeuropejskiego, to kraj ten

na-|ezy do Europy Środkowej; aby nie razió w

ty*

p."ypadku intuicji geogra-ficznych dodaje się zwykle _{przymiotnik: ,,Wschodnia'';}

_ jeże|i _w_{społeczeństwie estońskim nie}_{wykształciĘ}_się_{cechy ustrojowe} po-nlłalające zalicryć ten kraj do społeczeństwa środkowoeuropejskiego (ani

zachodniego), to pomimo mojej ogromnej sympatii do Estończyków kraj

ten nalezry do Europy Wschodniej.

Celem mojego

aĘkułu

jest argumentacja na rzecz tezy, iŻ Europa Środkowa

jest pojęciem wyróżnianym na podstawie kryteriów historyczno-społecznych, a

nie geograficznych jedynie" Oznaczato, że w trakcie swojej historii

społeczeń-stwa środkowoeuropejskie

posiadĄ

odmienną strukturę społeczną od krajów zachodnioeuropejskich i ewoluowały według innych prawidłowości.

2

Przyjrryjmy się zatem podziałom kontynentu europejskiego stosowanym w

historiografii. Tradycyjnie spoĘkanym podziałem jest dychotomiczne

wyróż-2 _według_Huntingtona_{do cech}_cywilizacji_zachodniej

naleŻy: obecność

dziędzictwastarożyt-ności klasycznej, łacina stanowiąca podstawę języków romańskich (lub zródłosłów większości

języków _{europejskich), rozdział władzy duchowej}_i_doczesnej,_rządy_prawa,_pluralizm_społeczny,

zgromadzenia przedstawicielskie i indywidualizm (S. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy

(3)

Historyczne źródła tożsamości Europy Srodkowej 199

nienie Europy Zachodniej

i

Wschodniej. Podział taki opiera Się na zasadzie kontrastu _ drogę rozwojową Europy Zachodniej charakteryzować miaĘ takie

cechy

i

własności' których brakowało Europie Wschodniej. I odwrotnie _ Eu-ropa Wschodnia posiadać miała takie cęchy, których nie posiadałaEuropa Za-chodnia. Przypatrzmy się dokładniej pewnemu takiemu podziałowi. Wedfug np.

E.G. Waltersa róznica pomiędzy Wschodem aZachodern Europy opierała się na

róznicach geograficznych3.

Europa

Zachodnia charakteryrr*ić,

się

miała

cieplejsrym klimatem, obfitszymi opadami' dłuższym okręsem wegetacyjnym

roślin, dostępem do _{wód zeglownych oraz posiadaniem naturalnych, łatwo} bro-nionych granic. W rezultacie wydajnośó zachodnioeuropejskiego rolnictwa była

wyŻsza od wydajności rolnictwa we wschodniej Europie. DŁuższa linia

brze-gowa Europy Zachodniej oraz obecność żeglownych przez większośó roku rzek

obniŻała koszfy transportu'

W

_{istotny sposób przycątniało się to do}_rozwojtr

gospodarki

i

intensyfikacji wymiany handlowej. Naturalnę granice wodne

ułat-wiały obronę społeczeństw zachodnioeuropejskich przed agresją

z

zewnątrz.

Tych warunków pozbawione były społeczeństwa Europy Wschodniej.

Surow-sze i dfuższe zimy oraz mniejsze opady s&varzaĘ gorsze warunki dla rozwoju rolnictwa. Słabiej rozwinięty system rzeczny utrudniał komunikację pomiędzy poszczególnymi częściami Europy Wschodniej. Ponadto brak naturalnych

gra-nic ułatwiał dokonywanie agresji przez ludy koczownicze. Te róznice

geogra-ficzno-klimaĘczne oddziaływaĘ na poziom gospodarczy obu części

konĘ-nentu.

Z

kolei czynniki geograftczne wraz gospodarczym wpływaŁy na rozwój

polityczny, decydując o powstaniu i ukształtowaniu odrębnych systemów poli-tycznych w obu częściach kontynentu. Wspólna dla obu części kontynentu była kultura, model edukacji i religia.

Podobny dwuczłonowy sclremat _rysujePeter Burkea. Według niego Europa

Zachodnia charakteryzowała się gęściejszym poziomem zaludnięnia, na jej

te-rytorium

dominowĄ

języki romańskie i germańskie orazwyznaniakatolickie i

protestanckie. Ponadto

w

regionie tym

już

w XVI

w. pojawiły się pierwsze elementy gospodarki kapitalistycznej. Europa Wschodnia w tym podziale

cha-rakteryzowała się mniejszym poziomem zaludnienia, na jej terytorium

przewa-żaĘ

języki słowiańskie, a dominującą religią było prawosławie. Na

_Ęm

obsza-rze również rozwinęło się

w XVI

w. wtórne poddaństwo

i

gospodarka

fol-warczno-pańszczyŹniana. Jednakze autor ten stwierdza niewystarczalnośó

po-działu dwuczłonowego. obok niego potrzeba wyróznió obszar pośredni, obszar leŻący między Wschodęm

a

Zachodem, Rosją a Niemcamis. W podziale tym

3 _{E.G. Walters,The}_Other_{Europe. Eastern Europe}_to

1945. Syracuse, 1989, s.111-113.

a _{P. Burke, Introduction.}_A_{Note on}

tl"te Historiography of Eait-Central Europe. W: P. Burke,

A. Mączak, H' Samsonowicz (red.). ,,East-Central Europe in Transition. From the Fourteenth to

the Seventeenth Century". Cambridge, 1985, s. 1-2.

5 _Pionierem_{wyróŻniania, obok Zachodu}_i_Wschodu'_Europy

Środkowej był oskar Halecki'

(4)

środkowo-200 Krzysztof Brzechczyn

Europy Środkowa charakteryzować się ma wprawdzie tymi samymi cechami, co Europa Zachodnia czy wschodnia, ale cechy te występowaó mająw innym

natęzeniu,

co

decydowaó ma

o

specyfice rozwojowej tego regionu naszego

kontynentu. Przyl<ł'adem moze być powoĘwany przez P. Burke'a poziom

za-ludnienia Europy Srodkowej pod koniec więków średnich _ choó był on

wra-ź-nie wyższy od poziomu zaludnienia Rosji

cry

Skandynawii' ustępował jednak poziomowi zaludnienia krajów zachodnich. Tę _{,,pośredniość''}Europy Srodko-wej podkreśla w różny sposób wielu historykow. Jeno Szilcs stwierdza, że:

We wsrystkich dziedzinach znaleźć moŻna struktury typu zachodniego. tyle, ze nieco znie-kształcone: czasem są one niekompletne, (np. miasta), czasem niezbyt proporcjonalne (np.

szlachta). _t...1Z punktu widzenia fundamentów owych struktur, pojawia się argument za

tym, aby pojęcie ,,Europy Środkowo-Wschodniej'' odnosió _-równiez w czasach

średniowie-cza _ do całego regionu. określęnie ,,wschodnia'' omacza, iż modyfikacje modelowych i

normatywnych struktur zachodnich moŹna tu odnaleźć _ rzeczjasna, w rozmaitej formie _ niemal wszędzie. Czechy były bardziej zachodnie od Węgier, Chorwacja _ raczej mniej

za-chodnią zaś Polska pod względem gospodarczymprTpominała Węgry6.

3

obecnie chciałbym przedstawić argumenĘ, posiłkując się literaturą

histo-riograficzną uzasadniające odrębnośó strukturalną społęczeństw

środkowoeu-ropejskich,

które

róŻniĘ się

zarówno

od

społeczeństw zachodniej,

jak

i

wschodniej Europy. Mozna wyróznió co najmniej trzy okresy, w których

społe-czeństwa środkowoeuropej skie

wykaąrwĄ

się odrębnością rozwojową' Jest to

okres wczesnego feudalizmu

w

X-Xtr

wieku, system

folwarczno-panszcryź-niany w

XVI-XVIII

wieku i okres międrywojenny w latach 1918-1939.

Feudalizm

w

cywilizacji europejskiej rozwijał się

w

trzech odmiennych

strefach kulturowo-terytorialnych7. W pierwszej strefie obejmującej Italię,

połu-dniową Francję

i

Hiszpanię, gdzie dominujący wpływ zachował anĘczny

system społeczny, feudalizm powstał na drodze wewnętrznej ewolucji niewol-niczych stosunków produkcji.

W

drugiej strefie obejmującej takie tereny, jak środkowa i północna Francja panowała równowaga pomiędzy wpływami ruym-skimi a barbar4lńskimi. Tam też system feudalny był wynikiem syntezy

urzą-dzeń społecznych cywilizacji rzymskiej i germańskich zdobywców. Natomiast

w krajach takich, jak Polska, Czechy, Węgry, ktore nigdy nie

miĄ

styczności

ze światem rzymskim' feudalizm powstał w sposób sainoistny, na drodzę

roz-padu przedklasowych wspólnot rodowo-plemiennych. W społeczeństwach sło-wiańskich feudalizm ukształtował się w sposób samoistny, na drodze

dezinte--wschodnią. Jednakże podział ten nie przyid się w literaturze przedmiotu (o' Halecki, Historią

Europy _ jej granice _i_podziały._Lublin_1994).

6 _J._sztjcs,_Trzy_Europy._Lublin,_1995,_s.₆₆_i_68-ó9.

7 _s._Russocl<s,_Monarchie_{stanowe środkowowschodniej}_Europy_W-XW_w.

,,Kwartalnik

(5)

Histotyczne źródła tożs amości Europy Środkow ej

$acji

agrarnych wspólnot rodowo-plemiennych, i stąd różnił się on znacznie od

klasycznego feudalizmu zachodnioeuropej skiego.

W przeciwieństwię do Europy Zachodniej, w Europie Środkowej nigdy nie

ukształtował się system lenny.

W

Europie Środkowej ziemia była foimalnie własnością panującego. Klasą panującą

w

społeczeństwię prawa książęcego

było moznowładztwo występujące

w

źrodłach historycznych pod nazwą nobi-ies. Potęga tej klasy społecznej zasadzała się na dysponowaniu środkami przy-musu oraz środkami produkcji. Jednostki rekrutujące się z tej klasy społecznej sprawowały urzędy w administracji państwowej. Np. w systemie administracyj_

nym państwa piastowskiego moŻna było wyrófuić trry poziomy władry

pań-stwowej: centralny, prowincjonalny

i

kasztelański. Poziom centralny

obejmo-wał dwór książęcy

i

wyspecjalizowane agendy władzy państwowej, takie jak

skarb, dowództwo wojskowe itd. Państwo było podzielone na 8 prowincji i

około 90 okręgów grodowych.

Na

cze|e najniższej jednostki administracyjnej stał kasztelan.

Miał

on rozległe kompetencje. Podporządkowane mu było bo-wiem miejscowe _{rycerstwo, posiadał}władzę sądowo-policyjną oraz zajmował się pobieraniem danin

i

podatków od podległej ludności. Kasztelan miał

rów-nież do dyspozycji wyodrębniony aparat administracyjny. Składał się on

za-zvłyczaj z wojskiego, któremu

podlegĄ

Sprawy militarne, posiadającego

kom-petencje sądownicze sędziego, i komornika. Tęn ostatni ściągał podatki i świad-czenia. Wreszcie

z

_{włodarza administrującego prywatnymi majątkami} panują-cegot.

Klasa moznowładcza posiadała również niewielkie własne majątki

ziem-skie. Majątki tej grupy społecznej w Polsce cry na Węgrzech nie przekraczały

zwykle

kilku

wiosek,

w

wyjątkolvych wypadkach dochodząc do kilkurrastu9. W tym jednak okresie, władza kasztelana przeciętnego okręgu grodowego

obej-mowała ponad 100 wiosek. Urzędnicze uposażęnie kasztelana wielokrotrrie przewyŻszało dochody uzyskiwane zjego własnej gospodarki. We

wspomnia-nych krajach około 1/3 ogólnej wartości świadczeń było przeznaczane na

upo-s azen i e urzędników naj n iższ ego szczebla adm i n i stracyj ne go 1 0.

Ludnośó chłopska poddana była prawu ksiąęcemu'

a

nie prywatnemu.

Wśród niej bowiem da się wyróżnió dwie dodatkowe warstwy społeczne, tzn,.

chłopów

_

dziedziców

i

ludnośó służebną.

Ci

pierwsi stanowili podstawowy

trzon ludności chłopskiej. Zobowięani

byli

do świadczenia na rzecz państwa rozmaitych posług

i

danin. Drugą kategorię wśród klasy chłopskiej stanowiła ludnośó sfuzebna. Jej kondycja społecznabyła trochę inna. W zamian bowiem

zazwolnienie z podstawowych świadczeń iposług zobowiązanabyła do

świad-czenia wyspecjalizowanych usług na rzecz państwa. Na podstawie

zachowa-8 _{K. Modzelewski, Chłopi}_w_monąrchii_{wczesnopiastowskiej.} _{Wrocław, t987,}

s. 1Żg-|3Ż.

9 _{M. Barański, Majątki}_{ntożnowładcze}_na_Węgrzech_w_XII_w.

,'Przegląd Historyczny",.7g'l9,

t. 70, s.428.

"'K. Modzelewski, Chłopi.'., s. l43.

(6)

20z

nych nazw miejscowości udało się zidentyfikowaó około 40 roŻnych

specjalno-ści, wśród ktorych około

l/3

stanowiĘ umiejętności rzemieślnicze. osadami słuzebnymi pokryte były centralne ziemie piastowskiego państwa. Wprawdzie

ludnośó słuzebna była uprzyr,vilejowana ękonomicznie nad pozostałą ludnością

wiejską to jednak

jej

wolnośc była ograniczona. Poniewaz ludnośó służebna pełniła obowiązki wobec księcia dziedzicznie, nie miała ona prawa do zmiany miejsca zamieszkania i zawodurr.

Wielka własnośó mogła powstać wyłącznie na jednej zasadzie

_

książę

mógł zrezygnować

z

prerogatyw władzy publicznej

_

sądowniczej

i

ekono-micznej, przekazując

ją

właścicielowi. Kościół był pierwszą instytucją która

dokonała wyłomu w systemie prawa książęcego. W drodze nadań immuniteto-wych już od końca XI w. inst5rtucja ta otrzymywała ziemię wraz z osiadłą

lud-nością która wcześniej podlegała prawu ksiązęcemu. Książę nadając

posiadło-ści, rezygnował

z

roszczeń wynikających

z

prawa książęcego wobec osiadłej

tam ludności. Początkowo akcja immunitetowa powodowała opór urzędników państwowych, gdyŻ zmniejszała ekonomiczne podstawy tej grupy społecznej. Jednakże

w

miarę postępowania rozbicia dzielnicowego

i

rozszerzania kręgu

osób sprawujących najwyższe urzędy

_-

z kilkunastu w

XI

w. do dwustu w XII

w. _ opór tej grupy społecznej malał. Uposazenie urzędnicze stopniowo odgry-wało mniejszą rolę niz własne posiadłości. W

Xil-XIII

w. akcja immunitetowa rozszerzała się na inne kręgi społeczne

_-

głównie możnowładztwo oraz ryeęr-stwo.

.

Analizując rueczowe świadczenia wynikające

z

prawa książęcego, Karol Modzelewski stwierdza, że wobec systemu prawa książęcego

naleĘ

przyjąó

dwa układy odniesienia: feuda|izm zachodnioeuropejski oraz azjatycki sposób produkcji. To, co odróznia społeczeństwo środkowoeuropejskie od modelu

za-chodniego feudalizmu, to ,,tożsamośó klasy panującej i hierarchii państwowej'', ,,pośrednia eksploatacja ogófu ludności na gruncie powszechnych cięzarów na

rzecz monarchii'', ,,brak znamion zależności osobistej bądź

gruntowej'',,,wznie-sienie systemu klasowego na fundamencie nienaruszonych formalnie praw

lud-ności pospolitej do ziemi oraz innych instytucji plemiennych''''. Powyższe

ce-chy odrózniają ustrój prawa książęcego od klasycznego systemu feudalnego' a

nasuwają analogię

z

tmt. azjaĘckim sposobem produkcji. Wedfug

K.

Modze-lewskiego tych dwóch systemów nie na|eĘ utozsamiaó ze sobą. W azjatyckim systemie produkcji państwo spełniało rolę koordynatora

i

otganizatora

produk-cji. Natomiast ziemia w tym systemie społecznym była własnością

poszczegól-nych wspólnot agrarnych, pochodzących jeszcze _z_{okresu przedpaństwowego.}

Wspólnoty te płaciły państwu daniny i świadczyły posługi. Z tego też względu'

podsumowuj e swoj e rotw uŻania autor:

ll _K._{Modzelewski, organizacja}_{gospodarcza państwa piastowskiego} _(X-XI_{w.). Wrocław,}

1975, s. 12.

(7)

H is t oryczne źr ó dła t oż s amoś c i Eur opy Ś r odkow ej 203

Monarchie wschodniej Europy dzieliła od azjatyckich despotii przepasć technologiczna ze

wszystkimi konsekwencjami w zakresie organizacji społeczeństwa i jego strukturalnej

dy-namiki. Funkcje ogólnospołeczne państwa zamykały się w kręgu zadań obronnych'

sądowni-czych

i

policyjno-porządkowych' nie obejmując organizacji produkcji rolnej. Pod tym

względem podmiotem gospodarowania o znacznym zakresie samodzielności produkcyjne-i

była rodzina chłopska; odpowiadał tęmu w zasadzie indywidualny system zawłaszczania

ziemi _[...].W tym względzie ustrój prawa ksiąęcego i klasyczny feudalizm

zachodnioeuro-pejski oparte były na podobnym fundamencie cywilizacyjnym. _{,,Poddaństwo}pństwowe''

stało się teŻ punktem wyjścia procesów feudalizacyjnych, które w ostatecznym wyniku

za-tarły pierwotną odrębność ustrojową obu systemówl3,

Drugim takim okresem, w którym zaznaczała się odrębność historyczna Eu-ropy Srodkowej, jest okres rczpocrynający się od przełomu

Xv/Xu

w. Wtedy to stopniowo zaarynaĘ pojawiaó się odrębności

_-

w zestawieniu z zachodnio-europejską

-

środkowoeuropejskiej

linii

rozwojowej. Granicą obu stref rozwo-jowych stała się rzekaŁaba. Na zachód od niej nadal pręznie

ronłijaĘ

się

mia-sta, produkcja rzemieślnicza orźLz manufakturowa, chłopi _{zaś stawali się} osobi-ście wolni. Równowaga społeczna pomiędzy mieszczaństwem a szlachtą

umoż-liwiła wzrost potęgi państwa, które z monarchii stanowej w okresię

nowoĄrt-nym przekształciło się w monarchię absoluĘstyczną. Natomiast na wschód od

rzeki Łaby miasta we wszystkich krajach tego regionu przeŻywały

_wraźny

kryzys

-

spadała

w

nich liczba ludności oraz zmniejszała się produkcja rze-mieślnicza.

W

wiejskiej sferze wytwórczości rozwój gospodarki folwarczno--pańszczyźnianej wyparł wcześniejszą gospodarkę czynszową. Towarzyszył temu wzrost obciążeń pańszczyźnianych oraz wprowadzenie

tzw'

wtórnego poddaństwa. Przewaga gospodarcza szlachty utrwaliła się również

w

_Ęciu

po-litycznym

_-

we wszystkich społeczeństwach Europy Środkowej mieszczaństwo

w

porównaniu

z

mięszczaitstwem zachodnioeuropejskim wywierało niewielki wptyw na żrycie społeczne, państwo zaś zostało podporządkowane interesom

szlachty. Powstanie

i

rozwój

gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, co

umożliwiało wzrost wyrysku chłopstwa, stanowiło podstawowy czynnik

różni-cujący dwie podstawowe streĄl gospodarcze w nowozytnej Europie.

Czynnikiem inicjującym proces narastania odrębności rozwojowej Europy

Środkowej był niedobór

siĘ

roboczej, który w XII-XIV w. wpĘnął nie tylko na

poprawę sytuacji chłopstwa, ale i na warunki powstawania miejskiej sfery go-spodarki w Europie Środkowej'o. Popra*a zamożności chłopstwa ogranicryła rozmiary migracji tej grupy społecznej do miast. To zaś wpĘnęło na słabszy

rozwój sfery miejskiej i zachwiało równowagę społeczną pomiędzy mieszczań-stwem a szlachtą. Pozwoliło to tej ostatniej klasie społecznej podporządkowaó

swoim interesom władzę. Dominacja polityczna szlachty umożliwiła dalsze

|3 _TamŻe,_s.267. la Korzystam w tym K. Brzechczyn. odrębność 1998' s. 20Ż-247. paragrafre z historyczna

argumentów

i

toku anal.izy przedstawionych w. pracy:

(8)

2o\

ograniczanie rozwoju miast otaz zaosttzenie poddaństwa

i

wprowadzenie fol-warku pafszczy źnianego. Dalszy wzrost wyzysku ekonomicznego następował

w

instytucj onalnych ramach gospodarki folwarczno -pafszczy źn ianej

.

Kiedy

jednak zdobyła wyłączny wpływ na władzę państwową

i

zdołała ogranic4zć

prąrwileje mieszczailstwa, ustępstwa wobec chłopstwa zakońcryĘ się.

Proce-som tym towarzyszył popyt na zboŻe Europy Zachodniej _'

Konsekwencją rozwoju systemu folwarczno-pańszcryźnianego było

póź-niejsze powstanie gospodarki kapitalistycznej. Kiedy ten system w końcu się

ukształtował w nasrym regionie Europy w drugiej połowie

XIX

wieku' to

wy-karywał

pewne strukturalne odrębności

od

kapitalizmu zachodnioeuropej-skiego.

w

Xx

w. i w I poł.

XX

w. większośó siły roboczej była zatrudniona na wsi. opóźniona industrializacja Europy Srodkowej objęła więc o wiele mniej-sze obszary

_Ęcia

gospodarcze5o. Zacofanie techniczne spowodowało, że spo-łeczeństwa

te nie

mogły korrystaó

z

dobrobytu spowodowanego postępem technicznym. Prowadziło to do większego niż w Europie Zachodniej natężenia

konfliktów społecznych pomiędzy burinazją a rodzącą się klasą robotniczą.

W rozwoju społeczeństw środkowoeuropejskich nie wykształciła się równiez równowaga wpływów pomiędzy władzą

a

własnością.

EtaĘzacja

państwa obejmowała rozleglejsze sfery

_Ęcia

społedznego

niż

regulacja władcza w typowym państwie Europy Zachodniej . Zasięg ingerencji władzy był tak dury'

Że

w

zasadzie nie można mówió o gospodarce wolnorynkowej

w

drugiej poł.

XIX

w. w Europie Środkowej.

Rozpad imperiów Hohenzollernów, Romanowów i Habsburgów w wyniku I

wojny światowej

i

narodowych rewolucji obywatelskich

w

latach |g17-I9 stworzył podstawy do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. We wszystkich społeczeństwach narodowych wprowadzono demokrację parlamentarną

i

in-sfftucję wolnych wyborów. Losy inst5rtucji społeczeństwa obywatelskiego

zale-żaĘ

od

relacji międąy głównymi siłami społecznymi: własnością

i

władzą.

Tam, gdzie burżruazja była najsłabsza (Rosja),

w

wyniku przejęcia środków

produkcji ptzezwładzę wywodzącą się z rewolucji doszło do uksŻahowania się społeczeństwa socjalistycznego. Tam natomiast, gdzie burżuazja

była

silna (Czechy), przez

cĄ

okres dwudziestolecia międąy.wojennego utrzymywało się stabilne społeczeństwo obywatelskie.

Z

kolei

w

krajach mieszczących się gdzieś pomiędzy tymi dwoma ekstremalnymi przypadkami, posiadających

go-spodarkę rolniczą bądŹ rolniczo-ptzemysłową (Bułgaria, Estonia, Jugosławia,

Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Węgry), wcześniej cry poźniej doszło do auto-rytarnych zamachów stanuls. Ustanowienie tych systemów poiity."nych

nastę-powało

na

_{drodze autorytarnych zamachów stanu przeprowadzanych pr4,}

|5

o

_zwiękach_pomiędzy_gospodarką_a

systemami autorytarnymi, zob' l. Tomaszewski, 7łe

Economy of Central and South-Easterłx European Countries during the Inter-Wąr Yeąrs. W..

J. Zarnowski, (red.). ,,Dictatorships in Central and South-Eastern Europe (1918-1939). Antholo-gies'' (Polish Historical Library,4)' Wrocław l983, s. 57-83'

(9)

His t o _{rycz ne}ź r ó dła t ożs a m o ś c i Eur opy Ś r o d kow ej 205

udziale bądź

_Ęczliwej

neutralności wojska. Następstwem zmiany władzy była

autokratyzacja ustroju politycznego: w za|eŻności od kraju nastąpiło

ogranicze-nie

bądź zniesienie demokracji parlamentarnej, zacieranie róznic pomiędzy władzą ustawodawczą i sądowniczą a wykonawczĄoraz powazne wzmocnienie tej ostatniej.

w

systemach autorytarnych

w

odróznieniu od totalitarnych ist-niały, ograniczone

do

sfery społecznej

i

gospodarczej, niezalężne instytucje

społeczeństwa obywatelskiego. Władza autorytama

nie

próbowała również wchodzić w kompetencję insĘrtucji religijnych oraz przejmowaó pełnej kontroli nad środkami produkcjil6. Choó zakres kontroli góspodarki pizez władzę w

ustroju autorytarnym był mniejszy od zakresu regulacji

_Ęcia

gospodarczego w

społeczeństwie totalitarnym, to

był

on jednak

wyrźnie

większy od zakresu

kontroli gospodarki w typowym społeczeństwie zachodnim.

4

Widzimy więc, że pod względem ewolucji społeczeństwa Europy

Środko-wej

różniĘ

się od społeczeństw zachodniej Europy. Podstawątej roŻnicy była

znaczna kumulacja władry społecznej

w

rękach klasy społecznej:

w

rękach urzędników monarchii piastowskiej

w X_Xm

wieku, stanu szlacheckiego w

XVI-XVII

wieku

c4l

autorytarnego państwa

w

okresie międzywojennym.

Kumulacja ta usprawiedliwia posługiwanie się terminem

',Europa Srodkowa'',

który nie

_Ęle

oznacza połozenie geograficzne' co jest synonimem

społeczno--historycznych cech rozwojołvy9h tej części Europy. Cokolwiek metaforycznie można powiedzieÓ, ze Europa Srodkowa jest obszarem, na którym wschodnie cechy rozwojowe współegzystują z zachodnimi. Do wschodnich cech rozwojo-}vych

zalicryó

trzeba zacofane cywilizacyjnie struktury gospodarcze, _do za-chodnich zaś _ model kultury kształtujący style

_Ęcia

i aspiracje społeczne. W przyswojeniu zachodniego modelu kultury wielką rolę odegrał katolicyzm, oraz

ló _{Porównaj charaklerystykę}_systemÓw _{autorytarnych zawartych w:}_{A. Ajnenkie!,The}

EvoLu-tion of the Forms of Goventment in Cental Europe, I9I8-1939. W: J. Zamowski. (red.). op. cit., s. Ż'7-75; W. Kulesza, Koncepcje ideowo-polityczne obozu rządzącego w Polsce w latach

]926--]935. Wrocław 1985' s. 262-281, F. Ryszka' European Fascism. Divergencies ąnd Similąrities. Prospects of Comparative Reseąrch. W: Żarnowski, (red.), _{op.cit', s.223-24'1,}J. Zarnowski.

Arr-thoritąrian Systems in Central and South-Eąstern Europe (1918-1939). Analogies and

(10)

206

protestantyzm posiadający tam w pewnych okresach historycznych swoje

en-klawy. Wypadkową oddziaływania tych czynników rozwoju historycznego był

kształt struktur politycznych, których forma oscylowała od demokratycznych

(11)

STARY

KOIYTYNENT

wNowYM

TYSIĄCLECIU

Redakcja naukowa:

Zbigniew Drozdowicz

?

Wydawnictwo Fundacji Humaniora