Humanitaryzm w rzymskim późnoantycznym ustawodawstwie cesarskim na przykładzie konstytucji zamieszczonych w CTh 9.3. «De custodia reorum»

Adam Świętoń

Humanitaryzm w rzymskim

późnoantycznym ustawodawstwie

cesarskim na przykładzie konstytucji

zamieszczonych w CTh 9.3. «De

custodia reorum»

Studia Prawnoustrojowe nr 9, 43-54

2009

2009

Adam Św iętoń

U n iw e r s y te t W a rm iń s k o -M a z u rs k i

Humanitaryzm w rzymskim późnoantyczym

ustaw odaw stw ie cesarskim na przykładzie

konstytucji zam ieszczonych

w CTh 9.3. De cu sto d ia reorum

R z y m s k a h u m a n ita s j e s t n ie z w y k le p o je m n y m tre śc io w o s fo rm u ło w a ­ n ie m . N a le ż y j e ro z p a try w a ć , j a k u w a ż a H e n r y k K u p is z e w s k i, z a ró w n o pod w z g lę d e m e s te ty c z n y m , j a k i e ty c z n y m . H u m a n ita s o z n a c z a ła ła g o d n o ść , i n ­ s t y n k t p r z y n a le ż n y czło w iek o w i c y w iliz o w a n e m u 1, w s z e c h s tro n n e p rz y g o to ­ w a n ie do ży cia o b y w a te lsk ie g o , u k s z ta łto w a n ie p e w n e j p o s ta w y m o ra ln e j, u z n a n ie g o d n o ści w ła s n e j i in n e g o c z ło w ie k a i w re sz c ie o g ła d ę , j a k a p o w in n a ce ch o w ać k a ż d e g o c z ło w ie k a , k tó r y o d e b r a ł s t a r a n n e k la s y c z n e w y k s z ta łc e ­ n ie 2. N ie j e s t je d n a k ż e c e le m te g o a r t y k u ł u a n a liz a p o jęcio w a, z w a ż y w sz y n a fa k t, że is tn ie je b o g a ta l i t e r a t u r a p o św ię c o n a h u m a n ita s (a s p ó r o u s ta le n ie o s ta te c z n e j d e fin ic ji w ciąż to czy się n a p o lu w sp ó łc z e sn e j r o m a n is ty k i p r a w ­ n ic z e j3). P r a g n ę ra c z e j z a ją ć się p r z e ja w a m i h u m a n ita s w p r a w ie k a r n y m , tj. h u m a n ita s im p e r a to r ia o ra z in d u lg e n tia . P o d p o ję c ia m i ty m i ro z u m ie m y a k t ła s k i c e s a rs k ie j, ta k ż e w o d n ie s ie n iu do s p r a w k a r n y c h 4, d a r o w a n ie k a r czy u lż e n ie m ę ce s k a z a n e g o 5. W ty m p r z y p a d k u h u m a n ita s p r z e c iw s ta w ia n a

1 R. Baumann, Crime and punishment in ancient Rome, London - New York 1996, s. 6. 2 H. Kupiszewski, Humanitas a prawo rzymskie, „Prawo Kanoniczne” 1977 (20), nr 1-2, s. 284; W. Litewski, Podstawowe wartości prawa rzymskiego, Kraków 2001, s. 23.

3 Zob. np. C.A. Maschi, “Humanitas" romana e “caritas" cristiana come motivi giuridici, “Jus” 1950, nr 1, s. 266-274; K Büchner, Humanum und humanitas in der römischen Welt, “Studium Generale” 1961, nr 14, s. 636-646; J. Van Den Besselaar, Humanitas Romana, “Revista de Historia” 1965, nr 16, s. 265-286; G. Crifo, A propositio di humanitas, [w:] Ars boni

et aequi. Festschrift für Wolfgang Waldstein zum 65. Geburstag, Stuttgart 1993, s. 79-91;

A. Palma, Humanior interpretatio. “Humanitas" nell’interpretazione e nella normazione da Ad­

riano ai Severi, Torino 1992, passim.

4 J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 2001, s. 434 s.v.

humanitas.

b y ła t a k im p o jęc io m ja k : s a e v itia , s e v e r ita s i a tr o c ita s (sro g o ść, su ro w o ść , o k ru c ie ń s tw o )6, c z ę sto k o ja rz o n y m z rz y m s k im p ra w e m k a rn y m .

W n in ie js z y m a r ty k u le p r z e d s ta w ię w p ły w h u m a n ita s n a rz y m s k ie p r a ­ wo k a r n e w IV w ie k u n .e. w ś w ie tle k o n s ty tu c ji c e s a r s k ic h z a c h o w a n y c h w K o d e k sie T e o d o z ja ń sk im . W ybór o k r e s u n ie j e s t p rz y p a d k o w y - w p ó ź n y m a n t y k u su ro w o ść p r a w a k a r n e g o z n a c z n ie się n a s iliła . P rz e p ro w a d z e n ie do­ w o d u ze ś w ia d k ó w z a p o m o c ą t o r t u r s ta ło się w ó w c z a s m o ż liw e ta k ż e w p r z y p a d k u lu d z i w o ln y c h 7, a k a r y u le g ły z a o s tr z e n iu (u p o w s z e c h n ia ły się k a r y m u ty la c y jn e czy s p a le n ia ży w ce m )8. A n a liz u ją c p o k la s y c z n e rz y m s k ie p ra w o k a r n e i ź r ó d ła p o z a ju ry d y c z n e , m o ż n a w y ro b ić so b ie p rz e k o n a n ie o n ie z w y k ły m o k ru c ie ń s tw ie , ja k ie cechow ało p ro c e d u rę k a r n ą w b u rz liw y m IV i V w ie k u n .e. A n n a liś c i s ta r o ż y tn i m a lu ją p o n u ry o b ra z c ią g ły c h procesów 0 o b ra z ę m a je s ta tu , o d b y w a ją c y c h się w a tm o s fe rz e te r r o r u . T o rtu ry s ą po­ w sz e c h n ie sto so w a n y m ś ro d k ie m dow odow ym , p le n i się d o n o sicielstw o , d z ia ła ta j n a s łu ż b a c e s a rs k a , a g e n tes in re b u s. O czyw iście a n ty p a tie p o lity c z n e p rz e ­ ja w ia n e p rz e z d z ie jo p is a rz y b e z w ą tp ie n ia w p ły w a ły n a w iz e r u n e k w ład có w 1 ic h rządów . N ie k tó ry c h c e s a rz y o d m a lo w y w a n o ja k o o k ru tn ik ó w : p rz y k ła d o ­ wo za ta k ie g o u c h o d z ił w o czach A m m ia n a M a rc e llin a c e s a rz K o n sta n c ju sz : „ s ta r a ł się bo w iem , a b y u m ie r a n ie n ie k tó r y c h o s k a rż o n y c h , o ile p o z w a la ła n a to ic h k o n d y cja , p rz e c ią g a ło się w c z a sie ”9. N a ile t a i in n e o p in ie s ą p ra w d z i­ w e, p o z o sta n ie k w e s tią d y s k u s y jn ą , n ie m n ie j je d n a k ź ró d ła p ra w n e w ja k im ś s to p n iu p o tw ie r d z a ją w z ro s t o k r u c ie ń s tw a w p ra w ie k a r n y m ow ego o k r e s u 10.

A tr o c ita s w y w o ły w a ła r e a k c je ze s tr o n y c h r z e ś c ija ń s k ic h i p o g a ń s k ic h

in te le k tu a lis tó w , s k u tk u ją c e ła g o d z e n ie m p r a w 11. In te r e s u ją c o p r z e d s ta w ia 6 Ibidem, s. 289.

7 Od czasu dynastii Sewerów (K. Amielańczyk, Rzymskie prawo karne w reskryptach

cesarza Hadriana, Lublin 2006, s. 165 i n.), aczkolwiek quaestio per tormenta zagrażało przed­

stawicielom stanu pośledniego (humiliores). Wyjątkowo tortury stosowano wobec wszystkich wolnych obywateli, jeśli w grę wchodziła zbrodnia obrazy majestatu cesarskiego (crimen laesae

maiestatis).

8 R. MacMullen, Judicial savagery in the Roman Empire, „Chiron” 1986, nr 16, s. 158 i n. Kwestię surowości rzymskiego prawa karnego omówił np. R. Baumann: Crime and punishment

in ancient Rome, London - New York 1996; idem, Human rights in ancient Rome, London - New

York 2000, passim.

9 Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, t. 1, tłum. I. Lewandowski, Warszawa 2001, s. 371 (21.16.9).

10 Przykładowo konstytucją cesarza Walentyniana (CTh 7.13.5), wydaną prawdopodobnie w roku 368 (lub 373) przewidziano karę spalenia żywcem dla rekrutów, którzy dokonaliby samookaleczenia w celu uniknięcia służby wojskowej. Arnold H. M Jones uważał, iż tak surowe sankcje należy tłumaczyć wybuchowym charakterem cesarza Walentyniana: „In 368 Valenti- nian, presumably in a fit of fury, instructed Viventus [...] that ofenders should be burned alive [...]” (A.H.M. Jones, The Later Roman Empire 284-602. A social economic and administrative

survey, Oxford 1964, s. 618). Surowość sankcji mogła być także odbiciem całkowitej bezradności

władz w obliczu przypadków samookaleczenia (por. G. Piccaluga, I risvolti sacrali della “trunca-

tio digitorum", [w:] Sodalitas. Scritti in Onore di Antonio Guarino, t. 4, Napoli 1984, s. 1815).

11 H. Kupiszewski pisze, że prawo karne pozostawało w tyle względem cywilnego, jeśli chodzi o wpływy humanitas na jego treść (H. Kupiszewski, op. cit., s. 293).

się k w e s tia h u m a n ita s w o d n ie s ie n iu do p r a w r e g u lu ją c y c h p o s tę p o w a n ie z w ię ź n ia m i. P o n iż e j om ó w ię p o k ró tc e c e s a r s k ie u s ta w o d a w s tw o o d n o sz ą c e się do c u s to d ia re o r u m (u w ię z ie n ia o sk a rż o n y c h ), a z w ła sz c z a do w a ru n k ó w p a n u ją c y c h w w ię z ie n ia c h (carcer).

N a le ż y p a m ię ta ć , że o g ó ln ie rz e c z u jm u ją c , R z y m ia n ie n ie tr a k to w a li w ię z ie n ia ja k o k a ry . P e łn iło ono ro lę ś r o d k a za p o b ie g a w cz e g o p o d c z a s p o s tę ­ p o w a n ia ro z p o z n a w c z e g o (q u a e stio ) alb o po w y d a n iu w y ro k u , m ia ło zap o b iec u cieczce s k a z a n e g o i z a g w a r a n to w a ć w y k o n a n ie p o e n a (lu b e g z e k u c ję ro s z ­ c z e ń )12. W ź ró d ła c h ju r y d y c z n y c h s p o ty k a m y się z z a m ie n n ie s to s o w a n y m i t e r m in a m i u ż y w a n y m i n a o k r e ś le n ie te g o ś ro d k a : c u s to d ia , ca rcer lu b v in c u ­

l a 13. W ra z z ro z w o je m p ro c e s u c o g n itio e x tra o r d in e m i s t r u k t u r s ą d o w n i­

c zy ch p a ń s tw a rz y m s k ie g o c u s to d ia n a d p o z w a n y m / o s k a rż o n y m z a c z ę ła p rz e s u w a ć się ze s fe ry p r y w a tn e j do s fe ry p u b lic z n e j. W ię z ie n ia (carer) p o ja ­ w iły się w w ię k s z y c h m ia s ta c h C e s a r s tw a i z a c z ęły b y ć d o z o ro w a n e p rz e z p rz e d s ta w ic ie li w ła d z y (za zw y czaj b y li to ż o łn ierze ).

J u ż w o k re s ie p r y n c y p a tu s y tu a c ja w w ię z ie n ia c h b y ła p r z e d m io te m r e ­ g u la c ji ze s tr o n y c e s a rs k ie g o u s ta w o d a w s tw a . Ic h a u to r e m b y ł m .in . c e s a rz H a d r ia n , k tó r e m u p r z y p is u je s ię s z e r s z e z a s to s o w a n ie id e i h u m a n iz m u w p r a w ie k a r n y m , c h o c ia ż b y p o p rz e z u w y d a tn ie n ie a n im u s w k w a lifik a c ji p r z e s tę p s tw a , r o z s z e rz e n ie k a ta lo g u k a r c e le m d o s to s o w a n ia ic h do w a g i p o p e łn io n e g o c z y n u , w y d a n ie re s k r y p tó w c h ro n ią c y c h m a ją te k osób s k a z a ­ n y c h czy te ż o g ra n ic z e n ie s to s o w a n ia t o r t u r ja k o ś r o d k a dow odow ego w obec n ie w o ln ik ó w 14.

H a d r i a n z a k a z a ł o d b ie r a n ia w ię ź n io m rz e c z y o so b isty c h , m o ż n a to było u c z y n ić d o p ie ro po w y ro k u s k a z u ją c y m (języ k r e s k r y p t u s u g e ru je , że t r a k t o ­ w a n o to ja k o sp o lia — łu p y ) 15. Z w a lc z a ł ta k ż e p r a k ty k ę o r z e k a n ia k a r y d o ży ­ w o tn ie g o w ię z ie n ia (p e r p e tu a v in c u la ) w o b e c lu d z i w o ln y c h , j a k o k a r y s p rz e c z n e j z c e s a r s k im u s ta w o d a w s tw e m 16. N a le ż y z a u w a ż y ć , że p r a k t y k a i p o g lą d y w y r a ż a n e p rz e z ju r y s tó w o d b ie g a ły c z ę sto od lite r y c e s a rs k ie g o p r a w a . J u ż w epoce S e w e ró w U lp ia n p o s tr z e g a ł v in c u la ja k o j e d n ą z k a r, k tó r a m o g ła b yć s to s o w a n a ta k ż e w obec in g e n u i (ch o ciaż ty lk o o d n o ś n ie do

12 W. Litewski, Rzymski proces karny, Kraków 2003, s. 89; K. Amielańczyk, Reskrypty

cesarza Hadriana w sprawach karnych, [w:] T. Maciejewski (red.), Dzieje wymiaru sprawiedli­ wości, Koszalin 1999, s. 29; K. Amielańczyk, Rzymskie prawo karne..., s. 213. Powyższe dotyczy­

ło oczywiści ludzi wolnych, a nie niewolników, wobec których można było zastosować karę

poena vinculorum (ibidem, s. 215).

13 K. Amielańczyk, Rzymskie prawo karne..., s. 212. Odnośnie do terminologii zob. K. Amielańczyk, Custodia, carcer, vincula publica. Pozbawienie wolności w rzymskim prawie

karnym za panowania cesarza Hadriana, [w:] A. Dębiński, M. Wójcik (red.), Współczesna roma- nistyka prawnicza w Polsce, Lublin 2004, s. 12 i n.

14 K. Amielańczyk, Reskrypty cesarza Hadriana..., s. 24; idem, Rzymskie prawo karne..., s. 164 nn.

15 K. Amielańczyk, Rzymskie prawo karne..., s. 214. 16 Ibidem.

osób n is k ie g o s t a n u sp o łecz n eg o - h u m ilio r e s ) 17. T re ść r e s k r y p t u K a r a k a lli z 2 1 4 r. ja s n o w s k a z u je n a s p r z e c z n ą z c e s a r s k im u s ta w o d a w s tw e m p r a k ty k ę s k a z y w a n ia n a v in c u la p e r p e tu a lu d z i w o ln y c h 18.

J e ś l i w ie rz y ć p rz e k a z o m lite r a c k im , w p ó ź n y m C e s a r s tw ie R z y m sk im s to s o w a n ie c a rce r w obec osób o c z e k u ją c y c h n a w szczęcie p ro c e s u s ta ło się n a g m i n n e 19. Z a ró w n o s a m a s y tu a c ja , j a k i je j p o d ło ż e , z o s ta ły o p is a n e w m o w ie r e t o r a L ib a n iu s z a z A n tio c h ii, k tó r a p o s łu ż y n a m ja k o n a jle p s z y k o m e n ta r z do p rz y to c z o n y c h p o n iże j k o n s ty tu c ji.

M o w a 45 n ie z o s ta ła n ig d y w y g ło sz o n a p r z e d s z e rs z y m a u d y to r iu m , z a ­ m ia s t te g o w fo rm ie l i s t u p ro te s ta c y jn e g o t r a f i ł a do c e s a r z a T e o d o zju sza W ielk ieg o ok. 3 8 6 r.20 R e to r p r a g n ą ł z a in te r e s o w a ć c e s a r z a f a ta ln y m i w a r u n ­ k a m i, w ja k ic h p r z e tr z y m y w a n i b y li u w ię z ie n i, a le p rz e d e w s z y s tk im w s k a ­ zać n a p rz y c z y n y p r z e p e łn ie n ia w ię z ie ń c e s a rs k ic h . L ib a n iu s z w in ił z a te n s t a n rz e c z y w ie lk ic h w ła śc ic ie li z ie m s k ic h i w sz e c h p o tę ż n y c h d y g n ita r z y (po-

te n tio re s) o ra z s k o ru m p o w a n y c h n a m ie s tn ik ó w p ro w in c ji (iu d ic e s o rd y n a rii),

p e łn ią c y c h ta k ż e fu n k c ję sę d z ió w w p ie rw s z e j in s ta n c ji, k tó rz y p rz e w le k a li p o s tę p o w a n ie alb o u m y ś ln ie , alb o z p o w o d u n ie k o m p e te n c ji czy o p ie sz a ło śc i. W e d łu g L ib a n iu s z a sa m o w o la w ła d z w ię z ie n n y c h i sę d z ió w b y ła p r z y tła c z a ją ­ ca. W s k a z y w a ł o n n a w y so k i p o zio m k o ru p c ji i b r a k tr o s k i o p o p ra w n e p r z e ­ s tr z e g a n ie z a s a d p ro ceso w y ch . Z d a n ie m r e t o r a „ s ta n o w is k a te [iu d ices ordi-

n a r ii - A .S.] z a jm u ją n ik c z e m n ic y ”21. „W ładco w ie d z , że m a s z m o rd e rc ó w

w o so b a c h ty c h , k tó r y c h p o s y ła s z n a n a m ie s tn ik ó w p ro w in c ji”22 - u s k a r ż a ł się w d a ls z e j c zęści te k s tu . N a m ie s tn ic y s to s o w a li p r a k ty k ę u m ie s z c z a n ia p o d s ą d n y c h w ca rc e r n a d z w y c z a j c z ęsto . W y sta rc z y ło je d n o (c zęsto fałszy w e) d o n ie s ie n ie , a o s k a rż o n y by ło o d s y ła n y do w ię z ie n ia , c h o c ia ż w a k t a c h b r a ­ k o w a ło f o rm a ln e g o in s c r ip tio lu b n a w e t w ó w c z a s, g d y o s k a r ż o n y w s k a z y ­ w a ł p o rę c z y c ie li, k tó r z y m o g lib y go p r z e d w ię z ie n ie m u c h ro n ić . Co g o rsz a , „[...] p o w o ły w a n ie się n a p r a w a n ie p rz y n o s i e f e k tu ”23.

P rz y c z y n ta k ie g o s t a n u rz e c z y u p a tr y w a ł L ib a n iu s z w n ie ró w n o ś c ia c h sp o łe c z n y c h , p o g łę b ia ją c e j się p rz e p a ś c i p o m ię d z y h u m ilio r e s a h o n e stio re s. C i d ru d z y , z a z w y czaj w ła śc ic ie le ziem scy, u rz ę d n ic y w y so k ieg o s z c z e b la czy dow ódcy w o jsk o w i, w y k o rz y s ty w a li s w ą u p rz y w ile jo w a n ą pozycję s p o łe c z n ą w s ą d z ie , z w ła s z c z a w p r z y p a d k u , g d y s t r o n ą p rz e c iw n ą b y ł o b y w a te l z a lic z a ­

17 Ibidem, s. 221.

18 C. 9 47.6 Incredibile est, quod adlegas liberum hominem, ut vinculis perpetuis continere-

tur, esse damnatum: hoc enim vix in sola servili condicione procedere potest. Cesarz wyrażał tym

samym swoje oburzenie z powodu zastosowania kary vincula perpetua wobec osoby wolno urodzonej, gdyż takowa mogła być stosowana jedynie w przypadku niewolników.

19 O tym także J. Harries, Law and empire in the Late Antiquity, Cambridge 1999, s. 120. 20 Libanios, Wybór mów, tłum. i oprac. L. Małunowiczówna, Wrocław 2006, s. 257. Wszel­ kie późniejsze cytaty pochodzą z ww. pozycji.

21 Oratio 45.1. 22 Oratio 45.3. 23 Oratio 45.3.

n y do p o śle d n ie g o s t a n u sp o łe czn eg o (h u m ilio r ). N ie s p ra w ie d liw o ś c i d o z n a ­ w a li „ sła b si od m o ż n ie jsz y c h , u b o d z y od m a ję tn y c h , lu d od g a r s t k i ”24. P oten-

tio res t r w a li w p rz e k o n a n iu , że „ o s k a rż e n ia od n ic h p o c h o d z ą c e z n a c z ą w ięcej

n iż d o w ody25”. P r z e w a g a t a w id o c z n a b y ła z w ła s z c z a - j a k p is a ł L ib a n iu s z - w s y tu a c ji, g d y s p ó r to czy ł się p o m ię d z y w ła ś c ic ie le m z ie m s k im a k o lo n em : „jeśli ci [k o lo n i - A .S] n ie p o c h w a la ją s k ie ro w a n e g o p rz e c iw so b ie u c is k u , w y s ta rc z y k ilk a sy la b , a ju ż ż o łn ie rz z ła ń c u c h a m i w r ę k u z ja w ia się n a w si i w ię z ie n ie p rz y jm u je w ię ź n ió w ”26.

S y tu a c ję tę , z d a n ie m L ib a n iu s z a , p o g a r s z a ła c a łk o w ita b e z k a rn o ś ć f a ł­ sz y w y c h d o n o sic ie li (p o m im o i s tn ie n ia s a n k c ji k a r n y c h w ty m z a k re s ie ), co z a c h ę c a ło k o le jn y c h o szcze rcó w 27, d la te g o „ w ię z ie n ia s ą p e łn e lu d z i, n i k t ic h n ie o p u sz c z a , zg o ła n ie lic z n i, a p rz y b y w a w ie lu ”28. Z a p e łn ia li j e w o ln i p o m ie ­ s z a n i z n ie w o ln ik a m i, lu d z ie o s k a r ż e n i o c ię ż k ie z b ro d n ie b y li o s a d z e n i w c e la c h w ra z z lu d ź m i, k tó rz y p o p e łn ili c r im in a le v ia , a n a w e t ze ś w ia d k a ­ m i, k tó rz y b y li p r z e tr z y m y w a n i p rz e z d łu g i o k re s c z a s u 29. O s k a r ż e n i i ś w ia d ­ k o w ie w s p r a w a c h k a r n y c h c ie r p ie li w w y n ik u p rz e w le k ło ś c i p o s tę p o w a n ia - sp ecy ficzn ej s y tu a c ji, j a k a b y ła p r o d u k te m rz y m s k ie g o s y s te m u w y m ia r u sp ra w ie d liw o ś c i. Iu d ic e s o r d y n a r ii, g e n e r a ln ie rz e c z u jm u ją c , s ą d z ili w s p r a ­ w a c h k a r n y c h i cy w iln y c h . S p ra w y m a ją tk o w e ja w iły się s k o ru m p o w a n y m sę d z io m ja k o b a r d z ie j o p ła c a ln e , co re d u k o w a ło s p ra w y k a r n e do d ru g ie j k a te g o r ii i p o w o d o w ało n a g m in n e o p ó ź n ie n ia w o r z e k a n iu . „ S ą d y b lo k o w a n e s ą - u s k a r ż a ł się L ib a n iu s z - s p o ra m i b ła h y m i i d ru g o rz ę d n y m i: o 30 s ta te r a , o w ie lb łą d a , o o sła , o u b r a n ie i o p ię d ź z ie m i, p r o w a d z o n y m i z z a a n g a ż o w a ­ n ie m g o d n y m le p sz e j s p r a w y ”30.

P o n u ry o b ra z sy tu a c ji, ja k i n a m a lo w a ł reto r, u p ra w d o p o d a b n ia ją źró d ła p ra w n e . J u ż z n a cz n ie w cześniej, z a n im L ib a n iu sz p o sła ł m ow ę do c e s a rz a Teodo- zju sza, w ład ze p rz e ja w ia ły tro s k ę o oczek u jący ch w carcer n a proces. W 320 r. c e sa rz K o n s ta n ty n w y d ał k o n sty tu c ję s k ie ro w a n ą do ra tio n a lis F lo re n tin u s a 31:

IMP. CONSTANTINUS A. AD FLORENTIUM RATIONALEM.

In quacum que causa reo exhibito, sive accusator exsistat sive eum publicae sollici- tu d in is cura perduxerit, sta tim debet quaestio fieri, u t noxius puniatur, innocens abso- lvatur. Quod si accusator aberit a d tem pus a u t sociorum praesentia necessaria vide- atur, id quidem debet quam celerrime procurari. interea vero exhibito non ferreas m anicas et inhaerentes ossibus m itti oportet, sed prolixiores catenas, u t et cruciatio desit et perm aneat fid a custodia. Nec vero sedis intim ae tenebras p a ti debebit inclusus,

24 Oratio 45.4. 25 Oratio 45.4. 26 Oratio 45.5. 27 Oratio 45.7. 28 Oratio 45.8. 29 Oratio 45.11, 45.15. 30 Oratio 45.18. 31 CTh 9.3.1.

sed usurpata luce vegetari et, ubi nox gem inaverit custodiam , vestibulis carcerum et salubribus locis recipi ac revertente iterum die ad p rim u m solis ortum ilico a d p u b li­ cum lum en educi, ne poenis carceris perim atur, quod innocentibus m iserum , noxiis non satis severum esse cognoscitur.

Illu d etiam observabitur, u t neque his qui stratorum fu n g u n tu r officio neque m ini- stris eorum liceat crudelitatem suam accusatoribus vendere et innocentes intra carce- rum saepta leto dare a u t subtractos audientiae longa tabe consumere. [...]

DAT. PRID. CAL. IUL. SERDICAE CONSTANTINO A. VI ET CONSTANTINO CAES. CONSS.

J e s t to p ie r w s z a (pod w z g lę d e m ch ro n o lo g ic z n y m ) k o n s ty tu c ja z a c h o w a ­ n a w K o d e k sie T e o d o z ja ń sk im p o św ię c o n a s y tu a c ji w ięźniów . Z a w ie r a o n a śc isłe z a le c e n ia d o ty c z ą c e p ro c e s u k a rn e g o . P r z e d e w s z y s tk im n a k a z a n o , iż p ro c e s, n ie z a le ż n ie od teg o , czy b ę d z ie m ia ł c h a r a k t e r in k w izy cy jn y , czy s k a r ­ gowy, w in ie n ro z p o c z ą ć się n a ty c h m ia s t, „ ab y w in n y z o s ta ł s k a z a n y , n ie w in ­ n y z w o ln io n y ”. Te sło w a: u t n o x iu s p u n ia tu r , in n o c e n s a b s o lv a tu r w in n y b y ły p rz y ś w ie c a ć k a ż d e m u s ę d z ie m u , z w ła sz c z a w o d n ie s ie n iu do in n o c e n te s. K o n ­ s ty tu c ja n ie o k r e ś la ła śc isły c h te rm in ó w : tr z e b a by ło n a to p o c z e k a ć je sz c z e 18 la t, aż do k o n s ty tu c ji w y d a n e j w 338 r. p rz e z te g o sa m e g o c e s a rz a , k ie d y m a k s y m a ln y c z a s p o s tę p o w a n ia k a rn e g o z o s ta ł o k re ś lo n y n a 1 m ie s ią c 32.

W d a ls z e j c z ę śc i t e k s t u c e s a r z w y d a ł sz c z e g ó ło w e z a le c e n ia b ę d ą c e w is to c ie r e g u la m in e m p o s tę p o w a n ia z o s k a rż o n y m i. W o c z e k iw a n iu n a p r o ­ ces n ie m o ż n a b y ło p r z e trz y m y w a ć ic h w ż e la z n y c h o k o w a c h , k tó r e r a n iły ciało i p o w o d o w a ły je g o tr w a łe u s z k o d z e n ie , n a le ż a ło z a m ia s t te g o sto so w a ć lże jsz e , m n ie j u c ią ż liw e ła ń c u c h y (ca ten a e), co w ięcej, w ię z ie n ie w in n o być b e z p ie c z n e , n ie m ogło n a r a ż a ć o sk a rż o n e g o n a u t r a t ę z d ro w ia czy ś m ie rć .

D z ię k i M ow ie 45 L ib a n iu s z a w iem y, co m ó g ł m ie ć n a m y ś li c e s a rz , u ż y ­ w a ją c słó w fi d a c u s to d ia . W a r u n k i p a n u ją c e w w ię z ie n ia c h 50 l a t po w y d a n iu n in ie js z e j k o n s ty tu c ji b y ły f a ta ln e . P a n o w a ła w n ic h c ia s n o ta , s z e rz y ły się choroby. R e to r s k a r ż y ł się c e s a rz o w i T eo d o zju szo w i, że to w ła ś n ie o g ra n ic z o ­ n a p r z e s tr z e ń b y ła p rz y c z y n ą n a jw ię k s z y c h m ą k - b ra k o w a ło m ie js c a n a se n , tr u d n o by ło n a w e t u s ią ś ć . S k u tk i b y ły ła tw e do p rz e w id z e n ia : „W ięźniow ie u m ie r a ją ty s ią c a m i, c e s a r z u - a la r m o w a ł L ib a n iu s z - u m ie r a ją n a s k u te k ró ż n y c h c ie rp ie ń , a p rz e d e w s z y s tk im je d n e g o : c ia s n o ty p o m ie s z c z e n ia [...] u m ie r a ją po ró w n i w o ln i z n ie w o ln ik a m i, w in n i z n ie w in n y m i”33.

Z a p a n o w a n ia K o n s ta n ty n a s y tu a c ja m u s ia ła by ć p o d o b n a . D la te g o te ż i m p e r a t o r n a k a z y w a ł: w ię z ie ń m u s i m ieć z a p e w n io n e d o g o d n e w a r u n k i, m .in . d o s tę p do ś w ia tła d z ie n n e g o , W y k lu czo n e b y ło p r z e tr z y m y w a n ie o s k a r ­ żo n y c h w n iż s z y c h k a z a m a ta c h (carcer in te rio r, se d es in fim a ) p o g rą ż o n y c h w c a łk o w ity m m ro k u . Z n a s t a n i e m n ocy o sk a rż o n e g o w in n o się u m ie s z c z a ć w w ię z ie n n y m w e s ty b u lu , z d o s tę p e m do św ieżeg o p o w ie trz a .

32 CTh 9.1.7. 33 Oratio 45.11.

C ie k a w e j e s t u z a s a d n ie n ie re g u la c ji. P o p ie rw sz e : u s ta n o w io n o je , ab y o s k a rż o n y n ie u m a r ł z p o w o d u z a m k n ię c ia w w ię z ie n iu , „co d la n ie w in n e g o j e s t ż a ło s n y m lo se m , z a ś d la w in n e g o n ie w y s ta rc z a ją c o s u ro w y m ” (ne p o e n is

ca rce ris p e r im a tu r , q u o d in n o c e n tib u s m is e r u m , n o x iis n o n s a tis s e v e r u m esse c o g n o s c itu r ), i po d ru g ie ( u z a s a d n ie n ie z a m ie sz c z o n e n a k o ń c u t e k s t u k o n s ty ­

tu c ji): a b y n ie w in n y n ie z o s ta ł p o z b a w io n y m o ż liw o ści w y s łu c h a n ia sw y c h r a c ji p rz e z ś m ie rć b ę d ą c ą e f e k te m p rz e d łu ż a ją c e g o się z a m k n ię c ia b ą d ź u p o ­ rczy w ej o d m o w y ze s tr o n y sę d zieg o (et in n o c e n te s in tr a c a rc e ru m s a e p ta leto

d a r e a u t s u b tr a c to s a u d ie n tia e lo n g a ta b e c o n su m ere).

P rz y to c z o n e u z a s a d n ie n ie w s k a z u je , że w isto c ie c e s a r z m ia ł n a c e lu z a g w a r a n to w a n ie p o d sta w o w e j z a s a d y p r a w a p ro ceso w eg o : a u d i a t u r e t a lte ­

ra p a r s . O czy w iście m o ż e m y się t u t a j d o p a try w a ć p o b u d e k h u m a n ita r n y c h

i z p e w n o ś c ią je zn a jd z ie m y , a le h u m a n ita s p r z e ja w ia n a p rz e z K o n s ta n ty n a j e s t n a jw y r a ź n ie j p o c h o d n ą tr o s k i o z a c h o w a n ie z a s a d p ro c e so w y c h . N ie p r z e ja w ia ju ż K o n s ta n ty n lu d z k ic h o d ru c h ó w w obec s k a z a ń c ó w o c z e k u ją c y c h n a w y ro k , co w ięcej, u w a ż a , że c ie r p ie n ia p o w o d o w a n e p rz e z ca rce r s ą d la n ic h z a m a ło s u ro w e (n o x iis n o n s a tis s e v e r u m ). H u m a n i t a s K o n s ta n ty n a n ija k się m a t u do c le m e n tia S e n e k i, k tó r y w d z ie le D e ira e s u g e ro w a ł ła g o d ­ n e p o d e jśc ie n a w e t do sk a z a ń c ó w , c h o c ia ż b y t r a k to w a n ie ic h z g o d n o śc ią p r z y n a le ż n ą k a ż d e m u czło w iek o w i.

P o n a d to K o n s ta n ty n o d n ió sł się w te k ś c ie k o n s ty tu c ji do s y tu a c ji, k tó r a le ż a ła u p o d ło ż a n ie p ra w id ło w o ś c i, t a k sz e ro k o o p is y w a n y c h p rz e z L ib a n iu - sz a. C e s a rz n a k a z y w a ł: „ a n i n a d z o rc y w ię z ie ń , a n i ic h p o m o c n ic y n ie s p r z e ­ d a d z ą sw ego o k r u c ie ń s tw a o s k a rż y c ie lo m ” (n e q u e h is q u i s tr a to r u m fu n g u n -

t u r o ffic io n e q u e m i n i s t r i s e o r u m lic e a t c r u d e lita te m s u a m a c c u s a to r ib u s v e n d e r e ). M ię d z y w ie r s z a m i w id a ć z ja w is k o , k tó r e z a k i l k a d z i e s i ą t l a t p c h n ie L ib a n iu s z a do n a p i s a n i a p e łn e j g o ry c z y m ow y: c a rc e r j e s t p o le m p r y w a tn e j, c ich e j w o jn y p o m ię d z y o s k a r ż o n y m a o s k a r ż y c ie le m , z e m s ty d o ­ k o n y w a n e j r ę k a m i p rz e k u p n e g o n a d z o rc y w ię z ie n ia (c o m m e n ta r ie n s is ) lu b je g o p o m o c n ik a . J a k k o lw ie k w ie lk o d u s z n a , k o n s ty tu c ja n ie w y w o ła ła n a jw y ra ź n ie j d a le k o id ą c y c h z m ia n , co z r e s z tą w id a ć po s k a r g a c h L ib a n iu s z a . Z n a c z n ie p ó ź n ie js z a k o n s ty tu c ja W a le n ty n ia n a i W a le n s a z 3 6 5 r.34 , s k ie r o w a n a do w ik a r iu s z a H is z p a n ii, w c iąż s y g n a liz o w a ła ła m a n ie z a s a d pro ceso w y ch :

IMPP. VALENTINIANUS ET VALENS AA. AD VALERIANUM VICARIUM HI- SPANIARUM

Post alia: nullus ante carceris custodiae mancipetur, quam ab eo, qui in accusatio- nem eius erupit, in codice publico sollemnia inscriptionis impleta sint.

PRAELATA LITTERIS V. C. VICARII VI ID. SEP. VERONAE VALENTINIANO ET VALENTE AA. CONSS.

Z t e k s t u w y n ik a , że o s k a r ż e n i b y li z a m y k a n i w w ię z ie n iu , z a n im je sz c z e o s k a rż y c ie l w n ió sł fo rm a ln e in s c r ip tio do p ro to k o łu ( n u llu s a n te ca rceris cu-

s to d ia e m a n c ip e tu r, q u a m ab eo, q u i in a c c u s a tio n e m e iu s e ru p it, in codice p u b lic o s o lle m n ia in s c r ip tio n is im p le ta s in t). M o w a L ib a n iu s z a u ś w ia d a m ia

n a m , że w je g o c z a s a c h n a k a z , a ra c z e j n a p o m n ie n ie p a n o ń s k ic h c esarzy , było w ie lo k ro tn ie ig n o ro w a n e . W ię z ie n ia b y ły p e łn e lu d z i z a m k n ię ty c h p o m i­ m o n ie d o p e łn ie n ia fo rm a ln o ś c i p ro c e so w y c h 35.

W r o k u 380 w y d a n e z o sta ło k o le jn e p ra w o o d n o sz ą c e się do o c z e k u ją c y c h w ca rcer n a p ro c e s. C e s a rz e G ra c ja n , W a le n ty n ia n i W a le n s w k o n s ty tu c ji36 s k ie ro w a n e j do p r e f e k ta p r e t o r i a n O r ie n tu E u tr o p iu s z a w isto c ie p o n o w ili n a k a z y K o n s ta n ty n a z 320 r. :

IMPPP. GRATIANUS, VALENTINIANUS ET THEODOSIUS AAA. EUTROPIO PRAEFECTO PRAETORIO.

De his quos tenet carcer id aperta definitione sancim us, u t a u t convictum velox poena subducat a u t liberandum custodia d iu tu rn a non maceret. Temperari autem ab innoxiis austera praeceptione sancim us et praedandi om nem segetem de neglegentia iudicum provinciarum m inistris feralibus am putam us. N a m nisi intra tricensim um diem semper com m entariensis ingesserit num erum personarum , varietatem delicto- rum , clausorum ordinem aetatemque vinctorum [...].

DAT. III KAL. IAN. CONSTANTINOPOLI GRATIANO V ET THEODOSIO I AA. CONSS.

N a k a z a n o alb o szy b k o w y d a ć w y ro k i d o k o n a ć je g o e g z e k u c ji (velox p o ­

e n a ), alb o z w o ln ić n ie w in n y c h z w ię z ie n ia . N a le ż a ło t a k ż e u w z g lę d n ia ć

3 0 -d n io w y te r m in , w k tó r y m p ro c e s p o w in ie n by ć zak o ń czo n y , u s ta n o w io n y p rz e z K o n s ta n ty n a W ielk ieg o k o n s ty tu c ją z 338 r.37 Ś ro d k ie m k o n tro ln y m s to s o w a n y m w obec n a c z e ln ik ó w w ię z ie ń m ia ł b y ć o b o w ią z e k p r z e s y ła n ia co 30 d n i ra p o r tó w o s ta n ie lic z e b n y m w ięźniów , ic h w ie k u o ra z o a k ta c h o s k a r ­ ż e n ia i s ta n ie s p r a w w to k u .

W k o n s ty tu c ji p a d ły te ż o s k a r ż e n i a p o d a d r e s e m s k o r u m p o w a n y c h n a c z e ln ik ó w w ięz ień . P o ja w iły ta m n a s tę p u ją c e słow a: „łupieżcze ż n iw a zb ie­ r a n e p rz e z n a d z o rc ó w ”, b ę d ą c e w y n ik ie m o p ieszało ści p rz e ja w ia n e j p rz e z p e ł­ n ią c y c h fu n k c je sęd z io w sk ie n a m ie s tn ik ó w p ro w in c ji (p ra esid e s p r o v in c ia r u m ), k tó ry c h „zbiór” n a le ż y n a ty c h m ia s t p rz e rw a ć (a m p u ta re ). B e n e fic je n ta m i ty c h w ię z ie n n y c h łu p ó w z p e w n o ś c ią b y li ow i w s k a z a n i p rz e z c e s a r z y w te k ś c ie

m in is tr i fe r ia le s , n a d z o rc y w ię z ie ń i ic h p o m o cn icy (n p . o d ź w ie rn i, s tra ż n ic y ).

L ib a n iu s z n a z y w a ł ic h „ w ła d c a m i d rz w i”, „ p a n a m i w ię z ie n ia ”38. Ic h doch o d y s ta n o w iły w isto c ie w y m u s z a n e ła p ó w k i, w rę c z a n e d o sło w n ie z a w sz y stk o . „Za la m p ę lu b o liw ę ż ą d a ją w ie lk ie j ceny. K to z p o w o d u b ie d y n ie d a nic,

35 Oratio 45.3. 36 CTh. 9.3.6.

37 Późniejsze prawa wydłużą maksymalny czas procesu do jednego roku (CTh 9.36.1). 38 Oratio 45.10.

s p o ty k a go c h ło s ta ”39. B r a k p ie n ię d z y i n ę d z a w ię ź n ia n ie b y ły w y tłu m a c z e ­ n ie m : je d y n ą c y n ic z n ą r a d ą , j a k ą n a d z o r c a słu ż y ł t a k im n ie s z c z ę ś n ik o m , było o d w o ła n ie się z a p o ś re d n ic tw e m osób w y c h o d z ą c y ch z w ię z ie n ia do k o b ie t, k tó r e z a jm o w a ły się d z ia ła ln o ś c ią d o b ro c z y n n ą , a b y w sp o m o g ły u w ię z io n e g o p ie n ię d z m i p o c h o d z ą c y m i z d atk ó w . K o n s ty tu c ja m ia ła w ięc n a c e lu n ie ty lk o p rz y w ró c e n ie z a tr z y m a n y m p o d s ta w o w y c h p r a w do s p ra w ie d liw e g o p ro c e s u o ra z z a p e w n ie n ie g o d z iw y c h w a r u n k ó w p o d c z a s p o b y tu w carcer. M ia ła ta k ż e p o ś re d n io (a b y ć m o że p rz e d e w s z y s tk im ) z a h a m o w a ć w s z e c h o g a rn ia ją c ą k o ­ ru p c ję s łu ż b w ię z ie n n y c h . W ty m s a m y m r o k u ci s a m i c e s a rz e s k ie r o w a li do te g o ż p r e f e k ta p re to - r i a n E u tr o p iu s z a k o le jn ą k o n s ty tu c ję 40, w k tó re j stan o w cz o s p rz e c iw ia li się u m ie s z c z a n iu w carcer n ie w in n y c h ( n u llu s in carcerem , p r iu s q u a m convinca-

tur, o m n in o v in c ia tu r). P ra w d o p o d o b n ie słow o convicere o zn aczało tu ta j złoże­

n ie fo rm a ln e g o o s k a rż e n ia do a k t. K o n s ty tu c ja b y ła w ięc w z n o w ie n ie m p r a w a W a le n ty n ia n a i W a le n s a z 365 r.41, n a k a z u ją c e g o sto so w a n ie ca rcer ty lk o w s to s u n k u do osób, w obec k tó ry c h w n ie sio n o do p ro to k o łu fo rm a ln e in sc rip tio .

P o w ta r z a ją c e się n a d u ż y c ia p o w o d o w a ły k o n ie c z n o ść p o n a w ia n ia r e g u l a ­ cji w tro s c e o p ra w id ło w o ść p o s tę p o w a n ia . W k o n s ty tu c ji c e s a r z y A r k a d iu s z a i H o n o riu s z a z 3 9 6 r.42 c zy tam y :

IMPP. ARCAD. ET HONOR. AA.

Ne diversorum crim inum rei vel desidia iudicum vel quadam lenitatis am bitione per provincias detenti in carcere crudelius differantur, m oneantur omnes iudices, p ro ­ ductos e custodiis reos disceptationi debitae subdere et, quod leges suaserint, definire.

DAT. III. NON. AUG. CONSTANTINOPOLI, ARCADIO IV. ET HONORIO III. AA. COSS.

T y m s a m y m p o n o w io n o (bo ta k , m o im z d a n ie m , n a le ż y o d c z y ty w a ć z w ro t

m o n e a n tu r o m n e s iu d ic e s ) n a k a z p r z e p r o w a d z e n ia p ro c e s u n ie z w ło c z n ie, a b y

p rz e z o p ie sz a ło ść (d e s id ia iu d ic u m ) , stro n n ic z o ś ć , p ró ż n o ść i z a c h ła n n o ś ć

(a m b itio ) sę d z ió w u w ię z ie n i n ie d o z n a w a li c ie r p ie ń w „ s tr a s z n y c h w ię z ie ­

n ia c h ” (c ru d e lis carcer). W tr e ś c i k o n s ty tu c ji m o ż n a się d o p a trz y ć z a ró w n o d b a ło śc i o z a c h o w a n ie z a s a d p ro ceso w y c h , j a k i tr o s k i o los w ięźniów .

E le m e n ty h u m a n i t a r y z m u w id o c z n e s ą ta k ż e w k o n s ty tu c ji w y d a n e j w 4 0 9 r., a u to r s tw a T eo d o z ju sz a II i H o n o r iu s z a 43.

IMPP. HONOR. ET THEODOS. AA. CAECILIANO PF. P.

Post alia: iudices om nibus dom inicis diebus productos reos e custodia carcerali videant et interrogent, ne his h u m a n ita s clausis per corruptos carcerum custodes nege- tur. Victualem substantiam non habentibus faciant m inistrari, libellis duabus aut

39 Ibidem. 40 CTh. 9.2.3. 41 CTh 9.3.4. 42 CTh 9.1.18. 43 CTh 9.3.7.

tribus d iu rn is vel quot existim averint, com m entariensi decretis, quorum sum ptibus proficiant alim oniae paup eru m quos ad lavacrum sub fid a custodia duci oportet,

[...] nec deerit a n tistitu m christianae religionis cura laudabilis, quae a d observationem

constituti iudicis hanc ingerat monitionem.

DAT. XII. KAL. FEBR. RAVENNA, HONORIO VIII. ET THEODOS. III. AA. COSS.

N a k a z a n o w s z y s tk im sę d z io m w d z ie ń P a ń s k i w z y w ać w ię ź n ió w n a p r z e ­ s łu c h a n ie (in te rro g a tio ), a b y „ich c z ło w ie c ze ń stw o n ie z o sta ło im o d e b ra n e p rz e z s k o ru m p o w a n e s tr a ż e w ię z ie n n e ”, p rz e z w s p o m n ia n y c h w yżej „ w ła d ­ ców d rz w i”, ży ją c y c h z ła p ó w e k w rę c z a n y c h w z a m ia n z a r o z m a ite p rz y s łu g i. O p ró cz tr o s k i o u d r o ż n ie n ie p o s tę p o w a n ia k a rn e g o c e s a rz e p r z e ja w ia li ta k ż e a u te n ty c z n ą d b a ło ść o los u w ię z io n y c h . W ła d z e w ię z ie n n e o trz y m a ły n a k a z w y a s y g n o w a n ia p e w n e j s u m y p ie n ię d z y , p rz e z n a c z o n e j n a w y ż y w ie n ie o s a ­ d z o n y c h (z azw y czaj 2 lu b 3 lib e lla e d z ie n n ie ). P o n a d to n a le ż a ło z a p e w n ić w ię ź n io m d o s tę p do ła ź n i o ra z p o s łu g i k a p ła ń s k ie j. P o w y ższe r e g u la c je p o ­ d y k to w a n e b y ły je d n a k czy m ś w ięcej n iż ty lk o tr o s k ą o z d ro w ie fizyczne i d u c h o w e osób z a m k n ię ty c h w c a r c e r . S p o g lą d a ją c n a tr e ś ć k o n s ty tu c ji w s z e rs z y m k o n te k ś c ie , m o ż n a so b ie u z m y sło w ić , że p o p rz e z je j w y d a n ie s ta r a n o się o c h ro n ić ro d z in y w ię ź n ió w p rz e d z u b o ż e n ie m , a n a w e t d e g e n e r a ­ c ją m o r a ln ą . P o w s z e c h n ie b o w ie m u w a ż a n o , że u tr z y m a n ie w ię ź n ia sp o czy ­ w ało n a b a r k a c h n a jb liż s z y c h 44. L ib a n iu s z w sw ojej m o w ie u k a z u je los k o ­ b ie t, k tó r e a b y z a p e w n ić w ik tu a ły u w ię z io n y m cz ło n k o m ro d zin y , m u s ia ły d o k o n y w a ć d ra m a ty c z n y c h w yb o ró w : „ J e d y n e w ięc w y jście, b y n ie u ro d z iw e lu b z u ż y te s ta r o ś c ią że b ra ły , a p o s ia d a ją c e p e w n e p o w a b y n a w s z y s tk o się zg ad zały . A to d la u w ię z io n y c h j e s t b a rd z ie j d o tk liw e n iż w ię z ie n ie , b e z w ą t­ p ie n ia m u s z ą o n i p y ta ć i d o w ia d y w a ć się, s k ą d o tr z y m u ją tę po m o c”45. Ł a tw o z ro z u m ie ć , że u w ię z ie n ie je d y n e g o ż y w ic ie la ro d z in y u r u c h a m ia ło ła ń c u c h o ­ w ą re a k c ję s k u tk u ją c ą d e m o ra liz a c ją in n y c h je j członków .

N a z a k o ń c z e n ie w a rto p rzy to c zy ć tr e ś ć k o n s ty tu c ji w y d a n e j w 340 r. p rzez c e s a rz a K o n s ta n c ju s z a , s k ie ro w a n e j do p r e f e k ta p r e to r ia n A c y n d iu sz a 46.

IMP. CONSTANTIUS A. ACYNDINO PF. P.

Quoniam unum carceris conclave permixtos secum criminosos includit, hac lege sancimus, ut, etiam si poenae qualitas permixtione iungenda est, sexum tamen di- sparem diversa claustrorum habere tutamina iubeatur.

DAT. NON. APRIL. ACYNDINO ET PROCULO COSS.

N in ie js z y m z a k a z y w a n o u m ie s z c z a n ia w ty c h s a m y c h p o m ie s z c z e n ia c h (c o n c la v e ) k o b ie t i m ę ż c z y z n , m im o iż u z a s a d n ia ła b y to „ n a t u r a p o p e łn io n e g o p rz e z n ic h p r z e s tę p s tw a ”. N ie w ą tp liw ie p ra w o to z o sta ło w y d a n e w tro sc e

44 Aczkolwiek już w Ustawie XII Tablic wierzyciel zobowiązany był zapewnić uwięzione­ mu dłużnikowi minimalną ilość pożywienia (Tablica III).

45 Oratio 45.9. 46 CTh. 9.3.3.

o przy zw o ito ść i sk ro m n o ść (p u d o r, p u d ic itia ). Z p ra k ty c z n e g o p u n k tu w id z e n ia s e p a ra c ja p łci m ia ła z a p e w n e zap o b ie g a ć w ysoce p ra w d o p o d o b n e j p rz e m o c y n a tle s e k s u a ln y m , a c zk o lw iek w p ły w n a jej w p ro w a d z e n ie m ia ła z a p e w n e d o k ­ t r y n a c h rz e ś c ija ń s k a , re p r e z e n tu ją c a now e p o d ejście do k w e s tii sk ro m n o ści.

P o d s u m o w u ją c t e n p o b ie ż n y p r z e g lą d ź ró d e ł, n a le ż y z a d a ć so b ie p y ta n ie : n a ile tr e ś ć re g u la c ji, b e z w ą tp ie n ia p rz y n o s z ą c y c h u lg ę w ię ź n io m , b y ła p o ­ d y k to w a n a h u m a n i t a r n ą p o s ta w ą n a jw y ż s z y c h w ła d z rz y m s k ic h , a n a ile w z g lę d a m i c z y sto p ra k ty c z n y m i? N ie w ą tp liw ie s e g r e g a c ja p łci, p ra w o do ś w ia tła d z ie n n e g o , ra c ji ż y w ie n io w y c h z a p e w n ia n y c h p rz e z w ła d z e w ię z ie n ia czy k ą p ie li b y ły n ie m a ły m o s ią g n ię c ie m , z w ła s z c z a w p e łn y c h o k r u c ie ń s tw a , sp rz e c z n o śc i i p o d z ia łó w w ie k a c h p ó ź n eg o C e s a r s tw a . B y ły o n e z je d n e j s t r o ­ n y w y ra z e m w sp ó łc z u c ia , ja k i e o k a z y w a li rz ą d z ą c y o so b o m p r z e tr z y m y w a ­ n y m w u r ą g a ją c y c h w a r u n k a c h . Z d ru g ie j je d n a k s tr o n y p rz y to c z o n e k o n s ty ­ tu c je z m ie rz a ły , w m o im p rz e k o n a n iu , p r z e d e w s z y s tk im do u z d ro w ie n ia p ro c e d u ry k a r n e j. Ic h c e le m by ło p rz y w ró c e n ie p r a w a do uczciw eg o p ro c e su , k tó re g o s k a z y w a n y m n a d łu g o trw a ły a r e s z t o d m a w ia n o , o ra z lik w id a c ja k o ­ ru p c ji w w ię z ie n n ic tw ie . Ł a tw o w y o b ra z ić so b ie s y tu a c ję , w k tó re j rz e s z e lu d z i o c z e k u ją c y c h n a p ro c e s w z a m k n ię c iu s ta w a ły się ź ró d łe m n ie u c z c iw eg o z y s k u (ch o c ia ż b y w p o s ta c i w yżej w s p o m n ia n y c h ła p ó w e k w rę c z a n y c h s t r a ż ­ n ik o m ). W H is to r ii K o śc io ła S o k r a te s S c h o la s ty k w s p o m in a o p e w n y m d r a ­ m a ty c z n y m o d k ry c iu d o k o n a n y m w R z y m ie z a p a n o w a n ia T eo d o z ju sz a II. P rz y p a d k o w o n a tr a f io n o w ó w czas n a ta j n e w ię z ie n ia je d n e j z g ild ii m ie j­ sk ic h , w k tó ry c h z m u s z a n o do p r a c y lu d z i c z ę sto u z n a n y c h w c z e śn ie j za z m a rły c h . To b e z w ą tp ie n ia „ m ie js k a le g e n d a ”, je d n a k d o s k o n a le o d z w ie rc ie ­ d la o n a o b a w y w sp ó łc z e sn y c h W iad o m o , że s k a z a n i n a w y g n a n ie czaso w e c z ę sto b y li p rz e z o k re s e x iliu m tr z y m a n i w lo c h a c h b e z d o s tę p u św ieżego p o w ie trz a i w o d y 47.

U s ta w o d a w s tw o c e s a r s k ie w z a k r e s ie w ię z ie n n ic tw a b y ło p o n a d to w y c e ­ lo w a n e w m o ż n y c h p o te n tio r e s , w y b ija ją c y c h się n a o b s z a r a c h rz y m s k ic h p ro w in c ji do w z g lę d n e j n ie z a le ż n o ś c i od w ła d z c e n tr a ln y c h . Z ja w isk o p a tro c i-

n i u m , u p o d s ta w k tó re g o s t a ł a ic h b e z k a rn o ś ć , s ta n o w ią c e w p ó ź n y m a n ty k u

r e a ln e z a g ro ż e n ie d la s ta b iln o ś c i i a u t o r y t e t u w ła d z y c e s a rs k ie j, o b ja w ia ło się m .in . w p ró b ie z a w ła s z c z e n ia p rz e z m o ż n y c h k o m p e te n c ji s ą d o w n ic tw a c e s a r ­ sk ieg o , n a co w s k a z y w a ł w sw ej m o w ie L ib a n iu s z . K o ru m p o w a n ie n a m i e s t n i ­ k ó w p ro w in c ji o ra z p e r s o n e lu w ię z ie n n e g o słu ż y ć m ia ło p o d p o rz ą d k o w a n iu so b ie lu d z i s t a n u p o śle d n ie g o o ra z ł a m a n iu w sz e lk ie g o o p o ru z ic h stro n y . Ź ró d ła p r a w n e p o ś w ia d c z a ją , że p o te n tio r e s p o s u w a li się do z a m y k a n ia lu d z i, z k tó r y m i w e sz li w k o n flik t, w p r y w a tn y c h w ię z ie n ia c h (carcer p r iv a tu s ) . P r a k t y k a t a z o s ta ła su ro w o z a k a z a n a 48, a c z y n t a k i k w a lifik o w a n o ja k o

47 J.L. Strachan-Davidson, Problems of the Roman Criminal Law, Amsterdam 1969, s. 210. 48 W roku 388 (CTh.9.11.1) i ponownie w 486 (C. 9.5.1) i 529 (C. 9.5.2). Por. O.F. Robinson,

z a m a c h n a m a j e s t a t c e s a r s k i, co ś w ia d c z y o p o w a d z e , z j a k ą w ła d z e c e n t r a l ­ n e tr a k to w a ły t e n p ro b le m . P o p rz e z s e rię p rz y to c z o n y c h pow yżej re g u la c ji p r a w n y c h p a ń s tw o rz y m s k ie s ta r a ło się p rz e d e w s z y s tk im o d z y sk a ć p e łn ą k o n tro lę n a d w ię z ie n n ic tw e m , k tó r e p rz y n a jm n ie j od p o c z ą tk u C e s a r s tw a n a s ta łe w eszło do s fe ry p u b lic z n e j49.

Sum m ary

I n th i s p a p e r I w o u ld lik e to p r e s e n t t h e r o m a n im p e r ia l c o n s titu tio n s d e v o te d to th e s it u a t i o n o f p r is o n e r s , a c c u s e d a n d th o s e , w ho a w a ite d for a t r i a l in th e r o m a n p r is o n (c a rc e r). T h e s e law , f e a tu r e d i n T h e o d o s ia n C ode in its n i n t h b o o k u n d e r t i t l e 3 (De c u s to d ia re o ru m ), a r e in t e r e s t i n g i l l u s t r a ­ tio n o f t h e la te r o m a n (4 th a n d 5th c e n tu r ie s ) p e n a l a n d p r is o n s y s te m (b u t n o t o nly: th e s itu a tio n o f th e p r is o n e r s w a s th e to p ic o f o r a tio n s a n d w o rk s o f m a n y la te R o m a n a n d G re e k in te lle c tu a ls lik e L ib a n io s).

S o m e e s s e n tia l p ro b le m s w e re r e g u la te d : o v e rc ro w d in g o f t h e p ris o n s , le n g th e n in g o f th e a w a itin g fo r th e tr i a l , th e c o r r u p tio n o f th e p r is o n s ’ g u ­ a r d s , a n d fin ally , t h e s it u a t i o n o f th e in d iv id u a ls , lo c k e d u p in th e c a rc e rs . I s s u e d c o n s titu tio n s e s ta b lis h e d so m e r u le s in re fe re n c e to fe e d in g th e p r is o ­ n e r s ( a t th e e x p e n s e o f th e r o m a n g o v e rn m e n t), a c c o m m o d a tio n o f th e p r is o ­ n e r s , th e p r i e s t s ’ m in is tr y a n d th e s e p a r a tio n o f th e se x e s. T h e q u e s tio n is to w h ic h d e g re e th e s e c o n s titu tio n s w e re m a n if e s ta tio n o f th e r o m a n h u m a n i-

ta s im p e r a to r ia o r in d u lg e n tia , a n d to w h ic h d e g re e th e in d ic a tio n o f th e

a n ti- c o r r u p tio n a c tiv itie s o f th e r o m a n g o v e rn m e n t.

49 Witruwiusz umieszczał więzienie w przestrzeni publicznej. Kreśląc plan miasta idealne­ go, w jego centralnym miejscu umieścił skarbiec, forum, kurię, a obok nich carcer (De architec-