Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu ZESZYTY NAUKOWE 2010 (162)

(1)

Maria Sielicka

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

SUPLEMENTY DIETY

Wprowadzenie

Suplementy diety, zgodnie z definicją zawartą w ustawie o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dnia 25 sierpnia 2006 roku [38], to środki spożywcze sta- nowiące skoncentrowane źródło witamin, składników mineralnych lub innych substancji o żywieniowym lub fizjologicznym efekcie działania. Ich stosowanie sprzyja uzupełnieniu codziennej diety ubogiej w niektóre składniki odżywcze.

Suplementy diety są wytwarzane w wygodnej do stosowania postaci, między innymi w formie tabletek, kapsułek, drażetek, saszetek z proszkiem, ampułek z pły- nem, butelek z kroplomierzem i w innych płynnych lub sproszkowanych posta- ciach przeznaczonych do konsumpcji w małych, odmierzonych ilościach jed- nostkowych.

1. Suplementy diety a leki – aspekty prawne

Według obowiązującej ustawy suplementami nie są produkty posiadające wła- ściwości produktu leczniczego w rozumieniu przepisów prawa farmaceutycznego. Biorąc pod uwagę fakt, że ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i ży- wienia z 2001 roku [37] oraz dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Radynr 46 z roku 2002 [10] nie zawiera tego stwierdzenia, to wykluczenie budzi pewne zastrzeżenia. Zgodnie z prawem farmaceutycznym [39] produktem leczniczym jest substancja lub mieszanina substancji przeznaczona do zapobiegania, leczenia chorób lub podawana w celu postawienia diagnozy lub w celu przywrócenia, poprawienia czy modyfikacji fizjologicznych funkcji organizmu ludzkiego poprzez działanie farmakologiczne, immunologiczne lub metaboliczne.

Przepisy różnych państw i organizacji uznają suplementy diety bądź za żyw- ność, bądź za leki. Zbiór międzynarodowych norm żywnościowych Codex Ali- mentarius [7] traktuje suplementy diety zawierające witaminy i mikroelementy jako żywność. Od 31 lipca 2003 roku państwa Unii Europejskiej zostały zobo- wiązane do implementacji w swoim ustawodawstwie prawa unijnego określają-

(2)

cego, które witaminy i składniki mineralne mogą być stosowane w produkcji su- plementów oraz w jakiej postaci i formie będzie można suplementy wytwarzać.

Lista limitująca ilość dozwolonych do stosowania w produkcji suplementów witamin i składników mineralnych jest autoryzowana przez Komisję Europejską, co pozwala na harmonizację przepisów dotyczących znakowania suplementów w poszczególnych krajach. Zgodnie z ustawodawstwem obowiązującym w Pol- sce w tworzeniu suplementów można zastosować 13 witamin oraz 15 składni- ków mineralnych w 112 różnych formach chemicznych [27]. Wśród witamin wyróżniamy w jednostkach: witaminę A (µg ekwiwalentu retinolu), D (µg), E (mg ekwiwalentu alfa-tokoferolu), K (µg), B₆ (mg), B₁₂ (µg), C (mg), tiaminę (witamina B1) (mg), ryboflawinę (witamina B2) (mg), niacynę (mg ekwiwalentu niacyny), kwas pantotenowy (mg), foliany (µg), biotynę (µg). Natomiast do do- puszczonych składników mineralnych należy, w mg: wapń, magnez, żelazo, cynk, mangan, sód, potas, fluorki, chlorki, fosfor oraz w µg: miedź, jod, selen, chrom, molibden. Do 31 grudnia 2009 roku możliwe było stosowanie w suplementach diety witamin i składników mineralnych niewymienionych powyżej lub w formach chemicznych innych niż w rozporządzeniu, pod warunkiem, że były one stosowane w procesie produkcji suplementów diety wprowadzanych do obrotu w jednym lub więcej państwach członkowskich Unii Europejskiej przed 12 lipca 2002 roku, a także, jeżeli Europejski Urząd do spraw Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) nie wydał negatywnej opinii dotyczącej możliwości ich stosowania, na podstawie dokumentacji złożonej do Komisji Europejskiej nie póź- niej niż do 12 lipca 2005 roku.

W zakresie innych substancji o żywieniowym lub fizjologicznym efekcie działania podanych w definicji suplementów diety, zarówno w Unii Europej- skiej, jak i w Polsce, trwają prace nad określeniem, jakie między innymi surow- ce roślinne mogą wchodzić w skład suplementów diety, w jakich dawkach po- winny być stosowane tak, aby wywoływały pożądany efekt fizjologiczny.

Forma, w jakiej dostępne są suplementy, jak i częste miejsce zakupu w apte- ce, mogą sugerować związek z lekiem. Podstawową różnicę wyznaczają przepisy prawne regulujące te grupy produktów, a także procedury wprowadzania do obrotu. Dopuszczeniem do obrotu leków zajmuje się Urząd Rejestracji Produk- tów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. W przypadku suplementów diety wprowadzenie na rynek jest zdecydowanie prostsze, nie wymaga kosztownych badań i wieloletnich procedur rejestracji, obecnych w przypadku nowych leków. Z tego powodu firmy farmaceutyczne często decy- dują się na rozpoczęcie działalności na rynku suplementów. Zgodnie z ustawą o bezpieczeństwie żywności i żywienia [38] o wprowadzeniu suplementu diety po raz pierwszy do obrotu na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej należy poin- formować Głównego Inspektora Sanitarnego, podając między innymi nazwę środka spożywczego, jego producenta, postać produktu, skład ilościowy i jako-

(3)

ściowy oraz przedłożyć wzór oznakowania w języku polskim. Po otrzymaniu powiadomienia Główny Inspektor Sanitarny, jeśli tylko ma zastrzeżenia, może przeprowadzić postępowanie wyjaśniające, czy suplement spełnia warunki okre- ślone w przepisach. Przedsiębiorca zostaje natychmiast poinformowany o rozpo- częciu postępowania. Główny Inspektor Sanitarny korzysta z opinii właściwej jednostki naukowo-badawczej (Zespołu do Spraw Suplementów Diety działają- cego w ramach Rady Sanitarno-Epidemiologicznej) lub przedsiębiorca może na własny koszt dostarczyć opinię wydaną przez niezależną jednostkę naukowo- badawczą krajową lub innego niż Rzeczpospolita Polska państwa członkowskie- go Unii Europejskiej. W przypadku stwierdzenia, że środki spożywcze nie speł- niają wymagań określonych dla tych środków, przedsiębiorca zostaje powiado- miony o wynikach postępowania, a w przypadku stwierdzenia, że znajdują się one w obrocie, właściwy państwowy inspektor sanitarny podejmuje decyzje o cza- sowym wstrzymaniu lub ograniczeniu wprowadzania tych środków spożyw- czych do obrotu, do czasu wyjaśnienia sprawy [38, 40].

Istotną różnicą między lekiem a suplementem diety jest kwestia reklamy.

W wielu krajach Unii Europejskiej, w tym także w Polsce, niedozwolone jest re- klamowanie leków w środkach masowego przekazu, z wyjątkiem leków dostęp- nych bez recepty (OTC). Reklamy leków mogą być zamieszczane tylko w spe- cjalistycznych pismach medycznych lub farmaceutycznych. Natomiast w przypadku suplementów diety nie ma ograniczeń i nieuczciwi producenci wykorzy- stują to, przekwalifikowując produkty z leku na suplement diety. Praktykowane jest zmniejszanie dawkowania substancji czynnej [45].

Problem stanowią tak zwane produkty z pogranicza, wykazujące cechy za- równo produktów leczniczych, jak i suplementów diety lub nutrikosmetyków.

Zgodnie z nowelizacją z 2007 roku ustawy Prawo farmaceutyczne [39] do takie- go produktu stosuje się przepisy Prawa farmaceutycznego. Dopiero wtedy, gdy rozpatrywany produkt nie spełnia wymogów dla produktów leczniczych, należy rozpatrywać go jako produkt spożywczy, zgodnie z przepisami ogólnego usta- wodawstwa żywnościowego. Kwalifikacja produktów z pogranicza odbywa się na podstawie indywidualnej oceny produktu (case-by-case) zgodnie orzecznic- twem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (ETS). Obecność substancji czynnej w produkcie nie świadczy o tym, że jest to produkt leczniczy. W przypadku każdego produktu należy rozważyć, czy istnieją dane naukowe dotyczące interakcji lub działań niepożądanych powodowanych przez określoną, zawartą w produkcie, dawkę substancji czynnej [44].

Z dniem 1 stycznia 2010 roku weszły w życie przepisy nowelizacji Prawa farmaceutycznego. Do tego czasu producenci preparatów, o których nie wiadomo, czy są lekiem, czy suplementem diety, powinni albo usunąć z nich zakazane składniki, albo zarejestrować jako lek. W przeciwnym razie zostaną wycofane ze sprzedaży. W tej sytuacji znajduje się około 5 tysięcy produktów, w tym między

(4)

innymi witaminy, dermokosmetyki czy preparaty na odchudzanie [15]. Podsta- wą do selekcji tak zwanych produktów z pogranicza miała być zamieszczona na stronie internetowej Urzędu Rejestracji Leków lista substancji roślinnych, z któ- rych przetwory mogą być stosowane jako produkty lecznicze, z zaznaczeniem możliwości stosowania jako suplement diety. Lista zawiera wyłącznie nazwy substancji, bez sprecyzowania dawki oraz warunków stosowania. Producenci domagają się jednoznacznych wytycznych. Ponadto Krajowa Rada Suplemen- tów i Odżywek zaapelowała do Ministerstwa Zdrowia o wydłużenie okresu przejściowego do końca 2014 roku. Urząd Komitetu Integracji Europejskiej stwierdził, że byłoby to naruszenie prawa unijnego i negatywnie odniósł się do prośby [16].

2. Znakowanie suplementów diety

Ważnym aspektem jest znakowanie produktów będących suplementami diety.

Ogólne zasady znakowania są takie same jak w przypadku znakowania środków spożywczych [38]. Natomiast szczegółowe wymagania określone są w Rozpo- rządzeniu Ministra Zdrowiaw sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety [27]. Producent zobowiązany jest umieścić na etykiecie wyrażenie „suplement diety”. Jeżeli suplement dodatkowo posiada nazwę handlową, określenie

„suplement diety” jest umieszczane w bezpośrednim sąsiedztwie nazwy, na przykład na tej samej ścianie opakowania. Na opakowaniu musi znajdować się nazwa kategorii składników odżywczych lub substancji charakteryzujących produkt lub wskazane ich właściwości. Etykiety muszą wyraźnie informować o zalecanej dziennej dawce spożycia, odpowiednim miejscu przechowywania produktu niedostępnym dla dzieci oraz ostrzegać o skutkach przedawkowania.

Opakowanie nie może zawierać informacji mówiących o tym, że suplement mo- że zastąpić zróżnicowaną, zbilansowaną dietę („substytut zróżnicowanej diety”) ani też że zapobiega występowaniu lub leczy określone choroby [27]. Suplement diety może być opatrzony udokumentowanym naukowo oświadczeniem żywie- niowym i zdrowotnym [41].

Zawartość witamin i składników mineralnych oraz innych substancji wyka- zujących efekt odżywczy lub inny efekt fizjologiczny obecnych w suplemencie diety deklaruje się w oznakowaniu w postaci liczbowej przy użyciu odpowied- nich jednostek i podaje się w przeliczeniu na zalecaną przez producenta do spo- życia dzienną porcję produktu lub w procentach w stosunku do zalecanego dziennego spożycia, zgodnie z wartościami odniesienia ustalonymi w załączniku rozporządzenia [27].

Biorąc pod uwagę bezpieczeństwo zdrowotne osób spożywających suplementy diety, istotne jest ustalenie maksymalnych dawek składników mineral-

(5)

nych oraz witamin w dziennej, zalecanej przez producenta, porcji suplementu.

Obecnie stosowanych jest kilka modeli zarządzania ryzykiem przedawkowania substancji aktywnych zawartych w omawianych produktach (MSL – Maximum Supplement Level, ULS – Upper Level for Supplements [17]). Modele te wyko- rzystują dane między innymi na temat tolerowanych poziomów spożycia, śred- niego spożycia poszczególnych substancji w celu określenia maksymalnych bezpiecznych dawek substancji odżywczych w suplementach [4].

3. Elementy rynku suplementów diety

Rynek suplementów diety w Polsce rośnie bardzo szybko. W 2006 i w 2007 roku w Polsce zanotowano ponad 6-procentowy wzrost PKB, dzięki czemu Polacy mogli pozwolić sobie na zakup większej ilości dóbr luksusowych. W 2007 roku cały rynek suplementów diety w Polsce wzrósł o ponad 30% w stosunku do roku poprzedniego, a w 2008 roku – o blisko jedną czwartą. W 2008 roku wartość tego rynku w Polsce przekroczyła 1,7 mld zł. Na lata 2009–2011, po uwzględ- nieniu oceny wpływu kryzysu finansowego na polski rynek oraz spodziewanych skutków zmian prawnych (regulacja odnośnie do produktów z pogranicza), pro- gnozuje się obniżenie dynamiki rozwoju rynku do 12–15% rocznie.

Firma PMR Research przeprowadzająca badania rynku przewiduje, że roz- wój polskiego rynku suplementów diety będzie podążał w kierunku trendów ob- serwowanych w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Również w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, takich jak Czechy, Węgry lub Słowacja, wartość sprzedaży suplementów diety systematycznie rośnie. W 2007 roku najwyższy wynik osiągnęły Czechy, gdzie wartość sprzedaży suplementów diety osiągnęła 40% całego rynku preparatów sprzedawanych bez recepty lekar- skiej OTC (ang. over-the-counter). Rynek produktów OTC dzieli się na dwie podstawowe grupy: leki sprzedawane bez recepty i produkty niemające statusu leków. W drugiej grupy znajdują się: suplementy diety, odżywki, dermokosmetyki, leki homeopatyczne, zioła, materiały opatrunkowe, sprzęt medyczny, testy diagnostyczne, materiały stomatologiczne [20]. W 2008 roku w Polsce wartość rynku suplementów diety stanowiła około 21% wartości sprzedaży aptecznej i pozaaptecznej na całym rynku OTC [33].

Głównym kanałem dystrybucji suplementów diety są apteki, w których około 80% sprzedawanych artykułów stanowią omawiane suplementy. Ponadto popu- larnymi miejscami zakupu są sklepy ogólnodostępne (hipermarkety, supermar- kety, małe sklepy spożywcze, kioski, stacje benzynowe) oraz sklepy zielarsko- medyczne. W polskich hipermarketach suplementy diety stanowią w ujęciu ilo- ściowym blisko połowę produktów bez recepty (rysunek 1). Pojawienie się pro- duktów OTC, w tym różnego rodzaju suplementów diety, w sklepach, na sta-

(6)

cjach benzynowych, a nawet w urzędach pocztowych miało znaczenie dla wzrostu spożycia tych preparatów. Coraz bardziej znaczącym kanałem dystrybucji, stanowiącym udogodnienie dla odbiorców, jest sprzedaż wysyłkowa oraz inter- netowa [42].

Rysunek 1. Produkty bez recepty w polskich hipermarketach w ujęciu ilościowym

Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu firmy PMR Research „Rynek pozaapteczny produktów OTC w Polsce w 2008”

Według firm obecnych na polskim rynku suplementów diety największą ba- rierą wejścia i rozwoju w tym segmencie są niejasne i niejednolite przepisy prawne [34]. Wiele firm wskazuje, że brakuje precyzyjnych zasad klasyfikacji, czy produkt należy do grupy suplementów diety, czy leków. Co więcej, 17% an- kietowanych podaje, że długa i skomplikowana procedura zatwierdzania nowych suplementów przez Głównego Inspektora Sanitarnego stanowi utrudnienie. W rze- czywistości jest ona prosta i wygodna z punktu widzenia producenta i w więk- szości przypadków nie dochodzi do wstrzymania dopuszczenia nowego prepara- tu do obrotu.

Ponadto na rynku suplementów znajduje się wiele firm farmaceutycznych, stąd też dużą obawę stanowi silna konkurencja (24%) oraz wiążące się z nią wy- sokie koszty reklamy (7%). Inne bariery wejścia i rozwoju zostały przedstawio- ne na rysunku 2.

Suplementy diety są wygodnym sposobem uzupełniania substancji odżyw- czych brakujących w codziennej diecie. W 2008 roku co piąty Polak spożył co najmniej jeden suplement diety, w tym 16% mężczyzn i 28% kobiet [19]. Su- plementy spożywają głównie osoby młode do 24. roku życia (w szczególności studenci [30]) oraz osoby powyżej 65. roku życia. Jedna trzecia społeczeństwa (31%) sięga po suplementy diety w przypadku spadku sił fizycznych, a także w trakcie przeziębienia lub innej choroby. Profilaktycznie po suplementy diety sięga niemal co trzeci badany (28%) [20]. Jednocześnie wielu konsumentów stosuje produkty wzbogacone, co w efekcie zwiększa ryzyko przedawkowania substancji bioaktywnych [21]. Nadmiar lub niedobór niektórych substancji odżyw- czych w diecie może doprowadzić do blisko 80 chorób dietozależnych. Problem ten dotyka około 20% Polaków [6].

(7)

Rysunek 2. Bariery rozwoju firm na polskim rynku suplementów diety

Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportu firmy PMR Research „Suplementy diety w Polsce w 2007 roku”

Dynamiczny rozwój rynku suplementów diety to wynik szybkiego wzrostu gospodarczego oraz nasilenia trendów związanych ze zdrowym trybem życia i rosnącą dbałością o wygląd zewnętrzny. Coraz więcej Polaków jest również świadomych wagi profilaktyki dla zachowania zdrowia, zwłaszcza w obliczu ro- snących kosztów leczenia oraz problemów w służbie zdrowia. Istotnym czynni- kiem kształtującym popyt na omawiane preparaty jest sezonowość oraz moda, wspierana skutecznymi kampaniami reklamowymi. Do najczęściej wybieranych produktów należą te, które: wzmacniają odporność organizmu, wspomagają walkę z infekcjami, wspierają kuracje odchudzające, poprawiają stan skóry, włosów i paznokci, są pomocne przy problemach układu pokarmowego, nerwo- wego czy krwionośnego, a także uzupełniają dietę w witaminy i mikroelementy.

Obserwowana jest dość duża zmienność sprzedaży suplementów w zależności od pory roku.

4. Rodzaje suplementów diety

Suplementy diety są produkowane z koncentratów substancji zawartych w su- rowcach żywnościowych. Oprócz witamin i składników mineralnych mogą za- wierać w swoim składzie inne substancje wykazujące efekt odżywczy lub fizjo- logiczny między innymi: aminokwasy (np. BCAA ang. branched-chain amino acids), niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (np. omega-3), błonnik oraz różne ekstrakty roślinne i ziołowe [10].

Szczególną popularnością cieszą się preparaty witaminowe, które zawierają witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) lub witaminy rozpuszczalne

(8)

w wodzie (z grupy B, C). Ponadto często stosowane są suplementy mineralne.

W ich skład wchodzą makroelementy, między innymi: wapń, magnez, siarka, potas, sód, fosfor oraz mikroelementy, na przykład: chrom, selen, cynk, mangan, miedź, jod, żelazo, bor, kobalt. Optymalne dawki poszczególnych składników mineralnych są zbliżone do rekomendowanych dawek dobowych (RDA ang. re- commended daily allowance). Do suplementów o działaniu prozdrowotnym na- leżą także te, które w swoim składzie zawierają niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT). Kluczową rolę odgrywają kwasy eikozapentaenowy (EPA) oraz dokozaheksaenowy (DHA) obecne w tłustych rybach morskich. Ponadto popularne są preparaty na bazie kwasu gammalinolenowego GLA (z grupy omega-6) oraz kwasu α- linolenowego (z grupy omega-3) pochodzące z produk- tów roślinnych. NNKT odpowiedzialne są między innymi za prawidłowe funkcjonowanie układu krążenia. Na rozwój tych produktów ma wpływ fakt, że choroby układu krążenia stanowią najczęstszą przyczynę zgonów. Na początku lat 90. choroby te były przyczyną ponad 52% ogółu zgonów, a w 2006 roku – 44%.

W Polsce w 2006 roku aż 80% więcej mężczyzn i 54% więcej kobiet zapadało na choroby układu krążenia w porównaniu ze średnią w 27 krajach Unii Euro- pejskiej. Zaburzenia lipidowe, które są najbardziej rozpowszechnionym czynni- kiem ryzyka chorób serca, stwierdzono u prawie 70% dorosłych Polaków [43].

Polacy zamiast stosować restrykcyjna dietę, częściej sięgają po suplementy diety [33]. Innymi składnikami prozdrowotnych suplementów diety mogą być aminokwasy, między innymi arginina, glutamina, lizyna, tryptofan, fenyloalanina. Część z nich organizm ludzki wytwarza sam (aminokwasy endogenne), pozostałe nie mogą być syntetyzowane w organizmie i muszą być dostarczane w pożywieniu lub poprzez suplementację (aminokwasy egzogenne). Kolejną grupę suplemen- tów stanowią te, które zawierają flawonoidy, zioła i inne substancje pochodzenia roślinnego. Rozmaite związki fitochemiczne (pochodzenia roślinnego) są ak- tywne biologicznie i silnie oddziałują na wiele różnych funkcji fizjologicznych.

W składzie tych preparatów wyróżniamy przede wszystkim: ekstrakty (wyciągi) z żeń-szenia, jeżówki purpurowej, miłorzębu japońskiego, cytrynowca chińskie- go, czosnku, nasion fasoli, soi, grapefruita, liści kukurydzy, owoców żurawiny i aronii, skrzypu, aloesu, pestek winogron. Ponadto do suplementów diety moż- na zaliczyć niektóre oleje tłoczone na zimno, między innymi z nasion wiesiołka, rokitnika, arganowy, które należy spożywać w niewielkich ilościach zgodnie z zalecaną dzienną dawką (średnio 5ml) [2, 3, 28].

Suplementy diety spożywane są w różnych okolicznościach. Sporą grupę tych produktów stanowią suplementy dla sportowców. Zbilansowana pod względem składu i jakości dieta zapewnia sportowcom odpowiednią siłę, wy- trzymałość, przeciwdziała nadmiernym przeciążeniom oraz przyspiesza regene- rację organizmu. Z uwagi na ograniczone możliwości trawienia i przyswajania przez organizm niezbędnych składników odżywczych z pożywienia, istnieje po-

(9)

trzeba stałego uzupełniania diety sportowca suplementami. Istnieje szeroki wy- bór suplementów dla sportowców, biorąc pod uwagę ich skład i kierunek zasto- sowania. Na rynku dostępne są produkty węglowodanowe (dostarczają energii), białkowe (powodują przyrost masy mięśniowej), preparaty ułatwiające zwięk- szenie siły i masy (anaboliczne), zapobiegające spalaniu mięśni (antyanabolicz- ne), zwiększające wydolność fizyczną i umysłową, a takżepreparaty pomagają- ce zwalczać nadwagę (zawierające m.in. L-karnitynę). W składzie powyższych produktów można odnaleźć między innymi taurynę, której rola i działanie wzbudza zainteresowanie wielu konsumentów, a nie jest powszechnie znana.

5. Tauryna jako składnik suplementów diety

Tauryna, czyli kwas 2-aminoetanosulfonowy, zwyczajowo uważana jest za aminokwas, mimo iż nie posiada grupy karboksylowej [18]. Występuje głównie w tkankach, szczególnie tych, które są pobudliwe (szybko odpowiadają na bodź- ce), bogate w membrany oraz generują utleniacze [12]. Tauryna należy do grupy aminokwasów nieproteogennych, czyli takich, które nie wchodzą w skład białek [32]. Uważa się, że jest głównym aminokwasem występującym w organizmie w stanie wolnym. Poziom zawartości tauryny jest różny w zależności od rodzaju próbki biologicznej. Największe ilości znajdują się w mięśniach szkieletowych, sercu (25–30 mM), mózgu oraz siatkówce oka (50–70 mM) [36]. Oszacowano, że przeciętny człowiek o masie 70 kg ma do 70 g tauryny [24]. Odpowiednia ilość tauryny jest dostarczana organizmowi z pożywieniem oraz w wyniku bio- syntezy endogennej. Bogatym źródłem są pokarmy pochodzenia zwierzęcego, czyli mięso, drób, ryby, a także owoce morza (małże, ostrygi). U osobników wszystkożernych średnie dzienne spożycie tauryny z dietą wynosi 58 mg [29].

Nie ma jednak ustalonej zalecanej dziennej dawki (RDA) spożycia tego ami- nokwasu [32].

Istnieją znaczące dowody, że tauryna posiada fizjologiczne właściwości.

Tauryna odgrywa rolę neurotransmitera, antyoksydanta, reguluje wewnątrzko- mórkowy poziom wapnia oraz ciśnienia osmotycznego [35]. Ponadto obniża ci- śnienie krwi oraz działa antyarytmicznie. Tauryna bierze udział w czynnościach rozrodczych, gwarantuje prawidłowe funkcjonowanie mięśnia sercowego oraz warunkuje syntezę i wydzielanie kwasów żółciowych [22].

W sytuacji intensywnego wzrostu i rozwoju, starzenia się, wysiłku fizycznego, stanów chorobowych organizm może być narażony na niedobór tauryny.

W konsekwencji osoby z obniżonym poziomem tauryny mogą wykazywać zmniej- szoną odporność organizmu, kardiomiopatię, degenerację siatkówki oka oraz opóźnienie w rozwoju. Te odkrycia spowodowały, że sugeruje się suplemen- tację tauryną. Dlatego też opisywana substancja dodawana jest do odżywek

(10)

i mleka modyfikowanego dla niemowląt i dzieci, a także suplementów diety [25].

Tauryna jest składnikiem różnych suplementów diety, w szczególności dla sportowców. Na rynku dostępne są produkty, w których tauryna stanowi główną substancję biologicznie czynną. Zawartość tauryny w tych produktach wynosi średnio 250–1500 mg w 1 kapsułce. Tauryna występuje także w suplementach diety dla sportowców jako substancja dodatkowa. Gama tego typu produktów jest znacznie bardziej rozbudowana. Wyróżniamy suplementy stosowane w celu przyrostu masy mięśniowej, które, obok tauryny, zawierają między innymi aminokwasy, kreatynę i jej pochodne, koncentrat białka serwatkowego i izolat biał- ka serwatkowego. Tauryna wykazuje działanie antykataboliczne, to znaczy ogranicza proces rozpadu białek. Około 50% azotupozostającego poza białkami zmagazynowane jest w taurynie, co w efekcie powoduje zwiększenie stężenia azotu w organizmie i pozwala zredukować katabolizm. Tauryna wspomaga syn- tezę białek, a zatem ułatwia przyrost masy mięśniowej, działając anabolicznie.

Omawiana substancja, tak jak glukoza, może stymulować trzustkę do wytwarzania i uwalniania insuliny. Jednak jej sposób działania jest zupełnie inny niż glukozy. Tak jak nadmiar glukozy przeciąża komórki trzustkowe i z czasem prowa- dzi do osłabienia ich wydolności, tak dawki tauryny regenerują, ochraniają i usprawniają komórki trzustkowe. Tauryna wpływa na tkanki docelowe insuliny, zwiększając wrażliwość tkanki mięśniowej na anaboliczną aktywność insuliny, a zmniejszając wrażliwość tkanki tłuszczowej [1].

Tauryna pośrednio, poprzez insulinę, przyspiesza tempo przedostawania się kreatyny do komórek mięśniowych. Kreatyna, czyli kwas β-metyloguanidyno- octowy, to organiczny związek chemiczny tworzący się w trakcie przemiany materii, który jest prekursorem anabolicznej i ergogenicznej (pracotwórczej) fosfokreatyny, generującej impuls siłowy i stymulującej syntezę białek mięśnio- wych. W trakcie pełnienia funkcji metabolicznych fosfokreatyna rozpada się do nieaktywnej kreatyniny. Aby mięśnie powiększały się i rozwijały zdolności wy- siłkowe, fosfokreatyna musi być wciąż odtwarzana z argininy, glicyny, glukocyjaminy i kreatyny. Pierwszy etap syntezy fosfokreatyny przebiega w nerkach.

Polega on na reakcji argininy z glicyną i wytworzeniu glukocyjaminy (kwasu guanidynooctowego). Następnie glukocyjamina trafia do wątroby, gdzie ulega przekształceniu w kreatynę. Z kolei kreatyna trafia z wątroby do krwiobiegu, a z krwiobiegu, przy współudziale insuliny, do komórek mięśniowych [11].

Przebieg tego etapu intensyfikują stymulatory insulinowe, tak zwane transporte- ry kreatynowe, w szczególności tauryna. Na czwartym etapie, w mitochondriach komórek mięśniowych, kreatyna ulega przekształceniu w fosfokreatynę stymu- lującą skurcz włókien i anabolizm białek. Przebieg tego etapu intensyfikuje jabł- czan i przemieniany w jabłczan, α-ketoglutaran, które zwiększają wydajność mi- tochondriów oraz są prekursorami analogu fosfokreatyny, fosfoenolopirogro-

(11)

nianu, będącego równie skutecznym stymulatorem skurczu włókien i anaboli- zmu białek. Opisane przemiany jednoznacznie potwierdzają, jak ważna jest suplementacja tauryną i kreatyną dla osób ćwiczących na siłowni, a także uprawia- jących takie dyscypliny siłowe, jak kulturystyka i fitness, aby zbudować siłę i masę mięśniową.

Tauryna jest składnikiem suplementów diety, które mają wspomóc redukcję tkanki tłuszczowej. Odpowiednio dobrany skład suplementu (między innymi cholina, inozytol, L-metionina, tauryna) oraz stosowanie diety niskowęglowoda- nowej znacznie przyśpiesza spalanie tkanki tłuszczowej. W obecności tauryny wzrasta prawdopodobieństwo, że glukoza zostanie skierowana głównie do mię- śni i wykorzystana do produkcji energii oraz syntezy glikogenu i białek, a w mniejszym stopniu będzie przenikać do tkanki tłuszczowej i ulegać magazyno- waniu w formie tłuszczu zapasowego [1].

Omawiana substancja znajduje się również w suplementach diety uzupełnia- jących energię oraz regenerujących organizm. Suplementy te składem przypo- minają napoje energetyzujące, ponieważ w większości zawierają guaranę, kofe- inę, ekstrakt z żeń-szenia oraz taurynę.

Suplementacja tauryną jest ważna dla sportowców także z innego powodu.

Ostatnie badania przeprowadzone przez doktora M. Zhanga [46] oraz współpra- cowników z Toyama Medical and Pharmaceutical University potwierdziły efekt ochronny suplementacji tauryną wobec stresu oksydacyjnego wywołanego wy- siłkiem fizycznym. Stres oksydacyjny powstaje w momencie zaburzenia rów- nowagi między prooksydantami, jakimi są reaktywne formy tlenu (ROS), a an- tyoksydantami. W efekcie niszczone są składniki komórkowe, takie jak DNA, białka, tłuszcze [5]. Siedmiodniowa suplementacja tauryną skutkowała nieznacznym obniżeniem migracji DNA po wysiłku oraz nieznacznym wzrostem maksymalnej wartości poboru tlenu (VO2 max) do uzyskania zmęczenia i mak- symalnego obciążenia fizycznego. Stwierdzono, że tauryna może ograniczać szkody DNA wywołane ćwiczeniami fizycznymi oraz poprawiać zdolności wy- siłkowe z uwagi na jej właściwości ochronne w stosunku do komórek[46].

Taurynie przypisuje się wiele właściwości poprawiających efektywność i zdolności wysiłkowe niezwykle ważne dla osób uprawiających sport. Prowa- dzone przez wiele lat badania nad wpływem doustnego przyjmowania tauryny potwierdziły korzystny wpływ na skurcze mięśni u pacjentów z marskością wą- troby oraz dystrofią miotoniczną (zanik mięśni). Wiele badań dowodzi, że do- ustna suplementacja może pomóc złagodzić skurcze mięśni podczas oraz po wy- siłku. Przykładem mogą być wyniki badań na szczurach, które potwierdziły wpływ tauryny na wzrost możliwości mięśni oraz redukcję uszkodzeń mięśni podczas treningu [9]. Celem badania było wykazanie, czy zwiększający się poziom tauryny w mięśniach wpłynie na zmniejszenie uszczerbku powstałego w wyniku wysiłku. Autorzy badania odkryli, że poziom tauryny w mięśniach po suplementacji, a także predyspozycje sprinterskie wzrastają.

(12)

Inne badania przeprowadzone na szczurach pokazały, że suplementacja tau- ryną redukuje fizyczne zmęczenie oraz uszkodzenia mięśni podczas treningu.

Jest to wynik właściwości przeciwutleniających oraz korzystnego wpływu na metabolizm, a także na funkcje mięśni oraz serca [23]. Co więcej, istnieją dowody, że tauryna może poprawiać efekty treningu poprzez minimalizację zmęcze- nia wysiłkowego. Dokładny mechanizm działania nie jest do końca poznany i wymaga dalszych badań.

Podsumowując, przyjmowanie suplementów diety zawierających taurynę przez sportowców jest niezwykle ważne do budowy masy mięśniowej (właści- wości anaboliczne), możliwości wydłużenia treningu oraz obniżenia zmęczenia.

Tauryna działa antykatabolicznie, zmniejsza poziom cukru we krwi poprzez stymulację trzustki do wytwarzania insuliny, wzmaga transport kreatyny oraz może wspomagać usuwanie tkanki tłuszczowej przy diecie niskowęglowodano- wej.

Tauryna obecna jest w suplementach diety nie tylko skierowanych do spor- towców. Przykładem może być suplement diety Luteina Bio-Complex [13], któ- ry usprawnia pracę narządu wzroku, chroniąc go przed szkodliwym działa- niem promieniowania oraz innych niekorzystnych czynników środowiskowych.

W skład odżywki Olimp Luteina Bio-Complex wchodzą substancje odpowiada- jące za kondycję i zdrowie oczu, między innymi luteina, tauryna, bioflawonoidy cytrusowe, witamina C oraz selen i cynk. Tauryna chroni siatkówkę przed stre- sem oksydacyjnym spowodowanym promieniami świetlnymi. Ponadto zapobiega peroksydacji lipidów i uszkodzeniom DNA [36].

Od niedawna dostępna jest na rynku seria herbat funkcjonalnych firmy Her- bapol, które zarejestrowane są jako suplementy diety [14]. Trzy z nich (herbata

„Koncentracja”, „Nastrój”, „Pobudzenie”) zawierają w swoim składzie taurynę.

Jak informuje na opakowaniach producent, tauryna zawarta w herbatach wspomaga pamięć, zwiększa koncentrację oraz wzmacnia aktywność życiową organizmu redukując zmęczenie.

Podsumowanie

Regulacje prawne w zakresie suplementów diety, a zwłaszcza tak zwanych pro- duktów z pogranicza, mogą budzić pewne zastrzeżenia. Nie ma dokładnie usta- lonych przepisów, które substancje mogą być w składzie suplementów diety (inne niż witaminy i składniki mineralne), a także nie ustalono najwyższych bezpiecznych, dopuszczalnych ilości dla witamin i składników mineralnych, co w konsekwencji może spowodować przedawkowanie substancji czynnej przez konsumentów. Ryzyko może się pojawić w przypadku witamin antyoksyda- cyjnych, które korzystnie oddziałują na organizm człowieka tylko w ściśle okre-

(13)

ślonych zalecanych dawkach. Przekroczenie dawki zalecanej może zmieniać ich działanie na prooksydacyjne, co przyczynia się do rozwoju wielu chorób, szczególnie tych zaliczanych do cywilizacyjnych.

Z drugiej strony, w ostatnich latach kategoria suplementów diety rozwija się bardzo dynamicznie. Wynika to przede wszystkim ze wzrastającej świadomości konsumentów dotyczącej produktów bez recepty, w tym suplementów diety, któ- ra spowodowana jest wzmożoną reklamą oraz edukacją odbiorców.

Bibliografia

[1] Ambroziak, S., Bycza terapia, Kulturystyka i Fitness Sport dla Wszystkich 2003, 26.

[2] Bartels, C.L., Miller, S.J., Dietary Supplements, w: R.H. Schmidt, G.E., Rodrick (red.), Food Safety Handbook, John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey 2003, s. 641–672.

[3] Berdanier, C.D., Herbal Supplements, w: C.D. Berdanier, J. Dwyer, E.B. Feldman, Handbook of Nutrition, Taylor & Francis Group, CRC Press, Boca Raton, 2008, s. 1241–1245.

[4] Brzozowska, A., Roszkowski, W., Pietruszka, B., Kałuża, J., Witaminy i składniki mineralne jako suplementy diety, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 2005, 4 (45), s. 5–16.

[5] Budzińska, K., Wpływ starzenia się organizmu na biologię mięśni szkieletowych, Gerontologia Polska, t. 13, 2005, 1, s. 5.

[6] Ciok, J., Choroby na tle wadliwego żywienia, w: L. Szponar, J. Ciok (red.), Suple- mentacja a zdrowie człowieka, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2002.

[7] Codex Guidelines for Vitamin and Mineral Food Supplements, CAC/GL 55–2005.

[8] Czajkowska, D., Suplementy diety pochodzenia roślinnego i zwierzęcego – limity zanieczyszczeń chemicznych i mikrobiologicznych, Przemysł Spożywczy 2006, 7 s. 22.

[9] Dawson, Jr R., Biasetti, M., Messina, S., Dominy, J., The cytoprotective role of tau- rine in exercise-induced muscle injury, Amino Acids 2002, 22(4), s. 309–324.

[10] Dyrektywa 2002/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 czerwca 2002 r.

w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do su- plementów żywnościowych.

[11] Franco-Obregón, A., Creatine: a practical quide, NSN Publishing, 1998–2009.

[12] Gaull, G.E., Taurine in pediatric nutrition: review and update, Pediatrics 1989, 83 (3), s. 433–442.

[13] http://www.olimp-labs.com/.

[14] http://www.herbapol.com.pl/.

[15] http://www.rynekzdrowia.pl/ – Czyszczenie leków i suplementów diety z zakazanych składników, artykuł z dnia 08.10.2009.

(14)

[16] http://www.rynekzdrowia.pl/, Suplement diety czy lek – ostatnie miesiące na decyzję producentów, artykuł z dnia 08.10.2009.

[17] Hathcock, J.N., Vitamin and mineral safety, 2^nd ed., Council for Responsible Nutri- tion 2004.

[18] Huxtable, R.J., The physiological actions of taurine, Physiological Review 1992, 72, s. 101–163.

[19] Jarosz, M., Suplementy diety a zdrowie. Porady lekarzy i dietetyków, PZWL, War- szawa 2008.

[20] Karbarczyk, M., Rynek OTC w Polsce, Manager Apteki 2006, 3.

[21] Kiely, M., Flynn, A., Harrington, K.E., Robson, P.J., O’Connor, N., Hannon, E.M., O’Brien, K.M., Bell, S., Dtrain, J.J., The efficacy ad safety of nutritional supplement use in a representative sample of adults in the North/South Ireland Food Consump- tion Survey, Public Health Nutr. 2001, 4 (5A), s. 1089–1097.

[22] Kulasek, G., Jank, M., Stwosz, E., Biologiczna rola tauryny u ssaków, Życie Wete- rynaryjne 2004, 79 (11), s. 603.

[23] Manabe, S., Kurroda, I., Okada, K., Morishima, M., Okamoto, M., Harada, N., Ta- kahashi, A., Sakai, K., Nakaya, Y., Decreased blood levels of lactic acid and uri- nary excretion of 3-methylhistidine after exercise by chronic taurine treatment in rats, Journal of Nutritional Science and Vitaminology 2003, 49(6), s. 375–80.

[24] Militante, J., Lombardini, J.B., Age-related retinal degeneration in animal models of aging: possible involvement of taurine deficiency and oxidative stress, Neuro- chemical Research 2004, 29, s. 151–160.

[25] Mou, S., Ding, X., Liu, Y., Separation methods for taurine analysis in biological samples, Journal of Chromatography B 2002, 781, s. 252.

[26] Pietruszka, B., Kołłajtis-Dołowy, A., Chmara-Pawlińska, R., Suplementacja diety i spożycie produktów wzbogaconych w witaminy i/lub składniki mineralne przez młodzież w wieku 16-19 lat, Żywienie Człowieka i Metabolizm 2003, 30 (1–2), s. 441–446.

[27] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety (Dz.U. 2007 nr 196, poz. 1425).

[28] Schlegel-Zawadzka, M., Barteczko, M., Ocena stosowania suplementów diety po- chodzenia naturalnego w celach prozdrowotnych przez osoby dorosłe, Żywność.

Nauka. Technologia. Jakość 2009, 4 (65), s. 375–387.

[29] Schuller-Levis, G.B., Park, E., Taurine: new implications for an old amino acid, FEMS Microbiology Letters 2003, 226, s. 195–202.

[30] Sigłowa, A., Bertrandt, B., Conder, M., Bertrandt, K., Lisiecka, A., Kubiak, P., Urbańska, A., Suplementacja diety wśród studentów, Żywność. Nauka. Technolo- gia. Jakość 2009, 4 (65), s. 236–249.

[31] Skałecki, A., Rynek suplementów diety. Rozwój, potencjał, komunikacja z klientem, MpK-T 2008, 199.

[32] Stapleton, P.P., Charles, R.P., Redmond, H.P., Bouchier-Hayes, D.J., Taurine and human nutrition, Clinical Nutrition 1997, 16, s. 103.

[33] Stefańczyk, M., Stawarka, A., Rynek suplementów diety w Polsce 2009, PMR Pu- blication, 2009.

(15)

[34] Stefańczyk, M., The billion zloty dietary supplements market in Poland to expand by 25% in 2007, PMR Publication, 2007.

[35] Szymański, K., Winiarska, K., Tauryna i jej potencjalne wykorzystanie w terapii, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej 2008, 62, s. 76 i 81.

[36] Timbrell, J.A., Seabra, V., Waterfield, C.J., The in vivo and in vitro protective properties of taurine, General Pharmacology 1995, 26, s. 453.

[37] Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz.U. 2001 nr 63 poz. 634), art. 3).

[38] Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.U.

2006 nr 171, poz. 1225).

[39] Ustawa z dnia 30 marca 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo farmaceutyczne oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. 2007, nr 75, poz. 492).

[40] Ustawa z dnia 8 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2010, nr 21, poz. 105).

[41] Waszkiewicz-Robak B., Suplement diety – środek spożywczy czy alternatywa pro- duktu leczniczego, Agro Przemysł 2009, 2, s. 34–-37.

[42] Wieczorkiewicz, R., Rozwija się rynek suplementów diety, Rynek Spożywczy, 07.07.2009.

[43] Goryński, P., Wojtyniak B. (red.), Sytuacja zdrowotna ludności, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008, s. 47 i 74.

[44] Wrześniewska-Wal, I., Regulacje prawne rynku suplementów diety, Przemysł Spo- żywczy 2007, 12, s. 42.

[45] Wrześniewska-Wal, I., Suplementy diety w nowej ustawie o bezpieczeństwie żywno- ści i żywienia, Przemysł Spożywczy 2007, 6, s. 49.

[46] Zhang, M., Izumi, I., Kagamimori, S., Sokejima, S., Yamagami, T., Liu, Z., Qi, B., Role of taurine supplementation to prevent exercise-induced oxidative stress in healthy young men, Amino Acids 2004, 26, s. 203–207.

FOOD SUPPLEMENTS Summary

Food supplements are concentrated sources of vitamins, minerals or other substances with a nutritional or physiological effect whose purpose is to supplement the normal diet.

The paper deals with legal aspects concerning food supplements basing on valid acts and directives. A specific form in which supplements are available and the place of purchase (e.g. pharmacy) hint their connection with drugs. The article shows main differences be- tween dietary supplements and drugs. It describes procedures of launching onto the market and advertising issues of both groups of products. Moreover, the elements of the market of supplements are presented. The author mentions different types of described foodstuffs, concentrating mostly on food supplements containing 2-aminoethanesulfonic acid - taurine.