WANDA MARIA GACZEK
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
WARUNKI ROZWOJU
POZNAŃSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO
*Abstract: Conditions of Development of the Poznań Metropolitan Area. The aim of the article is to characterize activities undertaken in order to ensure the position of Poznań among European metropolises and to work out the principles of spatial development of the Poznań Metropolitan Area. The primary aim is to explain whether the authorities of the voivodeship and the city itself fulfilled the conditions necessary to strengthen the development of this area. We assume that the development of the Poznań Metropolitan Area is determined above all by the features of this territory – the existing path of growth of its metropolis, suggested solutions concerning internal organization, ability to create strategic goals and cooperation between territorial units within the area as well as co-operation with the region’s authorities.
The Poznań Metropolitan Area has been developing for more than a decade.
This area is characterized by intensive daily flows of people, commodities and information. Moreover, cooperation links are gradually formed in the economy, more intensive in the central zone. This area is the location of activities which supplement the metropolitan functions of Poznań as well as potential investments. Unfortunately, functional integration within the metropolitan area is insufficient and re-urbanization has not brought any spectacular effects so far.
Activities of the authorities of Wielkopolskie Voivodeship and of the city of Poznań foster the development of the Poznań Metropolitan Area. All the strategies of regional development formulated so far have underlined the significance of the Poznań metropolis for the maintenance of the level of its competitiveness. Strategic aims of the development of the voivodeship, the Poznań Agglomeration and the city of Poznań are not contradictory. They take into account the importance of the development of the Poznań Metropolis in the plan of spatial development of the e. The plan of spatial development of the Poznań Metropolitan Area has already been prepared.
* Maszynopis opracowania przygotowano w 2012 r., a aktualny tekst kierowany do druku uzupełniono w listopadzie 2015 r.
The main threat to the metropolitan path of development of Poznań and sustainable growth of the Poznań Metropolitan Area, including its central zone in the form of the Poznań Agglomeration, may be difficulties in a sufficiently fast implementation of the formulated strategic goals. Organizational and financial difficulties in implementation of successive projects may be responsible for the fact that the proposed visions of development of the Poznań Metropolis will remain impossible to attain.
Keywords: Path of development, Poznań Agglomeration, Poznań Metropolitan Area.
Wstęp
Wzrost znaczenia metropolizacji przestrzeni wynika ze zmieniających się warunków rozwoju społeczno-gospodarczego oraz globalizacji stymu- lowanej postępem naukowo-technicznym, wdrażaniem nowych technologii komunikacyjnych, informacyjnych i materiałowych oraz nowych systemów organizacyjnych. Zmiany te skutkowały przeobrażeniami zagospodarowania przestrzennego miast, regionów i krajów.
Metropolizacja przestrzeni to proces
1ogniskowania rozwoju w wielkich miastach albo regionach, które skupiają wystarczająco duży potencjał gospo- darczy, naukowy, kultury i władzy oraz są włączone w międzynarodowy układ powiązań sieciowych.
Miasto staje się metropolią, jeżeli jednocześnie spełnia następujące warunki:
1) posiada duży potencjał ludnościowy (minimum 0,5 mln mieszkańców) i ekonomiczny z rozwiniętym sektorem usług wyższego rzędu;
2) charakteryzuje się dużym potencjałem innowacyjnym, dysponuje kapita- łem wiedzy, a struktura jego gospodarki umożliwia nie tylko adaptację, ale również kreowanie nowych rozwiązań w sferze społeczno-gospodarczej;
3) pełni funkcje metropolitalne, tj. funkcje wysokiego rzędu o zasięgu co najmniej krajowym, których współwystępowanie zapewnia synergiczny efekt oddziaływania
2;
1 Dyskusję nad uporządkowaniem pojęć związanych z procesami metropolizacji podjęto w pracy Markowskiego i Marszała [2006], którą wykorzystano w trakcie opracowywania tej części tekstu.
2 Funkcje metropolitalne to funkcje egzogeniczne o znaczeniu i zasięgu co najmniej ponadregionalnym. Są to głównie funkcje usługowe najwyższego rzędu, w tym zwłaszcza decyzyjne, związane z obecnością instytucji reprezentujących struktury kierowania, zarządzania i kontroli w skali międzynarodowej [Klasik 1997].
4) odgrywa rolę węzła w systemie powiązań komunikacyjnych, organizacyj- nych i informacyjnych oraz charakteryzuje się dużą dostępnością komu- nikacyjną w regionie i kraju, a także w skali międzynarodowej.
Wśród innych warunków wymienia się też: 1) doskonałość usług, insty- tucji i wyposażenia, 2) wyjątkowość i specyfikę miejsca, 3) zdolność do międzynarodowej współpracy gospodarczej oraz kreatywność na arenie mię- dzynarodowej, 4) rozpoznawalność marki miasta i prowadzenie public rela- tions za granicą, 5) gotowość do współpracy z innymi miastami [Jałowiecki, Szczepański 2002; Szołek 2006].
Metropolia może być źródłem wykształcania się obszaru metropolitalnego, którego cechą są wewnętrzne powiązania funkcjonalne i przestrzenne. Każdy obszar metropolitalny jest aglomeracją, jednak nie każdą aglomerację można traktować jako obszar metropolitalny
3.
Obszar metropolitalny to wielkomiejski układ osadniczy złożony z wielu jednostek oraz terenów o wysokim stopniu zurbanizowania, gdzie występuje:
1) nasilenie bezpośrednich, codziennych relacji oraz możliwość wyodrębnia- nia terenów potencjalnego rozwoju, w tym przestrzeni pod inwestycje;
2) nagromadzenie działalności uzupełniających metropolitalne funkcje ośrodka centralnego;
3) wewnętrzna integracja funkcjonalna oraz rozwinięta sieć transportowa zapewniająca dostępność komunikacyjną i spójność terytorialną;
4) utrzymująca się w długim okresie dynamika przyrostu liczby ludności oraz wzrostu gospodarczego.
Rozwój metropolii i wykształcanie się obszarów metropolitalnych to procesy, które trudno poddają się sterowaniu. Nie oznacza to, że nie należy podejmować działań na rzecz ich wzmacniania. Możliwości takich działań są uzależnione od systemu społeczno-gospodarczego – będą zdecydowanie większe w ustroju centralnego zarządzania i dominacji własności państwowej niż w demokratycznym ustroju gospodarki rynkowej i dużych kompetencjach podstawowych jednostek samorządowych.
Wzmacnianie rozwoju obszarów metropolitalnych i przeciwdziałanie mar- ginalizacji polskich metropolii w przestrzeni europejskiej oraz zapewnienie
3 Aglomerację miejską definiujemy w aspektach morfologicznych, natomiast obszar metro- politalny w aspektach funkcjonalnych. Rozwój obszaru metropolitalnego jest konsekwencją funkcji metropolitalnych, którym towarzyszy migracja ludności i przenoszenie działalności gospodarczej na peryferia dotychczasowych skupisk miejskich. Różnice pojęć aglomeracja, obszar metropolitalny wyjaśnia Czyż [2009].
możliwości wykorzystywania impulsów ich wzrostu w otoczeniu wymaga podejmowania wielokierunkowych działań i decyzji w różnej skali przestrzen- nej i na różnych szczeblach zarządzania. Decyzje poziomu krajowego to także, oprócz zapewnienia przepisów regulujących zasady wyodrębniania obszarów metropolitalnych, decyzje strategiczne związane z polityką regionalną, poli- tyka miejską i przestrzenną kraju.
Decyzje władz wojewódzkich związane są z przygotowywaniem strategii rozwoju oraz planów zagospodarowania przestrzennego. W strategiach roz- woju regionu mogą znaleźć się strategiczne i operacyjne cele wzmacniania centrum, którym z reguły jest największe miasto/metropolia. W planach zago- spodarowania przestrzennego województwa wyodrębnia się obszary funkcjo- nalne. Władze regionalne podejmują decyzje o przystąpieniu do opracowania planów zagospodarowania przestrzennego obszaru metropolitalnego.
Władze miasta centralnego, przygotowują strategię wejścia na ścieżkę rozwoju metropolitalnego oraz podejmują decyzje inicjujące współpracę z gminami otaczającymi i innymi szczeblami zarządzania terytorialnego.
Między tymi trzema szczeblami: kraj, województwo, miasto/metropolia pojawić się może szczebel pośredni – stowarzyszenie jednostek terytorialnych tworzących aglomerację miejską będącą rdzeniem obszaru metropolitalnego np. o charakterze dobrowolnych, celowych porozumień międzygminnych
4.
Przedmiotem opracowania są działania podejmowane na rzecz zapew- nienia wysokiej pozycji Poznania wśród metropolii europejskich oraz zasady zagospodarowania przestrzennego Poznańskiego Obszaru Metropolitalnego (POM) zapewniające zrównoważony rozwój i pozwalające utrzymać jego pozycję konkurencyjną. Celem opracowania jest wyjaśnienie czy zostały speł- nione niezbędne warunki wzmocnienia rozwoju tego obszaru ze strony władz województwa, miasta centralnego oraz szczebla pośredniego. Zakładamy, że decydujące znaczenie dla rozwoju POM mają czynniki i warunki wewnętrzne.
Wynikają one przede wszystkim z cech terytorium – dotychczasowej ścieżki rozwoju Poznania, sytuacji w gminach podmiejskich składających się na ziem- ski powiat poznański, proponowanych rozwiązań organizacji wewnętrznej oraz gotowości i zdolności do kreowania celów strategicznych, a także woli współpracy jednostek terytorialnych wewnątrz obszaru i współpracy z wła- dzami regionu.
4 Szczebel ten będą tworzyły związki metropolitalne – zgodnie z Ustawą, która wchodzi w życie od 1 stycznia 2016 r. [Ustawa o związkach metropolitalnych z 9 października 2015 r.].
Zewnętrzne warunki rozwoju POM wynikają z ustaleń polityki spójności UE oraz przyjętych przepisów prawnych planowania przestrzennego i wspie- rania rozwoju regionalnego w Polsce, warunków makroekonomicznych i sys- temu politycznego, a także polityki miejskiej. Warunki zewnętrzne są takie same dla wszystkich obszarów metropolitalnych kraju. Możliwości wykorzy- stywania nadarzających się szans oraz reagowania na zagrożenia zewnętrzne zależą od przyjętych rozwiązań wewnętrznych w województwach oraz działań w obszarach metropolitalnych i ich metropoliach.
1. Działania podejmowane przez władze województwa
Strategie rozwoju województwa wielkopolskiego przyjmowano w latach 2000, 2005 oraz 2012
5. W 2000 r. jednym z celów strategicznych było:
dostosowanie potencjału, struktury i organizacji województwa do wyzwań XXI wieku i wymagań jednoczącej się Europy, w ramach którego jako cel niż- szego rzędu wskazano: wykreowanie Poznania na europejskiej rangi ośrodek metropolitalny
6. Wśród celów rozwoju województwa wyróżnionych w 2005 r.
pozostał cel: dostosowanie przestrzeni do wyzwań XXI wieku, w ramach którego wymieniono osiem celów operacyjnych, w tym: wzmocnienie regio- notwórczych funkcji Aglomeracji Poznańskiej jako ośrodka metropolitalnego o znaczeniu europejskim. Podkreślono, że Aglomeracja Poznańska jest jednym z najistotniejszych czynników rozwoju Wielkopolski, źródłem innowacji i sta- nowi o pozycji konkurencyjnej regionu. Jest ona węzłem globalnej wymiany informacji, bez którego nie jest możliwy szybki rozwój pozostałej części woje- wództwa, natomiast utrzymanie zrównoważonego rozwoju wymaga wzmac- niania tych jej funkcji, które nie stanowią konkurencji dla reszty regionu, a raczej dodatkowo wspomagają jego rozwój [Strategia ... 2005, s. 52-57].
W 2012 r. jednym z celów strategicznych było: Zwiększenie konkuren- cyjności metropolii poznańskiej i innych ośrodków wzrostu w województwie, w ramach którego wskazano cel operacyjny Rozwój metropolii poznańskiej [Strategia ... 2012, s. 100-101]. Dokument przyjmuje, że Poznań wraz z obszarem, na który oddziałuje tworzy Poznański Obszar Metropolitalny.
Stymulowanie rozwoju tego obszaru wymaga podejmowania działań wzmac- niających komplementarność wzajemnych relacji i powiązań funkcjonalnych
5 Obecnie obowiązująca Strategia Województwa Wielkopolskiego została przyjęta uchwałą nr XXIX/559/12 przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego 17 grudnia 2012 r.
6 Patrz więcej informacji w [Strategia ... 2000, s. 26-27].
oraz wspomagających przepływy potencjałów rozwojowych między stolicą regionu a najważniejszymi ośrodkami subregionalnymi. Założono, że wymaga to m.in.:
● zwiększenia powiązań komunikacyjnych stolicy regionu z otoczeniem, w tym modernizacji poznańskiego węzła komunikacyjnego i poprawy stanu komunikacji zbiorowej;
● wsparcia rozwoju poznańskiego ośrodka akademickiego i badawczego oraz wzmocnienia jego powiązania z gospodarką, a także wsparcie funkcji konferencyjnych, kongresowych i sportowych;
● wzmacniania powiązań kooperacyjnych Poznania z otoczeniem regional-
● nym; aktywizacji i wzmocnienia pozarolniczych funkcji terenów wiejskich leżą- cych w granicach poznańskiego obszaru metropolitalnego;
● wzmocnienia funkcji gospodarczych, usługowych i społecznych miast poznańskiego obszaru metropolitalnego;
● wzmocnienia pozycji Poznania w sieci metropolii europejskich oraz roz- woju współpracy w sieciach miast.
Plan zagospodarowania przestrzennego województwa uchwalony w 2010 r.
określił kierunki zagospodarowania i strefy zróżnicowanej polityki przestrzen- nej regionu
7.Celem polityki przestrzennej województwa, zgodnie z przyjętym dokumentem jest zagospodarowanie przestrzeni umożliwiające zrównowa- żony rozwój, a wskazywane zasady odnoszone są do całego województwa lub do wydzielonych obszarów problemowych – miejsc koncentracji szczególnych zjawisk lub występowania konfliktów przestrzennych. Wyodrębniono Cen- tralny Obszar Problemowy, który obejmuje miasto Poznań oraz gminy leżące w jego obszarze funkcjonalnym. Zidentyfikowano m.in.: konflikty między intensywnym rozwojem urbanistycznym a środowiskiem przyrodniczym, kon- flikty na styku obszarów mieszkaniowych i przemysłowych, konflikty między mieszkalnictwem a systemami komunikacyjnymi. Uznano, że najważniejszym zadaniem planistów jest sporządzenie planu zagospodarowania przestrzennego dla tego Obszaru.
7 Sejmik Województwa Wielkopolskiego podjął decyzję o przystąpieniu do sporządzania zmiany Planu zagospodarowania przestrzennego województwa 28 lutego 2005 r. (Uchwała nr XXXI/491/05). Aktualnie obowiązujący Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewódz- twa Wielkopolskiego został uchwalony w kwietniu 2010 r. (Dziennik Urzędowy Województwa Wielkopolskiego nr 155, poz. 2953).
Prace nad planem zagospodarowania przestrzennego obszaru funkcjonal- nego Poznania władze województwa zainicjowały już w 2004 r.
8Delimitacja, uwarunkowania oraz kierunki zagospodarowania przestrzennego POM zostały przedstawione w kwietniu 2012 r. Przyjęto, że plan zagospodarowania tego obszaru nie jest odpowiednikiem studiów uwarunkowań i kierunków zagospo- darowania przestrzennego gmin składających się na ten obszar. Nie wskazuje on docelowego przeznaczenia terenów i nie określa szczegółowej lokalizacji funkcji, ponieważ decyzje te należą do kompetencji samorządów lokalnych.
Plan jest zapisem polityki przestrzennej samorządu województwa dla cen- tralnej części regionu. Obszar metropolitalny traktowany jest jako pośredni poziom zarządzania przestrzenią. Jego granica jest rozmyta a relacje z oto- czeniem swobodne. Plan zagospodarowania przestrzennego POM jest częścią planu woj. wielkopolskiego, a jego zakres czasowy zgodny z dokumentem wyższego rzędu (do 2020 r.).
Model rozwoju przestrzennego POM zakłada, że będzie to układ konste- lacyjny, w którego skład wchodzą metropolia, miasta powiatowe – satelity metropolii oraz podstawowe jednostki osadnicze. W modelu wyodrębnia się strefy: 1) intensywnych procesów metropolizacyjnych, 2) suburbaniza- cji miast–satelitów, 3) wielofunkcyjnego, umiarkowanego rozwoju wzdłuż promienistego układu komunikacyjnego. Strukturę przestrzenną uzupełniają zielone pierścienie określone na podstawie wewnętrznych relacji funkcjo- nalno-przestrzennych i morfologii. Pierścienie te w istotnym stopniu budują docelową strukturę przestrzenną obszaru metropolitalnego [Plan Zagospoda- rowania Przestrzennego POM, 2012, s. 46-47].
W granicach POM znalazły się 44 gminy i miasto Poznań. Obszar obejmuje 20,8% powierzchni województwa. W 2012 r. zamieszkany był przez 1343 tys., a w 2014 r. 1407 tys. osób i obejmował 40,5% liczby ludności województwa.
Przyjęto, że priorytetami rozwoju POM do 2020 r. będą: 1) wzrost gospo- darczy i konkurencyjność, 2) regionalna i wewnętrzna spójność terytorialna, 3) kreowanie tożsamości metropolitalnej, 4) rozwój kapitału intelektualnego i kreatywnego społeczeństwa informacyjnego, 5) zachowanie i wzbogacenie walorów środowiska przyrodniczego i krajobrazu, 6) zapewnienie bezpie-
8 Uchwała nr XXV/405/04 z 27 września 2004 r. Po uchwaleniu zmiany Planu Zagospo- darowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego w 2010 r. Sejmik ponownie podjął decyzję o przygotowaniu Planu Zagospodarowania POM [Uchwała nr XLVIII/720/10 z 31 maja 2010]. Wyniki prowadzonych prac – delimitacja regionu, uwarunkowania i kierunki zagospo- darowania przestrzennego przedstawiono w kwietniu 2012 r.
czeństwa publicznego, 7) integracja zarządzania i współpracy samorządów lokalnych. Priorytety te łączone są z celami zagospodarowania przestrzennego obszaru. Wskazane priorytety i cele są wystarczająco komplementarne.
Ryc. 1. Model rozwoju przestrzennego Poznańskiego Obszaru Metropolitalnego Źródło: [Plan Zagospodarowania Przestrzennego… 2012].
W planie zagospodarowania przestrzennego POM wyróżniono: 1) strefę centralną – intensywnych procesów metropolizacyjnych (miasto Poznań i ziemski powiat poznański), 2) strefę wielofunkcyjnego umiarkowanego roz- woju i 3) strefę suburbanizacyjną miast satelitów – w której znalazły się mia- sta: Wągrowiec, Szamotuły, Nowy Tomyśl, Grodzisk, Kościan, Śrem, Środa Wielkopolska, Września i Gniezno. Strefa centralna otoczona jest zielonym pierścieniem wewnętrznym, a wokół strefy wielofunkcyjnego umiarkowanego rozwoju występuje zewnętrzny pierścień zielony (ryc. 1). Funkcje metropoli- talne podzielono na grupy funkcji konkurencyjnych, komplementarnych oraz kreujących tożsamość obszaru. Ich rozmieszczenie warunkuje możliwości rozwoju funkcji decyzyjnych, wiedzy, kultury, sportu i turystyki, biznesu oraz transportu w przestrzeni.
Najważniejsze dla określenia kierunków zagospodarowania przestrzen-
nego POM było zidentyfikowanie predyspozycji i ograniczeń procesów urba-
nizacji oraz połączenie przyjętych celów z zadaniami kluczowymi, a także
wskazanie dla każdego z tych zadań – priorytetowych inwestycji i działań.
Przykładowo dla celu: kreowanie tożsamości metropolitalnej za zadania kluczowe uznano: 1) wspieranie rozwoju funkcji metropolitalnych (zadania:
poprawa dostępności do usług wyższego rzędu, budowa metropolitalnej bazy ofert inwestycyjnych, wspieranie inicjatyw klastrowych oraz partnerstwa publiczno-prywatnego); 2) rewitalizacja centrum Poznania i Gniezna (zada- nia: sporządzanie i wdrażanie lokalnych programów rewitalizacji w sferze technicznej, społecznej i gospodarczej); 3) rozwój pasma kulturowego szlaku piastowskiego (zadania: powoływanie parków kulturowych, sporządzanie MPZP dla parków kulturowych, przygotowanie markowego produktu tury- stycznego); 4) wdrożenie idei zielonych pierścieni (zadania: tworzenie aktów prawa miejscowego wdrażających ideę, tworzenie podstaw administracyjnych do współzarządzania i promowania idei zielonych pierścieni). Celem, który znajduje odzwierciedlenie we wszystkich zadaniach kluczowych i obejmuje największą liczbę koniecznych działań jest priorytet (7) integracja zarzą- dzania i współpracy samorządów lokalnych. Wydaje się, że dla osiągnięcia założonych celów rozwoju POM, w tym budowania przewagi konkurencyjnej tego regionu, najważniejsze znaczenie ma zapewnienie właściwej integracji zarządzania.
W projekcie planu zagospodarowania przestrzennego POM określono także ogólne zasady ustaleń planów zagospodarowania przestrzennego gmin (np. w odniesieniu do demografii, polityki przestrzennej gmin, funkcji metro- politalnych, systemu przyrodniczego, zielonych pierścieni, komunikacji, infrastruktury i krajobrazu) oraz narzędzia realizacji polityki przestrzennej odnoszone do poziomu regionalnego i lokalnego.
2. Szczebel pośredni – aglomeracja/metropolia
Działania na rzecz wspierania rozwoju Aglomeracji Poznańskiej podej- mowane są od wielu lat. Po reformie administracyjnej zostały zainicjowane w 2007 r. przez Starostę Poznańskiego, Prezydenta Miasta Poznania oraz burmistrzów i wójtów gmin podmiejskich. Zakończyły się utworzeniem Sto- warzyszenia Metropolia Poznań
9.
9 W maju 2007 r. podpisano porozumienie o utworzeniu Rady Aglomeracji Poznańskiej (miasto Poznań, gminy powiatu poznańskiego oraz gminy miejskie Śrem, Skoki i Szamotuły).
W lutym 2011 r. założono Stowarzyszenie Metropolia Poznań, w skład którego weszły: miasto Poznań, starostwo poznańskie oraz pozostałe gminy Rady Aglomeracji Poznańskiej oprócz
Badania aglomeracji finansowane przez Stowarzyszenie koordynuje Cen- trum Badań Metropolitalnych UAM. Dotyczą kształtowania przewagi kon- kurencyjnej tego obszaru na podstawie zapewnienia spójności wewnętrznej, podniesienia ładu przestrzennego, przeciwstawienia się negatywnym skutkom niekontrolowanej suburbanizacji oraz poszukiwania możliwości współpracy jednostek składających się na aglomerację. W ramach tych prac przygotowano dotychczas Strategię Rozwoju Aglomeracji Poznańskiej [2011] oraz Studium Uwarunkowań Rozwoju Przestrzennego Aglomeracji Poznańskiej [2012].
Przeprowadza się też analizy wybranych elementów struktury społeczno- gospodarczej (do 2014 r. w Bibliotece Aglomeracji Poznańskiej opublikowano 26 tomów).
Aglomerację Poznańską/Metropolię Poznań zajmującą 11% powierzchni województwa zamieszkuje prawie milion osób, czyli 30% mieszkańców woje- wództwa. Liczba ludności Poznania od kilkunastu lat zmniejsza się, natomiast liczba ludności powiatu poznańskiego systematycznie wzrasta. Dynamika wzrostu liczby ludności powiatu ziemskiego wyprzedza dynamikę spadku liczby ludności miasta centralnego. Saldo migracji Aglomeracji jest dodatnie i zdecydowanie wyższe niż województwa. Aglomeracja Poznańska stanowi centralną część POM – w przybliżeniu jest to strefa intensywnych procesów metropolizacyjnych wyznaczona w Planie Zagospodarowania Przestrzennego POM [2012].
W Strategii Rozwoju Aglomeracji Poznańskiej [2011] przyjęto, że „Metro- polia Poznań umiejętnie łączy potencjał miasta Poznania, sąsiednich gmin i powiatu poznańskiego”. Zgodnie z wizją w 2020 r. będzie ona zintegrowanym i nowoczesnym obszarem sukcesu, wspólnotą miejską nowej generacji, gdzie współdziałanie stanowi warunek postępu i rozwoju oraz jest źródłem osiągania przewagi konkurencyjnej w skali krajowej i międzynarodowej.
Rozwój aglomeracji odnoszono do kilku osi strategicznych: 1) gospodarka przestrzenna i środowisko, 2) infrastruktura i organizacja transportu, 3) gospo- darka i rynek pracy, 4) usługi społeczne oraz 5) zintegrowane zarządzanie i marketing terytorialny. Dla każdej z osi zaproponowano programy działań.
Przykładowo można wymienić programy: w osi 1. Kształtowanie i ochrona terenów o wysokich walorach przyrodniczych, w osi 2. Zintegrowany trans- port publiczny, w osi 3. Współpraca systemu edukacji z gospodarką, w osi 4. Metropolitalna oferta turystyczna, a w osi 5. Standardy usług publicznych
gminy Czerwonak. Stowarzyszenie przyjęło Strategię Rozwoju Aglomeracji Poznańskiej.
Metropolia Poznań 2020 [2011].
oraz metropolitalny system informacyjny. Dla każdego programu wskazuje się źródła finansowania działań i ogólne zasady ich realizacji. Niektóre z propo- nowanych programów wykazują wyraźną zbieżność z ustaleniami dla strefy wewnętrznej POM [Plan Zagospodarowania ... 2012].
W trakcie przygotowywania Strategii Rozwoju Aglomeracji Poznańskiej wykorzystano doświadczenia innych europejskich obszarów metropolitalnych [Matusiak 2011] oraz przykłady działań strategicznych z górnośląskiego, wro- cławskiego, krakowskiego i gdańskiego obszaru metropolitalnego [Kaczmarek et al. 2011].
Studium Uwarunkowań Rozwoju Przestrzennego Aglomeracji Poznańskiej [2012] dotyczy wybranych elementów struktury przestrzennej: środowisko przyrodnicze, krajobraz rolniczy, rynek nieruchomości, walory i zagospo- darowanie turystyczne, rozmieszczenie ludności i sieci osadniczej, funkcje gospodarcze, infrastruktura transportowa oraz infrastruktura społeczna. Uwa- runkowania rozwoju wynikają z rozmieszczenia elementów struktury gospo- darczej, społecznej oraz środowiska przyrodniczego, a także dokumentów wewnętrznych gmin powiatu poznańskiego i Poznania (studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania przestrzennego, planów rozwoju lokalnego, strategii rozwoju). Opracowanie jest efektem współpracy środowiska naukowego, planistów przestrzennych i przedstawicieli samorządów lokalnych.
Następnym krokiem powinno być określenie kierunków rozwoju prze- strzennego oraz ustalenie zasad wymuszających ochronę wartościowych elementów środowiska przyrodniczego i kulturowego, zapewnienie spójności wewnętrznej oraz warunków rozwoju miasta centralnego.
3. Działania miasta centralnego w obszarze metropolitalnym
Strategiczne zarządzanie rozwojem Poznania podjęto już w pierwszej połowie lat 90. Strategia Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030 była kolej- nym dokumentem strategicznym miasta. W 2013 r. przygotowano jej aktuali- zację uwzględniającą ocenę aktualności wyzwań strategicznych w kontekście zmian uwarunkowań społeczno-gospodarczych
10.
10 Strategia Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030 została przyjęta Uchwałą nr LXXII/990/V/2010 Rady Miasta Poznania z 11 maja 2010 r., zaktualizowaną strategię Uchwałą LX/929/VI/2013 Rady Miasta Poznania z 10 grudnia 2013 r.
Założono, że Poznań będzie miastem metropolitalnym o silnej gospodarce i wysokiej jakości życia opierającym swój rozwój na wiedzy, który w ciągu dwudziestu lat przekształca się w atrakcyjną metropolię i funkcjonuje jako europejskie centrum regionu zapewniając warunki do rozwoju kapitału spo- łecznego, wspierania aktywności, przedsiębiorczości i przyciągania inwesty- cji, wyróżnia się atrakcyjną przestrzenią i architekturą, a także proekologiczną strukturą gospodarki i zagospodarowania.
Przyjęto cztery cele strategiczne: 1) rozwój gospodarki innowacyjnej i podnoszenie atrakcyjności inwestycyjnej, 2) zwiększenie znaczenia miasta jako ośrodka wiedzy, kultury, turystyki i sportu, 3) poprawa jakości życia oraz atrakcyjności przestrzeni i architektury i 4) utworzenie metropolii Poznań.
Dla każdego celu zaproponowano programy działań, z tym że niektóre z nich występowały w kilku celach (np. program akademicki i naukowy Poznań występował w każdym z czterech celów). W celu 4. wskazano program Metro- politalny Poznań, który ma zapewnić rozwój zrównoważonej wewnętrznie metropolii świadczącej zaawansowane usługi na rzecz regionu i kraju oraz osiągnięcie ważnej pozycji w sieci miast metropolitalnych pozwalającej sku- tecznie konkurować w kraju oraz na arenie międzynarodowej.
Dla celu utworzenie metropolii Poznań zaproponowano dwa cele pośred- nie: 1) wzrost międzynarodowego znaczenia Poznania w sieci metropolii euro- pejskich oraz 2) wzrost spójności metropolii poprzez integrację przestrzenno- -funkcjonalną Poznania z gminami aglomeracji.
Program Metropolitalny Poznań ma charakter horyzontalny. Trudno wska- zać jednostki organizacyjne odpowiedzialne za projekty warunkujące jego realizację. Program ma zapewnić realizację celów operacyjnych: 1) wzmocnie- nie spójności metropolii Poznań, który obejmuje następujące działania: a) inte- gracja planowania przestrzennego w metropolii, b) rozwój sieci współpracy na rzecz świadczenia usług publicznych w obszarze metropolitalnym, c) budowa świadomości i tożsamości metropolitalnej oraz 2) zwiększenie usieciowienia metropolii Poznań (powiązania w regionie, kraju, Europie, świecie), który obejmuje działania: a) realizacja projektów międzynarodowych o charakterze metropolitalnym, b) wypracowanie wspólnej promocji marketingowej dla metropolii, c) wspieranie instytucji – filarów metropolitalności [Strategia ...
2013, s. 174-176].
Wskazane cele operacyjne potwierdzają ponadsektorowy wymiar działań
na rzecz utworzenia metropolii Poznań, które dotyczą przestrzeni ekonomicz-
nej, społecznej, instytucjonalno-organizacyjnej i fizycznej. Konieczna jest
także koordynacja z ustaleniami Strategii Rozwoju Aglomeracji Poznańskiej
[2011], a także uwzględnienie zasad polityki przestrzennej dla funkcji metro- politalnych określonych w Planie Zagospodarowania Przestrzennego POM [2012].
W programie Metropolitalny program zaplanowano różnorodne projekty, które odnoszą się zarówno do przestrzeni i działań wewnątrz miasta, jak i do obszaru całej aglomeracji. Większość z nich wymaga podejmowania specy- ficznych działań organizacyjnych ułatwiających współpracę między różnymi jednostkami terytorialnymi oraz współpracy władz miast oraz gmin z podmio- tami gospodarczymi. Część projektów jest uzależniona od decyzji na szczeblu centralnym, wpływ władz miasta może być ograniczony do lobbowania na rzecz określonych rozwiązań. Inne projekty są powiązane z decyzjami auto- nomicznych przedsiębiorstw funkcjonujących w mieście, a rola władz miasta ogranicza się do zapewnienia warunków do ich rozwoju. Urząd Miasta Pozna- nia zwrócił się w 2011 r. do CBM o określenie zasad i możliwości realizacji programu Metropolitalny Poznań oraz określenie mierników jego monito- rowania. Badania takie zostały wykonane w Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu
11.
Punktem wyjścia było porównanie założeń programu Metropolitalny Poznań z innymi programami strategii rozwoju miasta oraz programami Stra- tegii Rozwoju Aglomeracji Poznańskiej. Stwierdzono wystarczającą zgodność między przyjętymi ustaleniami tych strategii oraz zbieżność projektów reali- zacji programu Metropolitalny Poznań z programami innych celów strategicz- nych dla rozwoju Poznania.
Projekty programu były także porównywane z dokumentami planistycz- nymi POM i województwa. Dla każdego z projektów przeprowadzono dia- gnozę sytuacji (organizacyjnej, przestrzennej, gospodarczej), zaproponowano schemat i harmonogram wdrożenia oraz wskaźniki monitorujące, a także czynniki ułatwiające oraz utrudniające jego wykonanie. Harmonogram reali- zacji poszczególnych projektów zawierał określenie celów i zadań, wskazywał oczekiwane rezultaty pośrednie i końcowe każdego działania, identyfikował jednostki odpowiedzialne za realizację zadania, a także wskazywał termin rozpoczęcia oraz wyjaśniał czy ma to być zadanie ciągłe czy jednorazowe.
11 W realizacji projektu uczestniczyło 11 pracowników UEP. Maszynopis opracowania jest dostępny w Urzędzie Miasta Poznania i Katedrze Ekonomiki Przestrzennej i Środowiskowej UEP [Gaczek et al. 2011].
Prezentowane opracowanie zawiera informacje o tych projektach, na któ- rych realizację mają wpływ głównie władze miasta Poznania oraz współpraca miasta z innymi jednostkami terytorialnymi
12.
3.1. Struktura organizacyjna, administracyjna i informacyjna metropolii
Do ukształtowania pożądanej struktury organizacyjnej, administracyjnej i informacyjnej metropolii poznańskiej zaproponowano sześć zadań
13:
1) wzrost udziału Poznania w pracach Stowarzyszenia Metropolia Poznań
14: utworzenie biura Stowarzyszenia oraz zapewnienie mu możliwości działań koordynacyjnych, zwiększenie aktywności w zakresie inicjatyw działań metropolitalnych;
2) budowa metropolitalnej platformy komunikacji społecznej;
3) integracja informatyczna urzędów gmin, powiatu poznańskiego i Poznania oraz innych placówek publicznych wraz z rozbudową elektronicznego dostępu do usług publicznych;
4) utworzenie metropolitalnych grup wymiany doświadczeń;
5) metropolitalna edukacja pracowników i radnych;
6) administracyjne wzmocnienie funkcjonowania Metropolii Poznań przez lobbowanie na rzecz uchwalenia prezydenckiej ustawy samorządowej lub przygotowanie projektu poznańskiej ustawy metropolitalnej.
Czynniki ułatwiające realizację projektu to m.in.: bogate doświadczenie i kompetencje samorządu Poznania we współdziałaniu z innymi samorządami polskimi i zagranicznymi, organizacjami gospodarczymi i naukowymi oraz doświadczenia Prezydenta Poznania wynikające z pełnienia funkcji prezesa Związku Miast Polskich i członka Rady Unii Metropolii Polskich, co ułatwia
12 Ze względu na objętość opracowania przedstawiono tylko wybrane projekty. Pominięto następujące: 1) Połączenie metropolii z polską/europejską siecią transportową i komunikacyjną (M. Szymczak, H. Igliński), 2) rozwój Międzynarodowego Portu Lotniczego jako filaru wspiera- jącego rozwój metropolii (M. Szymczak, H. Igliński), 3) wzmacnianie roli Międzynarodowych Targów Poznańskich (J. Komorowski), 4) utworzenie zintegrowanego, metropolitalnego sys- temu gospodarki wodno-ściekowej, gospodarki odpadami oraz ochrony środowiska i przyrody (A. Bernaciak), 5) stworzenie oferty turystycznej i rekreacyjnej metropolii w ramach wspólnej strategii marketingowej (P. Zmyślony).
13 W projekcie badawczym opracowanie autorskie J. F. Nowaka i A. Perskiej [Gaczek et al. 2011].
14 Patrz przypis 7.
organizację lobbingu na rzecz uchwalenia ustawy umożliwiającej powoływa- nie zespołów współpracy terytorialnej, który mógłby być następnym etapem pogłębienia integracji samorządów zrzeszonych w Stowarzyszeniu Metropolia Poznań. Czynnikami utrudniającymi realizację projektu są duże dysproporcje w potencjale finansowym i kadrowym między Poznaniem a pozostałymi jednostkami tworzącymi Stowarzyszenie oraz brak identyfikowanego przez mieszkańców flagowego projektu metropolitalnego, który pokazywałby suk- ces kilkuletnich dążeń do zacieśnienia współpracy na terenie aglomeracji.
Wśród wskaźników monitorujących realizację projektu wymieniono takie, jak: liczba projektów realizowanych w roku przez Biuro Stowarzyszenia Metropolia Poznań; liczba instytucji publicznych objętych pełną integracją informatyczną w ramach metropolii; liczba grup wymiany doświadczeń uruchomionych w ramach Stowarzyszenia Metropolia Poznań, a także mier- niki finansowe – wielkość środków finansowych przeznaczonych w roku na realizację Strategii Rozwoju Aglomeracji Poznańskiej oraz suma środków pozyskanych na ten cel ze źródeł zewnętrznych.
3.2. Wzrost funkcjonalności rozwiązań komunikacyjnych oraz integracja transportu w aglomeracji
Projekt ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia wewnętrznej spójności aglomeracji poznańskiej, która jest istotna do uruchamiania nowych możli- wości podnoszenia potencjału gospodarczego i poziomu życia mieszkańców metropolii
15. Wzrost funkcjonalności rozwiązań komunikacyjnych i integracji transportu w aglomeracji poznańskiej oraz zwiększenie udziału komunikacji zbiorowej i ruchu rowerowego wymaga:
1) stworzenia komunalnego związku transportu publicznego z gminami obszaru metropolitalnego w celu integracji, optymalizacji i rozwoju lokal- nego transportu zbiorowego oraz wspólnej polityki transportowej;
2) zwiększenia spójności komunikacyjnej metropolii przez wykorzystanie i optymalizację połączeń kolejowych wewnątrz aglomeracji przez: a) uruchomienie kolei aglomeracyjnej; b) modernizację stacji i przystan- ków kolejowych; c) budowę multimodalnych węzłów transportowych na wybranych stacjach w Poznaniu d) budowę parkingów P&R, B&R i zatok
15 W projekcie badawczym opracowanie autorskie M. Szymczaka i H. Iglińskiego [Gaczek et al. 2011].
K&R, e) budowę nowych stacji i przystanków kolejowych w gminach aglomeracji;
3) rozwijania i integracji szlaków rowerowych jako uzupełnienia standardo- wych środków transportu w aglomeracji przez rozbudowę i integrację sieci dróg i pasów rowerowych, modernizację nawierzchni dróg rowerowych i eliminację barier utrudniających poruszanie się rowerem oraz utworzenie sprawnego systemu rowerów miejskich.
Jako czynniki ułatwiające realizację projektu wskazano: dotychczasowe pozytywne doświadczenia i korzyści dla użytkowników; rosnącą kongestię transportową; wdrożenie działań ograniczających możliwości poruszania się samochodów po Poznaniu, szczególnie w granicach II ramy komunikacyjnej oraz kompleksowej polityki parkingowej; świadomość ekologiczna wspierana odpowiednimi kampaniami informacyjno-edukacyjnymi, które przyczynią się do zmiany zachowań komunikacyjnych i spowodują większy popyt na prze- wozy transportem zbiorowym i rowerami.
Za czynniki utrudniające realizację projektu uznano m.in.: 1) trudności przenoszenia środków inwestycyjnych z samochodowego transportu indywi- dualnego na transport zbiorowy i rowerowy, co może powodować opór zmo- toryzowanych, 2) trudności porozumienia między władzami samorządowymi różnego szczebla i ustalenia podziału kosztów utrzymania oraz eksploatacji elementów infrastruktury, 3) trudności ustalenia harmonogramu wdrażania kolejnych działań i realizacji inwestycji w gminach, 4) trudności pozyskania środków finansowych przy zadłużeniu budżetu Poznania.
Wskaźniki pozwalające monitorować realizację projektu dotyczą głównie organizacji systemu transportu zbiorowego, większość dotyczy skuteczności i efektywności transportu publicznego – średni czas przejazdu między ośrod- kami centralnymi gmin tworzących obszar metropolitalny a centrum Poznania, średni czas przejazdu transportem publicznym w Poznaniu, liczba pociągów wyposażonych w system informacji pasażerskiej.
3.3. Wspieranie rozwoju gospodarczego metropolii i wzmacnianie pozycji metropolii jako centrum usług wyższego rzędu
dla regionu i kraju
Działania skierowane na budowę metropolitalnej gospodarki i pozy-
cji konkurencyjnej aglomeracji poznańskiej powinny koncentrować się na
wzmacnianiu krajowych i międzynarodowych powiązań funkcjonalnych oraz
przyciąganiu oddziałów wielkich firm międzynarodowych
16. Powinny też zapewnić, żeby pozycja konkurencyjna Poznania i aglomeracji poznańskiej w przyszłości wynikała nie tylko z niskich kosztów pracy, ale przede wszyst- kim z kompetencji dostępnych na rynku pracy, kapitału wiedzy oraz innowa- cyjności i internacjonalizacji gospodarki miasta.
Projekt zakłada realizację trzech celów zapewniających:
1) Integrację wewnętrzną obszaru metropolitalnego w celu wzmocnienia jego potencjału rozwojowego – może to ułatwić wspólna oferta lokalizacyjna i oferta usług instytucji otoczenia biznesu odpowiadających potrzebom przedsiębiorstw wysoko innowacyjnych i kreatywnych przez: a) tworze- nie warunków do lokalizowania przedsięwzięć biznesowych opartych na wiedzy i kapitale ludzkim oraz centrów usług społecznych o zasięgu ponadlokalnym; b) przygotowanie oferty lokalizacyjnej i inwestycyjnej aglomeracji – Zintegrowana Oferta Lokalizacji Biznesu, c) specjalizację gmin przez dywersyfikację ich oferty lokalizacyjnej.
2) Budowę pozycji Poznania jako centrum usług zaawansowanych w regionie i kraju –przygotowanie portfolio wyspecjalizowanych usług wyższego rzędu pozwalających poprawić pozycję konkurencyjną metropolii oraz przyciągać nowe podmioty wpisujące się w ten profil przez dwa zadania: a) specjalizacja w usługach wyższego rzędu, w których Poznań może stać się liderem krajowym, b) osiągniecie struktury gospodarczej konkurencyjnej w stosunku do innych obszarów metropolitalnych w Polsce.
3) Wzmocnienie pozycji konkurencyjnej w kraju oraz na arenie międzynaro- dowej wymaga:
● krystalizacji kluczowych kompetencji budujących pozycję krajową i mię- dzynarodową Aglomeracji Poznańskiej oraz określenia docelowej struktury gospodarczej, które można osiągnąć przez: a) wspieranie rozwoju sekto- rów kreatywnych i stwarzanie warunków do kształtowania się „metropoli- talnej klasy kreatywnej”, b) intensyfikację działań na rzecz transferu wie- dzy, innowacji i informacji z centrów badawczych do przedsiębiorstw, c) aktywną politykę przyciągania międzynarodowych instytucji publicznych i organizacji pozarządowych o zasięgu globalnym, d) ukierunkowanie działań związanych z pozyskiwaniem inwestorów i centrów zarządczych korporacji transnarodowych o zasięgu obejmującym przynajmniej Europę Środkowo-Wschodnią;
16 W projekcie badawczym opracowanie autorskie W. M. Gaczek i M. Matusiak [Gaczek et al. 2011].
● współpracy w ramach metropolii sieciowej w Polsce – rozwój komple- mentarnych powiązań funkcjonalnych, który można osiągnąć przez: a) współpracę z innymi obszarami metropolitalnymi w celu podniesienia potencjału społeczno-gospodarczego, b) aktywne uczestnictwo w sieciach metropolitalnych, w tym określenie celów pod kątem pozycjonowania Aglomeracji Poznańskiej, c) współpracę z metropoliami polskimi i zagra- nicznymi w zakresie realizowanych projektów strategicznych.
Cel trzeci uznano za kluczowy w kontekście poprawy pozycji Aglomeracji Poznańskiej w europejskiej sieci miast i obszarów metropolitalnych
Do czynników ułatwiających realizację programu należy stopniowe kształ- towanie rozpoznawalności Poznania w skali międzynarodowej obserwowane od 2010 r. oraz ustalenia polityki regionalnej Polski zakładające wzrost zna- czenia węzłów metropolitalnych w rozwoju kraju. Wśród czynników utrud- niających wymieniono: 1) dualną, gospodarczo-przestrzenną strukturę pro- gramu Metropolitalny Poznań; 2) niebezpieczeństwo marginalizacji Poznania w stosunku do innych obszarów metropolitalnych w Polsce oraz niekorzystna pozycja w systemie metropolii europejskich będąca skutkiem niepodjęcia wystarczająco efektywnych i szybkich działań; 3) niezrozumienie korzyści z usieciowienia miast i utrzymywanie się przekonania o przewadze korzyści z konkurowania miast metropolitalnych w Polsce.
Lista wskaźników monitorujących projekt jest rozbudowana i odnoszona jest do poszczególnych działań. Mogą to być: liczba zorganizowanych wyda- rzeń międzynarodowych wspierających rozwój sektorów kluczowych, liczba uczestników poszczególnych wydarzeń i ocena satysfakcji uczestników, liczba zapytań o możliwości inwestycyjne inwestorów międzynarodowych o pożądanym profilu, liczba nowych inwestycji zagranicznych wpisujących sie w pożądany profil gospodarczy, liczba przedsiębiorstw wysoko innowa- cyjnych i kreatywnych korzystających z oferty lokalizacyjnej.
3.4. Tworzenie sieci współpracy na rzecz rozwoju metropolii Rozwój Poznania i Aglomeracji Poznańskiej opierać się musi na współ- pracy samorządów i partnerów zewnętrznych
17. Przyjęte do 2012 r. dokumenty strategiczne pokazują zrozumienie współczesnych tendencji rozwoju miast
17 W projekcie badawczym opracowanie autorskie J. F. Nowaka i A. Perskiej [Gaczek 2011].
metropolitalnych oraz obszarów znajdujących się bezpośrednio w sferze ich oddziaływania.
Realizacja celu sprzyjanie rozwojowi spójnej i konkurencyjnej w skali międzynarodowej metropolii Poznań na rozbudowie sieci współpracy obejmu- jącej partnerów z sektora publicznego, gospodarczego i społecznego wymaga podjęcia następujących zadań:
1) umocnienie partnerstwa z samorządami w ramach aglomeracji poznańskiej (współdziałanie oparte na wspólnych celach i wzajemnym zaufaniu);
2) współpraca z samorządami spoza aglomeracji poznańskiej (wymiana doświadczeń i wspólne lobbowanie na rzecz rozwoju obszarów metropo- litalnych);
3) współpraca z jednostkami administracji rządowej (skuteczne pozyskiwa- nie i przekazanie informacji, lobbowanie);
4) współpraca z partnerami ze środowisk gospodarczych i naukowych (podej- mowanie wspólnych działań na rzecz społeczności metropolitalnej) oraz z organizacjami pozarządowymi i mieszkańcami;
5) zapewnienie relacji z mediami (doskonalenie sposobów przekazywania informacji, lepsze komunikowanie się z opinią publiczną).
Do czynników ułatwiających tworzenie sieci współpracy na rzecz roz- woju metropolii zaliczono bogate i wielostronne relacje samorządu Poznania z polskimi i zagranicznymi partnerami samorządowymi, gospodarczymi i pozarządowymi oraz docenianie przez władze lokalne i regionalne znaczenia rozwijania sieci partnerstwa dla Stowarzyszenia Metropolia Poznań. Wśród czynników utrudniających wskazano: nasilającą się konkurencję ze strony innych polskich miast metropolitalnych szczególnie Krakowa, Wrocławia i Gdańska w przyciąganiu inwestycji wzmacniających ich międzynarodową atrakcyjność oraz rosnącą dostępność międzynarodowych wydarzeń w dzie- dzinie kultury i sportu, a także małe doświadczenie w relacjach międzynaro- dowych samorządów Aglomeracji Poznańskiej poza miastem Poznań.
Wśród wskaźników monitorujących realizację projektu wskazuje się:
liczbę nowych projektów lub trwałych inicjatyw uruchomionych przez Poznań
i członków Stowarzyszenia Metropolia Poznań, liczbę projektów lub trwałych
inicjatyw uruchomionych z podmiotami gospodarczymi i naukowymi, liczbę
projektów lub trwałych inicjatyw Stowarzyszenia Metropolia Poznań realizo-
wanych przez lub przy współudziale organizacji pozarządowych, liczbę zagra-
nicznych i polskich (niezależnych od samorządu) podmiotów medialnych,
które umieściły informacje niefinansowane przez członków Stowarzyszenia
o Metropolii Poznań w danym roku.
3.5. Opracowanie i realizacja wspólnej promocji marketingowej dla metropolii
Podstawą planowanych działań marketingowych dla Metropolii Poznań jest koncepcja zarządzania marką
18. Podmioty, które powinny podjąć współ- pracę przy wdrażaniu strategii marki tej metropolii są samorządy tworzące Sto- warzyszenie Metropolia Poznań, samorząd województwa, przedsiębiorstwa działające na terenie metropolii oraz organizacje pozarządowe.
Dla budowania marki Metropolia Poznań i jej efektywnej promocji zapro- ponowano:
● zadania jednorazowe: a) utworzenie komórki odpowiedzialnej za prace dotyczące budowy i komunikacji marki; b) stworzenie procedur komu- nikacji pomiędzy członkami Stowarzyszenia, c) zdefiniowanie hierarchii grup docelowych marki, d) opracowanie wspólnej tożsamości marki, e) opracowanie systemu identyfikacji marki, f) opracowanie wspólnej strate- gii zarządzania marką i g) przygotowanie szczegółowych planów działań promocyjnych;
● zadania cykliczne: a) audyt marketingowy, b) weryfikacja pozycjonowania marki, c) stały monitoring prowadzonych działań, d) kontrola prowadzo- nych działań w danym roku, e) przygotowanie planów marketingowych na dany rok, f) wdrażanie rocznych planów działań.
Podstawowym czynnikiem ułatwiającym realizację wspólnej strategii mar- ketingowej jest przyjęcie przez uprawnione podmioty zasady szerokiej pro- mocji Metropolii Poznań oraz zapewnienie kluczowej roli wyspecjalizowanej jednostki koordynującej promocję. Do głównych barier należy brak doświad- czenia współpracy na poziomie strategicznym i problemy organizacyjne.
Największym wyzwaniem jest dopasowanie wskaźników do pomiaru celów, które w marketingu mogą dotyczyć zarówno kategorii wymiernych, jak i niewymiernych oraz powinien dotyczyć skuteczności i efektywności.
Skuteczność pozwala określić, w jakim stopniu osiągnięto zakładane cele, a efektywność pozwalać na porównanie zaangażowanych zasobów z osią- gnięciami. Efektywność marketingu można mierzyć wykorzystując tradycyjne miary finansowe, z tym że charakteryzują się one ułomnością, ponieważ mar- ketingowe aktywa nie zawsze są wyceniane.
18 W projekcie badawczym opracowanie autorskie M. Florek i K. Janiszewskiej [Gaczek 2011].
Kluczowym obszarem, który powinien podlegać monitorowaniu jest siła marki Metropolia Poznań. W tym zakresie wskazane jest wykorzystanie wskaźnika spontanicznej znajomości marki (liczba osób, które wymieniły daną markę/liczba wszystkich badanych).
Niewątpliwie najbardziej rozbudowanym instrumentarium pomiaru dys- ponują działania związane z aktywnością promocyjną marki. Promocja marki jest jednym z najbardziej kosztochłonnych działań marketingowych jednostek terytorialnych, dlatego też liczne miary efektywności pozwalają na kom- pleksową ocenę alokacji budżetu. Skuteczność wdrożenia marki Metropolia Poznań można ocenić na podstawie:
● wskaźnika spontanicznej znajomości reklamy (liczba osób, które wymie- niły reklamę danej marki/liczba wszystkich badanych);
● pomiaru zasięgu reklamy (liczba osób populacji danego rynku, które w określonym czasie miały kontakt z komunikatem reklamowym/wielkość populacji danego rynku);
● częstotliwości reklamy (średnia liczba kontaktów z reklamą przeciętnego odbiorcy w danym czasie).
Czy Poznań możemy zaliczyć do grona metropolii i czy są obserwowane pozytywne warunki procesu wykształcania się Poznańskiego Obszaru Metro- politalnego? Odpowiedź na tak postawione pytanie powinna nawiązywać do kryteriów zaliczenia miasta do grona metropolii oraz zidentyfikowania społeczno-ekonomicznych i przestrzennych cech potwierdzających procesy metropolizacji w obszarze je otaczającym. Musimy też uwzględniać to, że wykształcanie się metropolii i metropolizacja w przestrzeni to długotrwały, historyczny proces, który z trudem poddaje się stymulowaniu i zarządzaniu [Parysek et al. 2010]. Można jednak wskazać czy władze Poznania, władze gmin i powiat poznański wchodzące w skład Stowarzyszenia Metropolia Poznań oraz władze województwa wielkopolskiego, podejmują działania, które albo ten proces kierunkują albo ułatwiają jego przyspieszanie.
W latach 90. ubiegłego wieku uznawano, że w Polsce metropolią jest War- szawa, a pozostałe wielkie miasta to metropolie in statu nascendi. Po dwudzie- stu latach do rangi metropolii pretenduje kilka kolejnych miast, których funk- cje wyższego rzędu obejmują obszar większy niż kraj. Problemem pozostaje jednak różnorodność i liczba funkcji metropolitalnych oraz społeczno-gospo- darczy potencjał metropolii polskich w systemie wielkich miast europejskich.
Badania ESPON wskazywały wśród najważniejszych metropolii europejskich w końcu XX w. nadal jedynie Warszawę (metropolia Gamma). W 2004 r.
wyodrębniono Funkcjonalne Obszary Miejskie (FUA), gdzie podstawowym
miernikiem zaliczenia do metropolii w Europie był potencjał demograficzno- gospodarczy. Do grupy tej w 2004 r. z Polski zaliczono Warszawę (MEGA2), Kraków, Łódź, Poznań i Wrocław oraz Konurbację Górnośląską (MEGA3).
European Regional Growth Index w rankingu za 2006 r. bardzo nisko klasyfikuje polskie miasta
19. W rankingu tym Poznań zajmował dopiero 52.
pozycję przed Krakowem, Wrocławiem, Katowicami, Trójmiastem i Łodzią.
Jednocześnie to właśnie Poznań zanotował największe pozytywne przesunię- cie pozycji w stosunku do 2005 r. wśród miast Europy Środkowo-Wschodniej.
Poznań w tym czasie należał do najszybciej rozwijających się potencjalnych polskich metropolii. Ranking za 2013 r. (wśród 100 identyfikowanych miast europejskich) sytuuje Warszawę na 46. pozycji, Katowice – 68., Poznań – 76., Kraków – 79., Wrocław – 82., Łódź – 87., a Szczecin dopiero na 91. pozy- cji. W 2014 r. wśród miast europejskich Warszawa zajęła 15., Kraków – 51., a Poznań – 52. miejsce. Tylko te trzy miasta zaliczono do grupy silnie rozwija- jących się miast europejskich, natomiast w grupie miast średnio rozwijających się znalazły się: Katowice (pozycja 57), Trójmiasto (64) Wrocław (68) i Łódź (pozycja 71)
20.
Jednocześnie na podstawie obecności oddziałów korporacji transnarodo- wych ESPON w 2010 r. zaliczył Poznań do kategorii słabe obszary metropoli- talne. Główną przyczyną takiego zaklasyfikowania była prawdopodobnie dość tradycyjna struktura gospodarki miasta oraz to, że wzrost atrakcyjności loka- lizacyjnej Poznania i Aglomeracji Poznańskiej był powolny. Poznań był też określany w Europie jako jeden z najmniej istotnych ośrodków decyzyjnych biznesu (z miast polskich najwyżej oceniana jest w tym zakresie Warszawa, niżej Konurbacja Śląska, a zaznacza się także Kraków i Wrocław). W tym samym roku ESPON określił pozycję konkurencyjną miast na podstawie uczestnictwa w sieciach naukowo-technologicznych w zakresie branż NBIC – nanotechnologia, biotechnologia, informatyka, kognitywistyka. Z miast pol- skich, oprócz Warszawy, Krakowa, Łodzi pojawił się także Poznań, a na nieco niższych pozycjach Trójmiasto, Wrocław i Szczecin. Pozycja konkurencyjna Poznania w tym zakresie w stosunku do innych miast europejskich, a także
19 Patrz Smętkowski et al. [2009, s. 29-32]. Warszawę w rankingu za 2006 r. umieszczono na pozycji 44., ale rok wcześniej była to 21. pozycja. Spadek pozycji Warszawy był więc dra- styczny.
20 [http://www.korea.lasalle.com/Research/ResearchPublications/E-REGI2013-OPT-LR;
https://ingridnc.files.wordpress.com/2014/09/r16616-e-regi-2014-final-opt; dostęp 8 grudnia 2015 r.].
Warszawy nie była konkurencyjna, a niższa także od pozycji Krakowa i Łodzi.
Miasto zaczyna jednak być zauważalne w przestrzeni europejskiej, szczególnie przez pryzmat potencjału Aglomeracji Poznańskiej, a w przyszłości Poznań- skiego Obszaru Metropolitalnego.
Podsumowanie
Poznań spełnia kryterium potencjału demograficznego zaliczenia do grona metropolii, a tym bardziej, jeżeli odnosimy ten potencjał do Aglome- racji Poznańskiej. W 2014 r. Poznań liczył 545,7 tys. ludności, Aglomerację Poznańską zamieszkiwało nieco ponad milion, a Poznański Obszar Metro- politalny 1407,0 tys. ludności. W skali Polski potencjał ekonomiczny miasta można uznać za wysoki, co potwierdzają wskaźniki PKB per capita, które od wielu lat sytuują Poznań na drugim miejscu wśród podregionów kraju. Sektor usług wyższego rzędu rozwinięty jest w stopniu zapewniającym obsługę całego regionu, zasięg oddziaływania niektórych usług wyższego rzędu wykracza poza obszar Wielkopolski, a także kraju. Niewątpliwie krajowym zasięgiem oddziaływania charakteryzuje się poznański ośrodek naukowy i akademicki, w skład którego wchodzą zarówno uczelnie wyższe, jak i branżowe instytuty badawcze. Występowanie działań z zakresu kultury wysokiej, infrastruktura i obiekty kulturalne, oferta wydarzeń kulturalnych wychodzących poza granice miasta, w niewystarczającym stopniu pozwalają zaliczyć kulturę Poznania do funkcji metropolitalnych [Gaczek 2015].
Potencjał innowacyjny, kapitał wiedzy i struktura gospodarki sytuuje mia- sto na etapie możliwości adaptacji nowych rozwiązań innowacyjnych w sferze społeczno-gospodarczej. Przynajmniej od 2011 r. pojawia się też zdolność do kreowania nowych rozwiązań w sferze społecznej, a także gospodarczej.
Poznań pełni więc funkcje metropolitalne o zasięgu co najmniej kra- jowym w zakresie funkcji naukowo-badawczych, częściowo kulturalnych i organizacyjnych, jest węzłem komunikacyjnym i informacyjnym w regionie, a w zakresie dostępności komunikacyjnej węzłem w skali kraju. Pozostałe kryteria zaliczenia miasta do metropolii są spełnione jedynie częściowo.
Należą do nich: zapewnienie jakości i doskonałości funkcjonowania instytucji
zarządczych i części wyposażenia infrastrukturalnego, w mieście występują
specyficzne miejsca, a jego władze wykazują wystarczającą gotowość, zdol-
ność i umiejętność podejmowania współpracy z innymi miastami, również
poza granicami kraju. Stopniowo wzrasta rozpoznawalność marki miasta poza
Polską. Problemem w zakresie kryteriów dodatkowych jest słaba jakość prze-
strzeni publicznej, a przede wszystkim jakość zagospodarowania, a właściwie zbyt późno podejmowane decyzje o koncepcji zagospodarowania centrum miasta skutkujące „zamierającą gospodarką”.
W Poznańskim Obszarze Metropolitalnym występują intensywne bez- pośrednie, codzienne relacje związane z przepływani ludności, towarów i informacji. Stopniowo tworzą się też gospodarcze związki kooperacyjne (logistyka, magazynowanie, transport, produkcja i usługi). Związki te są bardziej intensywne w strefie centralnej tego obszaru, czyli w granicach aglomeracji. W POM lokalizują się działalności uzupełniające metropoli- talne funkcje Poznania, takie jak parki technologiczne, kultura, a stopniowo także inne usługi wyższego rzędu. Gminy składające się na POM wskazują też potencjalne obszary pod inwestycje. Integracja funkcjonalna wewnątrz obszaru metropolitalnego jest niestety niewystarczająca. Stopniowo wzrasta jednak wewnętrzna spójność terytorialna i dostępność komunikacyjna miasta centralnego z terenów otaczających. Podejmuje się próby wzmocnienia tożsa- mości metropolii, zrównoważenia rozwoju tego obszaru, ale dotychczasowe procesy reurbanizacji nie przynoszą spektakularnych efektów.
Dotychczasowe działania podjęte na poziomie województwa i miasta sprzyjają wykształceniu się POM. Wszystkie dotychczas budowane strategie rozwoju regionu podkreślały znaczenie metropolii Poznań dla utrzymania poziomu jego konkurencyjności. Cele strategiczne rozwoju województwa, Aglomeracji Poznańskiej i Poznania nie są ze sobą sprzeczne. Wystarczające jest również uwzględnienie znaczenia rozwoju Metropolii Poznań w planie zagospodarowania przestrzennego województwa oraz przygotowania planu zagospodarowania dla POM.
Głównym zagrożeniem metropolitalnej ścieżki rozwoju Poznania i zrów- noważonego wykształcenia się Poznańskiego Obszaru Metropolitalnego, w tym jego strefy centralnej w formie Aglomeracji Poznańskiej, mogą okazać się trudności wystarczająco szybkiego zapewnienia wdrożenia zakładanych celów strategicznych. Utrudnienia organizacyjne, pojawiające się trudności finansowe współpracy w realizacji kolejnych projektów mogą spowodować, że proponowane wizje rozwoju Metropolii Poznań pozostaną nieosiągalne.
Utworzenie Stowarzyszenia Metropolia Poznań i uruchomienie oddolnego i elastycznego procesu budowania systemu zarządzania na obszarze przyszłej metropolii jest niewątpliwie sukcesem Poznania w skali krajowej w dziedzinie budowania sieci partnerstwa.
Rzeczywistą metropolitalność obszary miejskie osiągają, jeżeli rozbu-
dowują się na ich terenie funkcje o charakterze węzłów i koncentratorów.
Efekt ten jest osiągany głównie dzięki aktywności podmiotów gospodarczych i społeczeństwa oraz zaangażowania i współpracy władz lokalnych. Pobudza- nie rozwoju tych funkcji można wspierać przez rozbudowę sieci kooperacji, w których ważnymi ogniwami są samorządy lokalne. Usieciowienie, w tym kooperacja i współpraca jednostek należących do różnych sektorów, uznaje się za warunek niezbędny rozwoju aglomeracji miejskich i przekształcania się ich w dynamiczne, innowacyjne, sprawnie funkcjonujące metropolie o zna- czeniu ponadregionalnym oraz międzynarodowym. Zadaniem władz Poznania i innych samorządów z Aglomeracji Poznańskiej powinno być wzmacnianie wszelkich działań skupiających funkcje centralne, decyzyjne, niezależnie od sektora i charakteru prowadzonej działalności.
Utworzenie Stowarzyszenia Metropolia Poznań jako formalnej organi- zacji łączącej samorządy we wspieraniu rozwoju społeczno-gospodarczego Aglomeracji Poznańskiej oraz koordynującej współpracę gmin i powiatu w podejmowaniu wspólnych zadań było dobrym rozwiązaniem w istniejących uwarunkowaniach prawnych. Powołanie Stowarzyszenia sformalizowało dotychczasową współpracę i umożliwiło elastyczne organizowanie wielu zadań przewidzianych w Strategii Rozwoju Aglomeracji Poznańskiej [2011].
Udział w pracach Stowarzyszenia umożliwił podejmowanie współpracy, ale nie blokował aktywności samorządów i dawał szansę znajdowania optymal- nych rozwiązań organizacyjnych.
Dotychczasowe doświadczenia organizacyjne Stowarzyszenia Metropo- lia Poznań, a także przyjęte rozwiązania i zasady wskazane w dokumentach strategicznych woj. wielkopolskiego, projekcie planu Poznańskiego Obszaru Metropolitalnego oraz Strategii Rozwoju Poznania do roku 2030 mogą być wykorzystane podczas wdrażania Ustawy o związkach metropolitalnych
21, która wchodzi w życie od 1 stycznia 2016 r.
Literatura
Czyż T., 2009, Koncepcje aglomeracji miejskiej i obszaru metropolitalnego w Polsce.
Przegląd Geograficzny, 81/4, s. 445-459.
Derc A., Maćkowiak J, 2013, Delimitacja Poznańskiego Obszaru Metropolitalnego.
Od pomysłu do planu. Acta Universitatis Nicolai Copernici, Ekonomia XLIV, nr 1, s. 65-75.
21 Ustawa o związkach metropolitalnych z 9 października 2015, Dz. U. z 18 listopada 2015 r.
