finansowym w Polsce Wiesława Przybylska-Kapuścińska Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

(1)

wiesława Przybylska-Kapuścińska

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

GosPoDaRstwa DoMowe na RynKu FinansowyM w Polsce

streszczenie: W artykule scharakteryzowano sytuację gospodarstw domowych w warun- kach kryzysu finansowego lat 2008–2010. Wskazano na problem narastania nadmiernego zadłużenia gospodarstw domowych w tych trudnych latach i pojawienia się nowej formy wykluczenia finansowego, która wynika z niemożności terminowego regulowania zobo- wiązań. Jego konsekwencją jest pogorszenie się warunków życia. Przeprowadzona analiza wskazuje na terytorialne zróżnicowanie liczby niesolidnych dłużników i wartości nieure- gulowanego zadłużenia w poszczególnych województwach.

słowa kluczowe: wykluczenie finansowe, nadmierne zadłużenie, nieregularne kredyty.

wstęp

Spowolnienie gospodarcze, będące rezultatem ostatniego kryzysu finansowego spowodowało w Polsce ujawnienie się nowego wymiaru wykluczenia finansowego, a w efekcie – społecznego [Fandrejewska, 2011]. Przybiera ono dzisiaj postać albo nadmiernego zadłużania się (overindebtedness) gospodarstw domo- wych, albo ich problemów ze spłatą kredytów.

Przez nadmierne zadłużenie rozumie się sytuację, w której występuje niemoż- ność spłaty przez klienta wszystkich zobowiązań w całości i w wymaganym termi- nie. Powoduje to pogorszenie jego standardu życiowego i stopniowo prowadzi do wykluczenia społecznego, większych kosztów życia jednostki i spadku jej udziału w życiu społecznym i ekonomicznym [Reifner i Springeneer 2004, s. 165]. Pod- kreślić należy także fakt, że powyższa sytuacja utrzymuje się na ogół w dłuższym okresie.

Niniejsze opracowanie ma na celu analizę zachowań gospodarstw domowych w dobie kryzysu lat 2007–2011 z punktu widzenia prawidłowości dotyczących obsługi zobowiązań kredytowych. Zwrócono w nim uwagę na liczbę klientów mających trudności ze spłatą, kwotę zaległości, średnie zadłużenie dłużnika, a także zróżnicowanie regionalne zadłużenia, zarówno ze względu na liczbę

(2)

klientów, jak i kwotę zaległości. Ostatnią część rozważań poświęcono relacjom oszczędności i zadłużenia, wskazując na ich nadwyżkę oraz przyrosty i dynamikę zmian zadłużenia.

W opracowaniu wykorzystano publikacje dotyczące zadłużenia gospodarstw domowych w latach 2007–2010, zawarte w raportach Infodługu oraz Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego i bieżących informacjach prasowych.

1. istota i przyczyny zadłużania gospodarstw domowych

Formy nadmiernego zadłużania spotykane w rzeczywistości gospodarczej są nastę- pujące [Świecka 2008, s.190]:

– aktywne – jest ono rezultatem nieprawidłowych i nieracjonalnych decyzji kredytowych, wynikających z braku stosownej wiedzy ekonomicznej, nieodpo- wiedzialnego wydatkowania środków pieniężnych, nadmiernej liczby kredy- tów (pułapka kredytowa) czy hazardu moralnego itp.;

– pasywne – jest efektem działania czynników zewnętrznych, pozostających poza kontrolą gospodarstwa domowego, np. choroba, rozwód, kalectwo, utrata pracy itp.

Motywy zadłużania gospodarstw domowych są różnorodne i mają często charakter subiektywny. Niemniej można dopatrzeć się określonych cech wspólnych i pogrupować je następująco [Kalczyńska 2008, s.167–168]:

– zaspokajanie podstawowych potrzeb gospodarstwa domowego, – inwestycje,

– styl życia,

– cechy charakterologiczne członków gospodarstwa domowego, – wypadki losowe,

– inne przyczyny.

Nadmierne zadłużenie może być efektem splotu różnorodnych czynników, które mogą mieć charakter egzogeniczny i endogeniczny [Kalczyńska 2008, s. 179–180]. Do pierwszych z nich zaliczyć można te czynniki, na które gospo- darstwo domowe nie ma wpływu, jak np. zmiany kursu walutowego czy stóp procentowych, czy nagła utrata pracy. W drugiej grupie należy wskazać czynniki dotyczące cech osobowościowych członków gospodarstwa domowego, np. skłon- ność do ryzyka, skłonność do oszczędzania, postawy prokonsumpcyjne, a także stan wiedzy o finansach i funkcjonowaniu rynku i produktów finansowych, czy umiejętność radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych.

Czynniki, które sprzyjają rozwijaniu się zjawiska wykluczenia finansowego gospodarstw domowych w ostatnich latach w Polsce, są następując [Fandrejewska 2011]:

– koszty usług bankowych, – niska świadomość finansowa,

(3)

– niski poziom dochodów,

– bezrobocie lub brak stałego zatrudnienia,

– zamieszkiwanie w małych miejscowościach i wsiach,

– brak pomocy dla niezamożnych osób lub będących w trudnej sytuacji.

2. Zmiany liczby zadłużonych klientów

Z informacji zawartych w tabeli 1 na przestrzeni minionych trzech lat liczba klien- tów, którzy czasowo nie mają możliwości wywiązania się ze swoich zobowiązań, praktycznie uległa podwojeniu. Szczególnie duży jej wzrost miał miejsc w 2009 roku, kiedy skutki kryzysu finansowego w polskiej gospodarce były najsilniejsze.

Jednocześnie należy zauważyć, że mimo stabilizowania się sytuacji rynkowej w 2010 roku i stopniowego „wygaszania” kryzysogennych zagrożeń wewnętrz- nych i zewnętrznych dynamika przyrostu zadłużonych klientów nie zmniejszyła się w zasadniczym wymiarze. Powyższych zjawisk wyraźnie dowodzi kształtowa- nie się tendencji wskazanych na rysunku 1.

tabela 1. liczba klientów czasowo nie- wywiązujących się ze zobowiązań

rok liczba

XI 2007 1 070 356 II 2008 1 190 771

V 2008 1 199 247

VIII 2008 1 205 487 XI 2008 1 264 210 II 2009 1 294 436

V 2009 1 364 244

VIII 2009 1 469 765 XI 2009 1 625 177 II 2010 1 727 595

V 2010 1 821 352

VIII 2010 1 928 222 XI 2010 1 985 942 Źródło: [InfoDług listopad 2007–2010].

(4)

Rysunek 1. liczba klientów czasowo niewywiązujących się ze zobo- wiązań

Źródło: [InfoDług sierpień 2007–2010]

3. Zmiany wielkości zaległych płatności zadłużonych klientów

Analiza informacji zamieszonych w tabeli 2 pozwala na stwierdzenie, że lata kryzysu finansowego w Polsce spowodowały bardzo szybkie narastanie nieregularnych zadłużeń klientów banków. O ile w latach 2007 czy 2008 przyrost zaległości kształtował się na poziomie 0,6 –1 mld zł, o tyle w następnych latach były to wielkości w granicach 1,5–3 mld zł.

W całym badanym okresie łączna kwota zadłużenia klientów, niewywiązują- cych się terminowo ze zobowiązań, wzrosła przeszło pięciokrotnie. Jak na cztery lata jest to wielkość bardzo poważna, świadcząca o narastaniu problemu, a nie jego stopniowym rozwiązywaniu wraz z poprawą ogólnogospodarczej sytuacji w Polsce. Charakterystyczne jest, że w ostatnich dwóch latach przyrost zaległości był ponad 2,5-krotny.

tabela 2. Łączna kwota zaległych płatności klientów czasowo niewywiązujących się ze zobowiązań

rok 2007 VIII 2007

XI 2008 II 2008

V 2008 VII 2008

XI 2009 II 2009

V 2009 VIII 2009

XI 2010 II 2010

V 2010 VIII 2010

XI wielkość

(mld zł) 4,9 5,6 6,16 6,73 7,06 8,12 8,59 9,87 12,06 14,31 16,78 19,06 21,97 25,06 Źródło: [InfoDług sierpień 2007–2010].

2 000 000

1 800 000

1 600 000

1 400 000

1 200 000

1 000 000

XI 2007II 2008V 2008

VIII 2008XII 2008II 2009V 2009

VIII 2009XI 2009II 2010V 2010

VIII 2010XI 2010

(5)

Rysunek 2. Łączna kwota zaległych płatności klientów czasowo niewy- wiązujących się ze zobowiązań (mld zł)

Źródło: [InfoDług sierpień 2007–2010]

W latach 2008–2010 średnie zadłużenie statystycznego dłużnika wzrosło ponad dwukrotnie. Konsekwencją narastania łącznej wielkości zadłużenia był zatem sil- niejszy wzrost średniego zadłużenia przypadający na jednego dłużnika w latach 2009–2010.

tabela 3. Średnie zadłużenie statystycznego dłużnika rok 2008

V 2008 VII 2008

XI 2009 II 2009

V 2009 VIII 2009

XI 2010 II 2010

V 2010 VIII 2010

XI wielkość

(mld zł) 5 615 5 860 6 425 6 636 7 237 8 203 8 809 9 715 10 469 11 395 12 691 Źródło: [InfoDług maj 2008–2010].

Rysunek 3. Średnie zadłużenie statystycznego dłużnika (w zł)

Źródło: [InfoDług maj 2008–2010]

30 25 20 15 10 5 0

XI 2007II 2008 V 2008

VIII 2008XII 2008II 2009 V 2009

VIII 2009XI 2009II 2010 V 2010

VIII 2010XI 2010

13 000

11 000

9 000

7 000

XI 2007II 2008V 2008

VIII 2008XII 2008II 2009V 2009VIII 2009XI 2009II 2010V 2010VIII 2010XI 2010

5 000

(6)

4. Zróżnicowanie regionalne zadłużenia

Analizy geograficznego zróżnicowania liczby klientów podwyższonego ryzyka zostały przeprowadzone w ramach czterech klas dłużników. Badania przeprowa- dzono w sierpniu 2008 roku i listopadzie 2010 roku. Łączna liczba klientów pod- wyższonego ryzyka w badanych latach wzrosła o 64%.

Rysunek 4. liczba klientów podwyższonego ryzyka wg woje- wództw (stan na vii 2008)

Źródło: [InfoDług 2008]

Z uwagi na wcześniej sygnalizowane zjawisko narastania liczby klientów, charakteryzujących się nieregularnymi zobowiązaniami, klasy te uległy modyfi- kacji. W 2008 roku maksymalny pułap określono na powyżej100 tysięcy, a mini- malny – do 30 tysięcy, natomiast w 2010 roku górny pułap przekroczył 200 tysięcy, a dolny był na poziomie do 50 tysięcy.

W 2008 roku do województw z największą liczbą zagrożonych klientów nale- żały województwa najbardziej aktywne gospodarczo i najsilniejsze w skali kraju, przysparzające największy przyrost PKB, tj. śląskie, mazowieckie, dolnośląskie i wielkopolskie. Relatywnie wyższą liczbę dłużników posiadały dwa pierwsze województwa.

W następnej grupie pod względem „ryzykownych” klientów znajdowały się województwa: łódzkie, kujawsko-pomorskie, zachodniopomorskie i małopolskie.

Z kolei niższą liczbą kredytobiorców podwyższonego ryzyka charakteryzowały się województwa: lubelskie, warmińsko-mazurskie, lubuskie i podkarpackie. Do najmniej zagrożonych niesolidnymi dłużnikami należały opolskie, świętokrzyskie i podlaskie.

Liczba klientów podwyższonego ryzyka

powyżej 100 tys.

51–100 tys.

30–50 tys.

do 30 tys.

(7)

Rysunek 5. liczba klientów podwyższonego ryzyka wg województw (stan na Xi 2010)

Rozpatrując zmiany w terytorialnym zróżnicowaniu klientów podwyższonego ryzyka w 2010 roku, należy wskazać najsilniejszy przyrost ich liczby: w woje- wództwie śląskim o 76 %, mazowieckim o 79%, wielkopolskim i dolnośląskim o ok. 80% ( w stosunku do 2008 roku). W drugiej grupie województw nastąpił przyrost klientów podwyższonego ryzyka: pomorskie o 90%, zachodniopomorskie o 76%, łódzkie o 67% i kujawsko-pomorskie o 65%. Dynamika przyrostu liczby zagrożonych kredytobiorców była słabsza w następnej grupie województw: 69%

w małopolskim i w lubuskim, 68% w warmińsko-mazurskim, 79% w lubelskim.

Z kolei w województwach o najniższej liczbie dłużników dynamika była zróż- nicowana: silna – 115% w podkarpackim i 110% w podlaskim, słabsza – 69%

w opolskim i 56% w świętokrzyskim.

Podobnie jak liczba zagrożonych klientów, tak i wartość zaległości była zróż- nicowana terytorialnie. Poza tym zróżnicowanie to dotyczyło także klas zaległości w obu badanych latach. W 2008 roku pierwszą klasę zadłużenia stanowiły woje- wództwa z kwotami powyżej 800 mln zł, drugą – między 500 a 800 mln zł. Trzecia klasa obejmowała województwa z wartością zadłużenia między 200 a 500 mln zł, natomiast ostatnią były województwa o kwocie zaległości poniżej 200 mln zł.

Łączna kwota zadłużenia w latach 2008–2010 wzrosła 3,5-krotnie.

Do najwyżej zadłużonych w 2008 roku należały cztery wiodące gospodarczo województwa: śląskie, mazowieckie, wielkopolskie i dolnośląskie, podobnie jak to miało miejsce pod względem liczby dłużników nieregularnych. Dość wysoką war- tością zaległości charakteryzowały się województwa: pomorskie, łódzkie, kujawsko-pomorskie i małopolskie. Przeciętną wartość zaległości posiadały zachodniopomorskie, lubelskie warmińsko-mazurskie i lubuskie. Z kolei najniższą wartością zadłużenia charakteryzowały się: podkarpackie, opolskie, świętokrzyskie i podlaskie.

Liczba klientów podwyższonego ryzyka

powyżej 200 tys.

100–200 tys.

50–100 tys.

poniżej 50 tys.

(8)

Tabela 4. Liczba klientów podwyższonego ryzyka wg województw (stan na lipiec 2008 i listopad 2010)

Województwo Liczba klientów podwyższonego ryzyka

2008 2010

Śląskie 168 348 296 200

Mazowieckie 132 792 238 137

Dolnośląskie 104 662 183 212

Wielkopolskie 103 538 186 162

Łódzkie 85 237 142 868

Kujawsko-pomorskie 82 438 136 639

Pomorskie 76 374 143 363

Zachodniopomorskie 71 634 125 689

Małopolskie 65 249 110 448

Lubelskie 49 908 85 282

Warmińsko-mazurskie 47 851 79 337

Lubuskie 36 902 61 336

Podkarpackie 32 395 69 471

Opolskie 26 341 44 634

Świętokrzyskie 25 640 39 490

Podlaskie 19 708 40 420

Inne 76 469 3 253

Suma 1 205 487 1 985 941

Źródło: [InfoDług 2008, 2010].

Rysunek 6. Kwota zaległości wg województw (stan na VII 2008)

Kwota zaległości powyżej 800 mln zł 501–800 mln zł 201–500 mln zł do 200 mln zł

(9)

Rysunek 7. Kwota zaległości wg województw (stan na Xi 2010)

W 2010 roku pozycję nadmiernie zadłużonych pod względem wartości i niere- gulujących terminowo zobowiązań utrzymali dłużnicy z tych samych województw co w 2008 roku, stanowiących najbardziej zaawansowane gospodarczo tereny w Polsce. Najwyższą dynamiką przyrostu zadłużenia charakteryzowały się słabsze rozwojowo województwa, jak: podlaskie (562%), podkarpackie (470%) i lubelskie (436%), przeciętne – jak lubuskie (398%) i warmińsko-mazurskie (392%) oraz silniejsze – jak: śląskie (398%) i dolnośląskie (382%). Jeśli chodzi o średni przyrost zaległości niespłacanych kredytów – to kształtował się on na poziomie ponad trzykrotnym wyższym niż w 2008 r. Oznacza to, że klienci pobierali kredyty w trudnych warunkach gospodarczych kryzysu finansowego przy relatywnie niskiej świadomości, co do możliwosci ich spłacenia w trakcie pogarszającej się koniunktury.

Na rysunku 8 przedstawiono zmiany przebiegu oszczędności i zadłużenia gospodarstw domowych w dłuższym okresie, począwszy od 1997 do 2010 roku.

Wyraźna jest tendencja pogarszania się sytuacji ekonomicznej badanych podmio- tów w miarę nasilania się kryzysu finansowego.

Na rysunku 9 przedstawiono różnicę pomiędzy kształtowaniem się krzywych oszczędności i zadłużenia zaprezentowanych na rysunku 8 i charakteryzuje nasi- lający się spadek nadwyżki oszczędności gospodarstw domowych. Z kolei na rysunku 10 przedstawiono dynamikę zadłużenia gospodarstw domowych w latach 1996–2010. Następne rysunki 11 i 12 przedstawiają przyrost zadłużenia polskich gospodarstw domowych.

Kwota zaległości powyżej 2 mld zł 1 mld – 2 mld zł 500 mln –1000 mln zł poniżej 500 mln zł

(10)

tabela 5. Kwota zaległości wg województw (stan na lipiec 2008 i listopad 2010)

województwo Łączna kwota zaległości (mln)

2008 2010

Śląskie 1 120 425 010 4 463 710 445

Mazowieckie 979 469 316 3 372 328 673

Wielkopolskie 647 381 208 2 378 509 311

Dolnośląskie 582 819 768 2 228 309 372

Pomorskie 505 201 311 1 859 572 654

Łódzkie 500 512 246 1 626 912 358

Kujawsko-pomorskie 479 654 145 1 530 513 738

Małopolskie 415 479 209 1 452 578 010

Zachodniopomorskie 410 755 301 1 465 373 648

Lubelskie 214 963 238 939 128 178

Warmińsko-mazurskie 210 364 019 825 225 123

Lubuskie 186 775 839 743 755 392

Podkarpackie 156 206 024 735 429 712

Opolskie 143 473 736 514 679 613

Świętokrzyskie 131 178 905 415 081 999

Podlaskie 85 866 262 483 327 373

Inne 193 146 603 26 842 425

suma 7 063 672 141 25 061 278 023

Źródło: [InfoDług sierpień 2008, 2010].

Rysunek 8. Gospodarstwa domowe, zadłużenie i oszczędności

Źródło: [http://wykresygieldowe]

oszczędności zadłużenie

1996 400 350

mld PLN

300 250 200 150 100 50

0 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

(11)

1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 150

100

50

0

–50

mld zł

Rysunek 9. nadwyżka oszczędności gospodarstw domowych

Rysunek 10. Dynamika zadłużenia gospodarstw domowych

1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

1,5

1,4

1,3

1,2

1,1

r/r

(12)

Rysunek 11. Przyrost zadłużenia gospodarstw domowych

Rysunek 12. Przyrost zadłużenia gospodarstw domowych

1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

120

100

60 80

40

20

0

r/r mld zł

1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010

10²

10

r/r mld zł

(13)

Zakończenie

Na koniec 2010 roku kredyty nieregularne, czyli niespłacane na czas, stanowiły 8,4% wszystkich pożyczek udzielonych klientom indywidualnym przez polskie banki [Reda 2008]. Było to dwa razy więcej niż w 2008 roku (4,4%).

Jak wynika z ostatnich, kwietniowych badań Instytutu Rozwoju Gospodar- czego i Konfederacji Przedsiębiorstw Finansowych w 2011 roku udział gospodarstw domowych deklarujących problemy z obsługą zobowiązań stale się powięk- szał. W styczniu 2011 takich gospodarstw było 12%, a w kwietniu było to już 18% [Fandrejewska 2011]. Systematycznie też spadał odsetek gospodarstw obsłu- gujących bezproblemowo swoje zobowiązania. W I kwartale 2011 było to 53%

gospodarstw, a w kwietniu spadł do 50%. Jak wynika z powyższych statystyk problem wykluczenia finansowego systematycznie narasta. Po części został on wywołany przez kryzys, ale wydaje się, że w 2011 roku trzeba zacząć zastanawiać nad innymi powodami narastania tego zjawiska, niekoniecznie leżącymi tylko po stronie zagrożonych dłużników.

Bibliografia

Fandrejewska, A., 2011, Finansowe wykluczenie wciąż groźne, Rzeczpospolita z 26 maja 2011 r.

InfoDług, sierpień, listopad 2007; maj, lipiec 2008; listopad 2010, http://www.cigi.pl/

index.php?option=com_content&view =category&layout=blog&id=31&Itemid=91 [dostęp: maj 2011].

http://wykresygieldowe.bblog.pl/data,2009,5.html [dostęp: marzec 2011].

Kalczyńska, A., 2008, Ocena stanu sytuacji zadłużeniowej gospodarstw domowych – na tle badań (pierwotnych i wtórnych), w: Bankructwa gospodarstw domowych. Perspektywa ekonomiczna i społeczna, Difin, Warszawa.

Reda, Z., Więcej osób ma problem ze spłatą kredytu, Rzeczpospolita z dnia 28 kwietnia 2011r.

Reifner, U., Springeneer, H., 2004, Private Überschuldung im Internationalen Vergleich, w: Schuldenkompass 2004, Wiesbaden.

Świecka, B., 2008, Bankructwo gospodarstwa domowego – nowa instytucja w polskiej gospodarce, w: Bankructwa gospodarstw domowych. Perspektywa ekonomiczna i spo- łeczna, Difin, Warszawa.

(14)

HouseHolDs on Financial MaRKet in PolanD

summary: The article characterizes the situation of households during the financial crisis of 2008–2010. The author indicates the problem of overindebtedness of households in those difficult years. Moreover, a new form of financial exclusion that results from the lack of ability to settle the liabilities on time is presented. The consequence of the men- tioned problem is deterioration of living conditions. The conducted analysis points out territorial diversity in the number of unreliable debtors as well as the values of unsettled debt in particular voivodships.