A N D R Z E J G R Z Y B O W S K I 1- 2, JA R O S Ł A W S A K 3
Sir James Paget jako współtwórca nowoczesnej medycyny Sir James Paget as the Co-creator of Contemporary Medicine
3O d d z ia ł O kulistyczn y, W ie lo sp ecjalistycz n y Szpital M ie jsk i im . Jó zefa S tru sia w Pozn an iu , 2K ated ra O ku listyki, U n iw ersytet W arm iń sk o -M a z u rsk i, O lsztyn , 3Z a k ła d E ty k i i F ilo z o fii C z ło w iek a , U n iw ersytet M ed y c z n y w Lublin ie
Streszczenie
Jam es Paget b y ł je d n y m z n ajw yb itn iejszy ch lekarzy X I X stulecia, które u k ształto w ało w sp ó łczesn e fu n d am e n ty w ie d z y i p ra k ty k i m ed yczn ej. P rz y c z y n ił się zaró w n o do ro z w o ju c h iru rg ii, ja k i do p o stę p ó w w d zied zin ie d erm ato lo gii. Jego o siąg n ię c ia b y ły w y n ik ie m o p a rcia p ra k ty k i lekarskiej na racjo n aln ej, zgo d n ej z zasad am i lo g ik i w ie d z y naukow ej w stopniu zn aczn ie w ię k sz y m an iżeli czyn ili to in n i ów cześn i lekarze i chirurdzy.
Słow a kluczowe: Jam es Paget, h isto ria m ed ycyn y, ch i
ru rg ia , d erm ato lo gia
H is to ria m e d y c y n y sta n o w i z a p is z m a g a ń lu d z k o śc i z ch o ro b a m i i śm iercią, k tó ry ch k ie ru n k i w y ty cz a li w y b itn i lekarze i naukow cy. Je d n y m z n a jw y b itn ie jszy ch lekarzy X I X stulecia b y ł Jam es Paget (18 14 -18 9 9 ), którego dw usetna roczn ica uro d zin m inęła w 2 0 14 roku [1]. Sławę i uzn an ie z d o b y ł dzięki w ielk iej p raco w ito ści, w y trw a ło śc i w dążen iu do p ra w d y naukow ej oraz p row ad zen iu rzeteln ych o b se rw a c ji i b a d a ń lekarsk ich . O sią g n ię cia Jam esa Pageta w d zied zin ie m ed y c y n y b y ły w y n ik ie m u fu n d o w a n ia je g o p ra k ty k i le k a rsk ie j na ra c jo n a ln e j, zgo d n ej z za sa d a m i lo g ik i w ie d z y naukow ej w stopniu zn aczn ie w ię k sz y m aniżeli czyn ili to in n i ów cześn i lek a
rze i ch iru rd z y [2]. W X I X stu leciu w filozo fii m ed y c y n y
Su m m ary
Paget Jam es w a s one o f the m ost ou tstan d in g d o cto rs o f the X I X cen tu ry w h ic h m o ld ed c o n te m p o rary b a ses o f the k n ow led ge and the m ed ical practice. H e contributed b o th to the d evelopm ent o f the su rgery and to progress in the field o f d erm atology. H is ach ievem en ts w ere a result o f b a sin g h is m ed ica l p ractice on the ration al scientific k n ow led ge, in acco rd an ce w ith p rin cip le s o f lo g ic in the d egree m u ch greater th an oth er d octors and su rgeon s m ad e it.
K eyw ords: Ja m e s Paget, h is to ry o f m ed icin e, surgery, d erm a to lo g y
to czo n o o żyw io n e d ysku sje na tem at statusu m e to d o lo gicznego m ed ycyn y: czy jest ona bardziej „ściśle w yro zu - m ow aną” nauką, czy sztuką [3, 4]. D ro g a życiow a Jam esa Pageta stan o w i d o w ó d na istn ien ie ścisłego zw iązku p o m ię d z y su kcesam i z a w o d o w y m i i n a u k o w y m i a w k ła d em pracy, w y trw a ło ś c ią i rzeteln o ścią w zm agan iach z sy m p to m a to lo g ią ch orób. Jego d o k o n a n ia m o gą być traktow an e ró w n ież ja k o argu m en t na rzecz tezy z z a k resu filozofii m ed ycyny, że m ed ycyn a jest nauką opartą p rzed e w sz y stk im na z a sa d a c h m y śle n ia k ry ty c z n e g o i p re cy z y jn y c h o b se rw a c jac h . P aget p rz y c z y n ił się z a ró w n o do ro z w o ju c h iru rg ii [5, 6], ja k i do p o stę p ó w w d erm a to lo gii [7]. O p ró cz p rzean alizo w an ia p rz y p a d
su tk ow ej). N a le ż y p o d k re ślić trw a ło ść tych osiągn ięć.
O p isy je d n o s te k c h o ro b o w y c h d o k o n a n e p rzez Page- ta w latach sied em d ziesiątych X I X w iek u stan o w ią dla w sp ó łc z e sn y c h le k a rz y w X X I w ie k u ak tu aln e p u n k ty o d n iesien ia w p o sz u k iw an iu w cią ż n ie w y jaśn io n e j e tio lo g ii tych schorzeń.
Dzieciństw o, m łodość i okres studiów m edycznych Jam esa Pageta
Jam es Paget u ro d ził się 11 stycznia 18 14 roku w G reat Y ar
m outh. B y ł p iątym z sied em n aściorga dzieci S a ry z dom u Tolver (ok. 17 7 8 -18 4 3 ) i Sam uela Pageta (17 7 4 -18 5 7 ) [9, 10 ]. Sam uel b y ł k u p cem , k tó ry w okresie w o je n n a p o le o ń sk ich zre a liz o w a ł w iele lu k ra ty w n yc h kontraktów , z a jm o w a ł się m ię d z y in n y m i zao p atrzen iem F lo ty P ó ł
nocn ej na zlecen ie angielskiej ad m iralicji. M atk a Jam esa Pageta b yła kobietą ja k na ów czesne czasy bard zo dobrze w y k sz ta łco n ą , o b d arzo n a talen tam i artystyczn ym i, k o le k cjo n e rk ą au to grafó w i karykatu r, aktyw n ie działającą na p o lu sp o łecz n y m i ch ary ta ty w n y m [9].
Ja m e s P aget z p o w o d u z u b o żen ia ro d z in y w w y n i
ku k ry z y su g o sp o d arczego , k tó ry w 1825 ro ku o g a rn ą ł A n g lię , nie z o stał w y s ła n y na naukę do ren o m o w an ej sz k o ły w C h arterh o u se, ta k ja k jego trzej starsi bracia, lecz k sz tałcił się w m iejscow ej szkole o sto su n ko w o n i
sk im p o z io m ie n au czan ia w Y arm o u th . P o m im o tego ten etap ed u kacji p o zw o lił Ja m e so w i na zd obycie w ied zy m ate m a ty cz n e j i ro z w ija n ie z n a jo m o śc i ję z y k ó w k la syczn ych : grek i i łaciny. Jam es P aget p o d o b n ie ja k jego m atka p o sia d a ł u zd o ln ien ia artystyczne. W w iek u 15 lat p o sta n o w ił je d n a k z a cią g n ą ć się do an gielskiej m a r y n a rk i w o jen n ej. D ecyzję tę p o czątk o w o m o cn o p o p arł je g o ojciec. Je d n a k o stateczn ie p o m y sł ro z w ija n ia k a rie r y m orsk iej z o stał p o rz u c o n y p o d w p ły w e m nalegań m atk i [9]. W w ie k u 16 lat Ja m e s P aget p o d ją ł k olejn e p o stan o w ien ie dotyczące sw ojej p rz y sz ło ści zaw odow ej.
Z a p ra g n ą ł zostać ch iru rgiem . R o zp o cz ą ł trw a ją c y cztery i p ó ł ro ku ok res n a u k i p o d k ie ru n k ie m d ok to ra C h arle- sa C o ste rto n a (17 9 0 -18 5 2 ), c h iru rga i aptekarza z G reat Y arm ou th . U częszczał na w y k ła d y an ato m ii p ro w a d z o ne p rzez in n ego lekarza d ok to ra R a n d a lla w G o sp o d z ie p o d A n io łe m [9]. W ty m czasie g o sp o d y b yło d o syć czę
sto w y k o rzy sty w a n e ja k o sale w y k ład o w e. K ształcen ie ch iru rg ic z n e z w iązan e b y ło je d n a k p rzed e w sz y stk im z p ra k ty k ą m ed yczn ą — z b a d a n ie m p acjen tó w i w y k o n y w a n ie m n a jp ro stszych za b ie g ó w ju ż o d p ierw szego ro k u sz k o len ia p o d k ie ru n k ie m d o k to ra C o ste rto n a . W ty m p ierw szy m okresie ed u kacji m edycznej Paget b y ł
w y k o n y w a n iu in iek cji ze słonej w o d y [9].
K o le jn ym etapem jego e d u k a cji m ed yczn ej b y ł d w u letn i okres stu d ió w w St. B arth o lo m e w ’s H ospital w L o n dynie, k tó ry ro zp o czął w p aźd ziern ik u 1834 roku. D zięki w ytężonej p ra c y zyskał zn ako m itą reputację dokładnego w sw oich o b se rw a c jac h m ed y k a i ju ż w te d y za p isa ł się n a trw a le na k a rta c h h isto rii m ed ycyn y. P o d c z a s b o w ie m d ru gieg o roku stu d ió w w L o n d yn ie, u czestnicząc w sek cji z w ło k p acjen ta zm arłego z p o w o d u — ja k p ier
w o tn ie sąd zo n o — g ru ź lic y zw ró c ił u w agę na ob ecn o ść
„m a ły c h d ro b in e k p ia c h u ” na p o w ie rz c h n i p rzep on y.
P o siłk u ją c się o b se rw a c ja m i m ik ro s k o p o w y m i w y k o n an ym i dzięki m ik ro sk o p o w i p ożyczo n em u o d R o berta B row n a, stw ierdził, że d ro b in k i te są paso żytn iczym i for
m am i la rw a ln y m i Trichinella spiralis [9]. O rzetelności i su m ien n o śc i Pageta św iad czą n a g ro d y d la najlepszego studenta, które o trz y m y w a ł w e w sz ystk ich d zied zin ach egzam in acyjn ych : m ed ycyn ie, ch irurgii, ch em ii i b o ta n i
ce. Podczas ostatniego roku stu d ió w p ra co w a ł niezw ykle w y trw a le , ch cąc u zysk ać u p ra w n ie n ia do w yk o n yw a n ia zaw o d u ch iru rga. D n ia 13 m aja 1836 ro ku Jam es Paget z d a ł k o m isy jn y e gzam in d y p lo m o w y, stając się c z ło n k ie m R o y a l C o lleg e o f S u rgeon s [9].
Rozwój zaw odow y i najważniejsze osiągnięcia Jam esa Pageta
P o czątk i k a r ie ry zaw od ow ej nie b y ły dla Pageta łatwe.
Po u k o ń cz e n iu stu d ió w m ed yczn ych o tw o rz y ł w L o n d yn ie w ła sn ą p raktykę c h iru rgiczn ą, która b y ła źró dłem je d n a k ty lk o sk ro m n eg o d och od u . Z a rę c z y ł się, p o m i
m o sp rzeciw u sw ojej rodziny, z L yd ią N o rth , córką lo n d yń skiego p astora. W 1837 roku, po p o w ro c ie z cztero
m ie sięc z n e g o sty p e n d iu m w P a ry ż u , ro z p o c z ą ł p racę ja k o k u stosz m u zeu m szpitalnego z p en sją 10 0 fun tów rocznie. W 1839 ro ku ciężko p rzech o ro w ał tyfus, k tó rym z a ra z ił się, d o k o n u jąc sek cji z w ło k p acjen tk i zm arłej na tę ch orobę. W 1843 o trz y m a ł stan o w isk o w y k ła d o w c y fizjo lo gii w St. B a rth o lo m e w ’s H osp ital w L o n d yn ie [9].
W n astęp n ym roku, d zięki istotnej p o p ra w ie w łasn ych m ożliw o ści fin ansow ych , zaw arł zw iązek m ałżeński z L y
d ią N orth . Z tego n iezw yk le u d anego i trw ałeg o zw iązku (L yd ia i Jam es p rzeżyli ze sobą p o n a d 50 lat) p rzyszło na św iat sześcio ro d zieci: C a th erin e, Jo h n R ah ere, Fran cis (p ó ź n ie jsz y L o rd B ish o p o f O xfo rd ), H e n ry Luke (p ó ź n ie jsz y L o rd B ish o p o f C h ester), Steph en i M a r y M a u de. W ro ku 18 4 7 Ja m e s P aget u zysk ał d łu go p rzez niego w y cz ek iw a n e stan o w isko c h iru rg a w St. B a rth o lo m e w ’s H o sp ital w L o n d y n ie [9]. D zięk i tem u a w an so w i zaw o-
Ryc. i. Sir James Paget — portret autortswa George’a Richmonda (1867). Źródło: National Portrait Gallery, London; http://www.
npg.org.uk/collections/search/portraitLarge/mw04828/Sir-James- -Paget-1st-Bt
d o w em u m ó g ł z y sk iw ać cen n e d o św ia d c z en ie c h iru r
giczn e, z czego skw ap liw ie k o rzystał. P ra ca w szpitalu u m o ż liw iła rozw ój jego w ła sn ej p ra k ty k i ch iru rgiczn ej.
W roku 18 51 został człon k iem R o y al Society. B y ł ju ż w te d y u z n a n ym c h iru rg ie m i nau k ow cem . P rz e p ro w a d z ił się do no w ego d om u w L o n d y n ie p rz y H en rietta Place i zn aczn ie ro z w in ą ł p ry w a tn ą p raktykę lekarsk ą, co p o zw o liło na u z y sk iw an ie roczn ego d o ch o d u na p ozio m ie 70 0 fu n tó w i u m o ż liw iło sp łacan ie p rzez k olejn e 14 lat d łu gó w kupieckich sw ojego ojca. R zadko k ie d y p raco w ał k ró cej n iż 16 g o d zin na d obę [9]. O p ró cz w n ik liw y c h o b se rw a c ji i d og łęb n ych an aliz sym p to m ato lo giczn ych p o ło ż y ł istotne z a słu g i w zakresie ro zw oju te ch n ik i d ia gn o styczn ej przydatn ej w p ra c y ch iru rga. O p u b lik o w ał liczne a rty k u ły i p o d rę c zn ik i m ed yczne, w tym : Lectures on Tum ours (1851) i Lectures on Surgical Pathology (1853), stanow iące d osk on ałe p rz y czy n k i do sto sow an ia biopsji.
W ro ku 1853 Jam es Paget w y k o n a ł b io p sję gu za piersi.
W 1858 zo stał m ia n o w a n y C h iru rg ie m K ró lo w ej W ik to rii, a w 1863 C h iru rg ie m K sięcia W alii A lb e rta E d w ard a.
W roku 1869 w y b ran o go na p rzew o d n iczącego C lin ica l S o c ie ty o f L o n d o n , a ro k p óźn iej na czło n k a korespo n -
Ryc. 2. Choroba kości opisana przed Pageta — pierwszy pacjent.
Źródło: Paget’s Association; http://www.paget.org.uk/wp-content/
uploads/2014/12/James-Pagets-first-patient.jpg
denta Szw edzkiej A k a d e m ii N au k. W roku 18 71, w w ieku 57 lat, Jam es P aget z a ch o ro w ał na p o so czn icę, n ajp raw d o p o d o b n ie j w w y n ik u sk aleczen ia się p o d c z a s sek cji zw łok. W następstw ie tej ch o ro b y stopn iow o zm n iejszał o b ciążen ie p racą w ram ach sw ojej p ra k ty k i p ryw atn ej.
W 1878 ro ku zaprzestał w y k o n y w a n ia o p e ra cji [9].
W 1874 roku Jam es Paget zauw ażył zw iązek p o m ięd zy zm ian am i na skórze sutka a rak iem p iersi [11]. P rzean ali
zo w ał 15 p rzyp ad k ó w kobiet w przedziale w ie k o w ym 4 0 - 6 0 lat, u których w y stą p iły z m ian y na sutku i stopniow o ro z szerzały się w o k ó ł na ciem n ą otoczkę b ro d a w k i sut
kow ej (areola). O d n o to w ał, że w e w sz y stk ich op isanych p rz y p a d k a c h p oczątko w e stad iu m c h o ro b y b yło z w ią zane z w y stą p ie n ie m w y sy p k i egzem op od o b n ej op ornej
Ryc. 3. St. Bartholom ew’s Hospital w Londynie w X IX wieku. źródło: US National Library o f Medicine; http://www.nlm.nih.gov/exhi- bition/blackwell/images/stbart.jpg
na leczen ie i p o w o d u ją c e j u czu cie św iąd u . W okresie n astępn ych k ilk u n astu m ie się c y z m ia n y te p ro w a d z iły n ieu ch ro n n ie do ro zw oju c h o ro b y n o w otw orow ej [12].
N a le ż y z a u w a żyć, że ju ż w 1856 ro k u F ra n c u z A lfre d V elpeau o p isy w a ł z m ia n y skó rn e ch arak tery styczn e dla tej ch o ro b y w n iezw yk le o b ra z o w y sp o só b : „ [ ...] sutek w y g lą d a ł ja k m alin a albo ja k truskaw ka” [13]. Je d n ak V el
p eau k la syfik o w a ł te z m ia n y skó rn e ja k o ła g o d n y p roces w yp ry sk o w y, n ie d a ją c y p o d sta w do określen ia d la niego od ręb n ej e tio lo g ii [1]. P aget w 1874 ro ku z id en tyfik o w ał nato m iast z w ią z ek p o m ię d z y ty m i z m ia n am i skó rn ym i a ra k ie m g ru c z o łu p iersiow ego . O p isa n a p rzez Pageta je d n o stk a ch oro b ow a stan o w i rzad ką m an ifestację raka.
W śró d p ac jen tó w c h o ru ją cy ch na raka g ru c z o łu p ie r
sio w ego w y stęp u je z częstością n iep rzek raczającą 3,2%
og ó łu w szystk ich p rz y p a d k ó w raka piersi. N ajczęściej są to k ob iety po m enopauzie, ze szczytem zach o row aln o ści w szóstej dekadzie życia [14, 15]. W ięk szo ść p rzyp ad k ó w zach o row ań d o tyczy kobiet, które n ig d y nie b y ły w ciąży.
M oże d otyczyć, ch o ciaż n iezm iern ie rzadko, także m ęż
czyzn (relacja częstości w y stę p o w a n ia u m ężczyzn i k o biet w yn o si ja k 1:20 0 ). W roku 1889 an gielski d erm atolog H e n ry R ad cliffe C ro c k e r (18 4 6 -19 0 9 ) o p isał p rz y p a d ek
m ężczyzn y z o b jaw am i sk ó rn ym i w obrębie m o sz n y p o d o b n ym i do ch oro by Pageta sutka. W spó łcześn ie istnieją d w ie teo rie p rób u jące w y ja śn ić etiologię ch orob ę Pageta b ro d a w k i sutkow ej. Teoria e p id erm o tro p iczn a zakład a, że p ierw o tn e z m ia n y cyto p atolo giczn e zach o d zą w k o m ó rk ach p rz ew o d o w y c h i rozp rzestrzen iają się w zd łu ż b ło n y p o d staw n ej w k ie ru n k u b ro d aw k i. D ru g a teo ria pow staw an ia tej ch o ro b y zakład a p ow staw an ie tran sfo r
m ac ji n o w otw orow ej in situ [16, 17].
W 1877 Sir Jam es Paget op u blikow ał d oniesienie d oty
czące c h o ro b y tk an k i kostn ej, op isu jąc p ięć p rzyp ad k ó w osteitis deform ans [8, 9]. W od n iesien iu do jed n ego z p a
cjen tó w o b se rw a cje k lin iczn e z o stały p o cz yn io n e przez Pageta na p rzestrzen i 20 lat. Początkow o, w ro ku 1854, o p isy w a ł on d efo rm acje kostn e w ystę p u ją ce ty lk o w za
kresie lew ej g o len i i lew ego u d a u 46-letn iego stangreta, p acjen ta St. B a rth o lo m e w ’s H ospital, ja k o „p rzew lek łą fo rm ę zap alen ia k o śc i”. W kolejn ych latach o b se rw o w a ł je d n a k sto pn iow e p o ja w ian ie się p o d o b n y ch d efo rm acji k o śc i p raw ej k o ń c z y n y d olnej, k o śc i k o ń cz y n gó rn ych , k rę g o słu p a i czaszki. Po 20 latach ch o ro b y w z d e fo rm o w a n yc h k o śc ia c h lew ego p rz e d ra m ie n ia p ac jen ta ro z w in ą ł się ra k k o śc i b ę d ą c y p rz y czyn ą śm ierci p acjenta.
W w y n ik u p rzep ro w ad zo n ej sek cji z w ło k i m ik ro sk o p o w ej o b se rw a c ji tk a n k i kostn ej Jam es Paget o p isa ł p ro ces p rz e b u d o w y (re m o d e lin g u ) k o ści, k tó ry w stęp n ie k la sy fik o w a ł ja k o p rz e w le k ły stan zapaln y, n a z y w a ją c go osteitis deform ans: „ [ ...] ch oro ba ta jest zapalen iem k ości, c h cia łb y m zasu g ero w ać d la ja sn o ści, aby zgodnie z jej najbardziej n a rz u c a ją c ym i się cech am i o k reślać ją ja k o osteitis deform ans. L epsza nazw a m oże b yć za p ro p o n o w a n a w tedy, k ie d y będ zie o niej w ia d o m o w ię c e j”
[8]. O pis tej je d n o stk i ch orobow ej i jej nazw a p rzetrw ała je d n a k w w e rsji zap ro p o n o w an ej p rzez Pageta, p o m im o że b yło to 20 lat p rzed p o cz ątk iem e ry d ia g n o sty k i rent
gen o w skiej.
Ja m e s P aget o trz y m a ł o d k ró lo w ej W ik to rii (18 19 - 19 0 1) tytuł baroneta, zyskał pow szech ne uznanie w sp o łe cz n o ści ch iru rg ó w i sław ę w śro d o w isk u lo n d yń sk im . W 1875 zo stał p rz ew o d n ic z ą cy m M ed ica l an d C h iru rg i- cal S o c ie ty o f L o n d o n . W ostatn ich latach życia nie za
p rzestaw ał czynnej p ra c y zaw od ow ej i naukow ej. W n iósł istotn y w k ła d w rozw ój m e d y c y n y społeczn ej i p ro fila k tycznej. U czestn iczył w p ra ca ch R o y a l C o m m issio n on V a c c in a tio n [9]. Z a c h ę c a ł ró w n ie ż do p o d e jm o w a n ia p rzez an gielskich le k a rz y p ra c y w In diach . W 1888 roku o tw o rzył szpital w sw o im ro d zin n y m m ieście G reat Y ar
m outh. Po śm ierci ż o n y w styczn iu 1884 roku Jam es P a
get z w ró c ił się ku sferze religijnej i stu d io w an iu teologii an glik ań skiej. P o d k reślał, że nie w y stę p u ją ja k ie k o lw ie k sprzeczn ości p o m ię d z y nauką a religią [9]. Z m a rł w dniu 30 g ru d n ia 1899 roku, z o stał p o c h o w a n y w L o n d y n ie na cm en tarzu Finchley.
Piśm iennictwo
1. G rzybo w ski A ., Sak J., Work itself is a pleasure: 200th anniversary o f the birth o f Jam es Paget (18 14-18 9 9 ), Clinics in Derm atology, 2015 [w druku].
2. Buchanan W.W., Sir Jam es Paget (1814-99): Surgical Osler?
[w:] Proc R Coll Physician Edinburgh 1996, 26, 9 1-114 . 3. Szum ow ski W., M edycyna ja k o nauka i sztuka [w:] A rchi
w um Historii i Filozofii M edycyny 1927, 7, 19 3-209.
4. Kram sztyk Z., Szkice krytyczne z zakresu m edycyny, War
szawa 1899, 12 1-12 2 .
5. D ubhashi S.P., Sindwani R.D., Sir Jam es Paget [w:] Indian JS u rg . 2014, 76(3), 254-255, doi: 10 .10 0 7/^ 122 6 2 -0 13-0 9 6 2 - 9.
6. E llis H ., Sir Jam es Paget: surgeon, teacher and clinico- p ath o lo gical o bserver [w:] B r J Hosp M ed (Lon d) 2014 , 7 5(2), 114.
7. Ellis H., Sir Jam es Paget: Paget’s disease o f the nipple, P a get’s disease o f bone [w:] JP erio p erP ra ct. 2013, 23(4), 9 1-9 2.
8. Paget J., On a fo rm o f chronic inflam m ation o f bones (oste
itis deform ans) [w:] Trans M ed -C h ir Soc 1877, 60, 37-64.
9. M cC allu m M ., A Biography o f Sir Jam es Paget, http://
www .paget.org.uk/pagetbooklet/pagetbooklet.pdf.
10. Roberts S., Sir Jam es Paget — the Rise o f Clinical Surge
ry, R oyal Society o f M edicine Services Ltd., London 1989, 1-22 3.
11. Paget J., On disease o f the m am m ary areola preceding cancer o f the m am m ary gla n d [w:] St Barts Hospital Rep 1874, 10, 87-9.
12. T re b sk a-M c G o w a n K ., T e rra cin a K.P., Takabe K ., Update on the surgical m anagem ent o f Paget’s disease [w:]
G la n d Su rg 2013, 2(3), 13 7 - 14 2 , doi: 10.3978A j.issn.2227- -68 4X .20 13.08 .03.
13. Velpeau A ., A Treatise on the Diseases o f the Breast and M am m ary Region, Syndenham Society, London 1856, 58-117.
14. D alberg K ., H ellborg H., W arnberg F., Paget’s disease o f the nipple in a population based cohort [w:] Breast Cancer Res Treat. 2008, 111 (2), 313-319 .
15. Rigel D.S., Robinson J.K., Ross M ., Friedm an R.J., C o c kerell C.J., Lim H.W., Stockfleth E., K irkw ood J.M ., Cancer o f the Skin, Saunders, 2011.
16. Lloyd J., Flanagan A .M ., M am m ary and extram am m ary Paget’s disease [w:] J Clin Pathol 2000, 53, 742-749.
17. Kanitakis J., M am m ary and extram am m ary Paget’s d i
sease [w:] J E u r A cad D erm atol Venereol 2007, 21, 581-590.
