pod redakcją Ryszarda SajkowskiegoOlsztyn 2007 STUDIA Z DZIEJÓW STAROŻYTNEGO RZYMU

S T U D I A Z D Z I E J Ó W S T A R O Ż Y T N E G O R Z Y M U

pod redakcją Ryszarda Sajkowskiego

Olsztyn 2007

W )dano ze środków finansowych Uniwersytetu W armińsko-Mazurskiego w Olsztynie

Recenzent Juliusz Jundziłł

Redakcja

Hanna Królikowska

Korekta Olga Strzelec

Projekt okładki Jarosław Korzeniewski

Pracow ania W ydaw nicza „ElSet” O lsztyn 200 7 e-m ail: elset@ elset.pl

ISBN 978-83-89151-79-7

W PROW ADZENIE

O ddajem y do rąk Państwa pracę zbiorow ą Studia z dziejów starożytnego R zym u.

Jest ona zasadniczo w ynikiem wysiłku badaczy starożytności z U n iw ersy tetu W arm ińsko-M azurskiego, zarów no historyków, jak rów nież znaw ców prawa rzymskiego. D o w spółpracy zaprosiliśm y też przedstawicieli innych ośrodków badawczych, dzięki czem u poruszana w tym tom ie tem atyka uległa w zbogace­

niu. Stosow nie do zainteresow ań badawczych środow iska olsztyńskiego, skon­

centrow aliśm y się na dziejach starożytnego R zym u.

Tom otwierają dwa artykuły M irona W olnego z U n iw ersytetu W arm ińsko- -M azurskiego. W pierw szym z nich, „Próba przekupienia Gajusza Fabrycjusza podczas rokow ań pokojow ych z P yrrusem po bitw ie pod H erakleją (280 p.n.e.).

Przyczynek do rozważań na tem at korupcji w śród wyższych urzędników rzy m ­ skich”, autor wskazuje na przekupstw o jak o istotną m etodę realizowania celów politycznych stosow aną przez Pyrrusa podczas jeg o w alk z Rzym ianam i. Przy tej okazji zapoznajem y się z konkretnym i realiami, w których m ogło następo­

wać korum pow anie rzym skich przywódców. W drug im tekście - „Poselstwo M agona do Kartaginy w sprawie wynegocjow ania now ych posiłków m ilitarnych dla H annibala w roku 215 p.n.e.”, M iron W olny analizuje pozycję M agona, bra­

ta I Iannibala, jak o sam odzielnego dow ódcy kartagińskiego. Rozważania te stają się podstaw ą do stw ierdzenia, że M agon podczas swojej misji w Kartaginie zdo­

łał uzyskać posiłki dla w ojsk H annibala w Italii. Istotne znaczenie m a fakt, iż obaj bracia pozostawali w zależności od centralnych w ładz w Kartaginie.

G rzegorz Kotłowski z U niw ersytetu G dańskiego (do niedaw na pracow nik U n iw ersytetu W arm ińsko-M azurskiego) przedstaw ił m ateriał „Początki władzy rzymskiej w Karii”. W edług autora, na przykładzie Karii m ożem y scharakteryzo­

wać strategię R zym u, który nic pojawił się w Azji M niejszej jako najeźdźca, a w ręcz przeciw nie - został do niej zaproszony w charakterze rozjemcy. W krót­

ce je d n a k okazało się, że raz przyzwany nie miał ju ż zam iaru się wycofywać.

Kwestiom ustrojow ym pośw ięcony je s t artykuł Pawła Sawińskiego z U niw ersy­

tetu Adama M ickiewicza - „Kilka uw ag na tem at charakteru władzy p ro ko nsu - lów w okresie Republiki. Imperium consulare czy proconsulare?” A utor opowiada się tutaj za istnieniem dw óch odrębnych m odeli w ładzy - konsula i prokonsula.

Paweł Sawiński

both in R om e and beyond it imperium o f proconsuls was obligatory only beyond the tow n and becam e invalid at the m o m en t o f crossing pomerium. M oreover, the pow er o f the consul was superior to the pow er o f the proconsul. Differences betw een the tw o types o f imperium arc radical and clearly p oint to existing o f two independent m odels o f power. In this context then I do n o t perceive any cir­

cum stances w hich w ou ld make it im possible to use the notion imperium procon­

sulare in reference to the entitlem ents o f proconsuls acting in the period o f the Republic.

Studia z dziejów starożytnego R zym u , red. R. Sajkowski. O lszty n 2 0 0 7 , s. 3 9 -4 6 .

Ryszard Sajkowski

U n iw ersytet W arm ińsko-M azurski w O lsztynie

I

W badaniach hym nistyki starożytnej nic m oże zabraknąć uwag na tem at hy m ­ nów; wykonyw anych na cześć osób bardzo bliskich bogom , czy w świadomości współczesnych wręcz z nim i tożsamych. Fenom en ten daje się dobrze zaobser­

wować także w świecie rzymskim . Wielcy w odzow ie okresu Republiki, a później cesarze byli traktow ani jako pośrednicy m iędzy światem ludzkim i boskim 1. O w a łączność z elem entem boskim , a tym sam ym godnym uwielbienia, szczególnie wyraźnie w ystępuje w przypadku cesarzy; którzy uzyskali pośm iertną apoteozę.

Najlepszym przykładem jest tutaj O ktaw ian August - twórca pryncypatu.

D ługoletnie rządy tego cesarza położyły kres w ojn om dom ow ym , kładąc podwaliny pod Pax Augusta. Zagw arantow anie pokoju, po długim okresie walk w ew nętrznych, zaskarbiło Augustowi o grom ną w dzięczność m ieszkańców Im ­ perium 2. Był o n przedm iotem czci jeszcze za życia zarów no poszczególnych społeczności, ja k też osób pryw atnych3. Sam A ugust podejm ow ał liczne działa­

nia, mające na celu zbliżenie go do świata bogó w O statecznym efektem tych wysiłków miała być pośm iertna apoteoza, a tym sam ym zrów nanie go z bogam i tradycyjnego p an teo n u 4. W konsekw encji oficjalnej consecratio August uzyskał honory, które wcześniej przynależne były jed y n ie bogom daw no uznanym . Jako divus Augustus otrzym ał w łasnego kapłana i kapłankę, kolegium kapłańskie i świątynię5. N a numen pierw szego princepsa składano przysięgi, zaś na straży

1 Por. S.R.F. Price. Between Alan and God. Sacrifice in the Roman Imperial Cult, JRS 7 0 ,1 9 8 0 , s. 28 nn.;

M. Jaczynow ska, Religie świata rzynukiego, Warszawa 1987, s. 123.

2 M . Jaczynow ska, op. cit., s. 119 n.

3 Z ob . L.R. Taylor. The D ivin ity o f the Roman Emperor. Am erican Philological A ssociation 1, M id­

dletow n /C on n ecticu t 1931, s. 1 4 2-223; M . Jaczynow ska, op. cit.. s. 121 nn.: S.A. S n ie ie w sk i, Problem bosko/ci Oktau'iana-Augusta w poezji augustowskiej, Kraków' 1993, passim; M . C lauss, Kaiser und Gott.

Herrscherkult im römischen Reich. Stuttgart-Leipzig 1999, s. 5 4 -7 5 ; I. G radei, Emperor worship and Roman religion, O xford 2 0 02, s. 1 0 9-139.

4 Z ob . L.R. Taylor, op. cit., s. 2 3 6 -2 3 8 ; M . Jaczynow ska, op. cit., s. 1 2 0-129.

5 W. Seston . Les sodales Augustales et les ludi Augustales. R evue des etu des latines 29, 1951, s. 41;

M. van D oren , Les Sacraria: Unecategorie meconnue d ’edifices sacres chez les Romains. A ntiquite C lassique 27, 1958, s. 63 n.; H . H änlcin-Schäfer, Veneratio Augusti. Eine Studie zu den Tempeln des ersten römischen K a­

isers, Archaeologica 39, Rom a 1985, s. 103 n.; M . Jaczynow ska, op. cit., s. 129 n.; E. Dąbrowa, Templum Gentis Flaviae - Pomnik polityki dynastycznej Domicjana, X enia Posnaniensia 15, Poznań 1996, s. 2 0 -2 2 ; R. Sajkowski. D ivus A u g u s ts Pater. Kult Iwskiego Augusta za rządów dynastii julijsko-klaudyjskiej. O lsztyn

jeg o statusu jak o boga stało praw o o obrazie m ajestatu6. Ku czci Augusta odby­

wało się w iele uroczystości, zarów no szczebla centralnego, prow incjonalnego, jak i m unicypalnego. Był on także obiektem obrzędów oraz innych aktów reli­

gijnych o charakterze pryw atnym 7.

Poszukując elem entów hym nicznych w kulcie Augusta m usim y stwierdzić, że posiadane źródła nie cechują się takim stopniem szczegółowości, który p o ­ zwoliłby nam na dokładne prześledzenie poszczególnych etapów sprawowanych obrzędów. N ajprościej byłoby założyć, iż przynajm niej po śm ierci i apoteozie w cerem oniach tych pow inny się znaleźć wszystkie te detale, które były obecne w uroczystościach sprawowanych ku czci bogów tradycyjnych. Przyjęcie takiej przesłanki zm uszałoby z kolei do uznania, że jed n y m ze stałych elem entów ta­

kich obrzędów pow inno być odśpiew anie h ym n u ku czci Augusta. W świetle przedstaw ionego niżej m ateriału wydaje się ona w dużej m ierze uzasadniona.

Z drugiej je d n a k strony należy pam iętać o pew nych ograniczeniach boskości Augusta, jej politycznym charakterze oraz różnicach w kulcie wynikających z tradycji regionalnych. Biorąc pod uwagę ustalenia S.R.F. Price, m usim y w yka­

zać się dużą ostrożnością przy rekonstruow aniu poszczególnych detali o brzę­

dów spraw ow anych ku czci tw órcy pryncypatu. Zgodzić się przy tym należy, iż rytuał cerem onii religijnych, których przedm iotem byli rzymscy cesarze, także ci ubóstw ieni, wykazywał się znacznym stopniem zachowawczości w p orów n a­

niu ze zm ianam i, jakie zaszły w języ ku codziennym , znanym nam ze źródeł, tj.

przekazów literackich i inskrypcji. N ajlepiej proces ten m ożem y obserw ow ać na greckim w schodzie. Price, rezygnując z operow ania radykalnym i sądami, ustalił, że władca obdarzany był boskim i zaszczytami, co jed n ak nie oznacza, iż był bo ­ giem. Przed św iątyniam i oraz w izerunkam i cesarzy składano ofiary, zapalano lampki, spalano kadzidło. Śpiew ano także hymny. Princeps dostępow ał w ięc h o ­ norów, które tradycyjnie przypisane były tylko bogom . N ależyjcdn ak zauważyć, że ofiary przew ażnie były poświęcane nie władcy, lecz w jeg o intencji. Jak więc z tego wynika, jakkolw iek język używ any w życiu codziennym upodabniał sta­

tus princcpsa do pozycji bogów, to je d n a k rytuał pozostawał bardziej konserw a­

2001, s. 34—80; I. Gradcl, op. cit., s. 27 4 n.; R. Edwards, D ivus Augustus Pater: Tiberius and the charisma of Augustus, D iss. Indiana U n iversity 2003, s. 75 n.

*' For. R.S. R ogers. Criminal Trials and Criminal Legislation under Tiberius, Am erican Philological A s­

sociation 6, M id d lcto w n /C o n n ccticu t 1935, s. 8 - 1 1 ,2 7 n ., 6 6 -7 0 , 86 n.; W. Seibt, D ie Majestätsprozesse vordem Settalsgericht unter Tiberius, W ien 1969, diss., s. 5 - 2 2 , 4 1 ^ 3 , 7 6 - 8 4 ; C . Zäch, D ie Majestätsprozesse unter Tiberius in der Darstellung des Tacitus, W interthur 1972, diss., s. 1 0 -1 5 , 23 n.; R.A. Baum an, Impietas in principem. A study o f treason against the Roman emperor u'ith special reference to the first century A .D ., M ü n ­ chener Beiträge zur Papyrusforschung und antiken R ech tsgesch ich te 67, M ü n ch en 1974, s. 7 1 - 8 2 ,9 9 nn.; R. Sajkowski, op. cit., s. 103-133; S .H . R utledge, Imperial in4juisitions: prosecutors and infonnantsfrom Tiberius to Dom itian, L o n d o n -N e w York 2 0 01, s. 6 1 , 68, 9 0 η., 95 η.

Z ob . J. G age, D ivu s Augustus. Lidee dynastique chez les empereurs julio-claudiens, R evue A rch eologi- que 34. 1931, s. 11 -4 1 ; M . Grant, Aspects o f the Principale o f Tiberius. Historical Comments on the Colonial Coinage Issued Outside Spain, N u m ism a tic N o te s and M onographs 116, N e w York 1950, s. 103 nn.;

R. Sajkowski, op. cit., passim .

Ryszard Sajkowski

Rola hymnów w kulcie Augusta

tywny. Stąd też chociaż władca wydawał się być blisko bogów, to jed n ak nie m ożna go z nim i w pełni utożsamiać. O statecznie, ja k podsum ow uje Price, ce­

sarza trzeba widzieć jako zaw ieszonego „pom iędzy człow iekiem i bogiem ”*. Po­

wyższe uwagi um ożliw iają nam lepsze zrozum ienie istoty kultu cesarskiego we w schodniej części Im perium . Posiadają one jed n ak taki stopień uogólnienia, który nie pozwala stwierdzić czy odnoszą się one w całej rozciągłości także do kultu boskiego Augusta. Należy bow iem zauważyć, że pozycja divus Augustus była zupełnie inna od statusu wszystkich kolejnych cesarzy, bez w zględu na to czy zostali oficjalnie ubóstw ieni, czy też aktu tego nie dostąpili.

Materiał źródłowy, którym dysponujem y, je st zbyt ubogi, abyśmy mogli przedstawić w pełnym świetle hym ny w ykonyw ane ku czci Augusta. Problem a­

tyka ta wygląda zresztą inaczej w zachodniej i w schodniej części Im perium . Istot­

ne też było czy dane uroczystości, którym towarzyszyło wykonanie hym nu, m ia­

ły charakter państwowy, prowincjonalny, municypalny, czy w końcu prywatny.

Stosunkow o m ało świadectw posiadamy z samego Rzym u - oficjalnego cen­

trum kultu divus Augustus. Pierwsza istotna informacja pochodzi z początków pa­

nowania cesarza Kaliguli i odnosi się do uroczystości towarzyszących poświęceniu przybytku boskiego Augusta. O brzędy te miały miejsce 30 i 31 sierpnia 37 r.

W pierwszym z tych dni odbyła się właściwa cerem onia. Kaligula przybrany w strój triumfalny, w otoczeniu członków kolegium kapłańskiego boskiego A ugu­

sta - sodales Augustales oraz najbliższej rodziny, dokonał aktu poświęcenia, nato­

miast chór chłopców^ i dziewcząt pochodzących ze szlachetnych rodów, których oboje rodzice jeszcze żyli, wykonał uroczysty h y m n 1'. Wydaje się, że w zorow ano się tu po części na obchodzonych w 17 r. p.n.e. za rządów Augusta ludi Saeculares, kiedy to chór składający się z 27 chłopców mających żywych obydwoje rodziców, jak też 27 dziewcząt spełniających podobne w arunki, odśpiewał Canneti Saeculare autorstwa H oracego10. Z uwagi tej wynika, że podobnie jak przy innych obrzę­

dach religijnych, tak i tutaj niezbędny był udział nieosieroconych, „szczęśliwych chłopców ”11, przy czym efekt owej szczęśliwości został w zm ocniony przez udział dziewcząt. Poddając dalszej analizie opis uroczystości za Kaliguli, m usim y spróbo­

8 S.R.F. Price, Between Man and G od, s. 28 -4 3 ; idem . Rituals and power. 'Pu· Roman imperu.il cult in .Asia Minor. C am bridge 1986, s. 7 -1 9 , 2 3 1 -2 3 3 . 2 3 9 -2 4 8 . Por. C . Bailey, The Legacy of Rome. O xford 1957, s. 258; E. Paldel, I äjsafr and Rebels in the Roman Empire. Julio-Claudian Policies in Judaea and the Kingdoms o f the East, C ollection Latom us 212, Bruxelles 1991, s. 71; S.J. Friesen, Twice Neoleoms: Ephesus, .Ąsia and the cult of the Flavian imperial family, Religions in the Graeco-Roman world, E P R O 116, Leiden 1993. s. 146-158.

9 C assius D io LDC 7.1—4; J.PV .D . Baldson, The Emperor Gains (Caligula), O xford 1934 (w zn o w ien ie w 1964), s. 35; P H erz, Kaiserteste der Prinzipatszeit, A N R W II 16.2, 1978, s. 1160; A.A. Barrett, Caligula:

the corruption o f power. N e w York 1990, s. 69 n. Z o b . tez A. C am eron , Circus factions. Blues and Greens at Rome and Byzantium , O xford 1976, przypis 6 ze s. 176; J .H . H um phrey, Roman Circuses: Arvtias fo r Chariot Racing, B erk eley-L os A ngeles 1986, s. 79.

1,1 Z ob . ILS nr 50 5 0 = EJ, nr 32; J. E dm ondson, Dio: The Julio-Claudians Selections from Books 5 8 -6 3 o f the Roman History o f Cassius D io, L A C T O R 15. L ondon 1992, s. 144.

11 Por. L. W inniczuk. Ludzie, zuyczaje, obyczaje starożytnej Grecji i R zym u , Warszawa 1983, t. 1, s. 241.

wać odpowiedzieć na pytanie, czy hym n towarzyszący poświęceniu śwnątyni zo­

stał wykonany ku czci samego boskiego Augusta, czy jedynie miał uświetniać o d ­ bywającą się uroczystość, a jego adresatem byliby inni, daw no ju ż uznani bogowie państwowi. Ż adne źródło nic podaje nam teksm odśpiewanego utw oru, stąd też m usim y rozwiązać ten problem drogą pośrednią. N a szczęście posiadamy przekaz o innej, podobnej uroczystości, mającej miejsce również za rządów Kaliguli. O tóż senat, w uznaniu cnót tego cesarza uchwalił przyznanie m u złotej tarczy, którą corocznie miały nieść na Kapitol kolegia kapłańskie. W procesji tej uczestniczył także senat oraz chór szlachetnie urodzonych chłopców' i dziewcząt, którego zada­

niem było sławić cnoty cesarza w rytm icznej pieśni12. Wśród owych cnót wysła­

wiano z pewnością Łaskawość (Clementia)13. Abstrakta ta, której kult żywo rozw i­

jał się ju ż za Juliusza Cezara, została za jeg o przybranego syna włączona do grupy czterech podstawowych przymiotów' princepsa i odtąd pozostała jed ną z najważ­

niejszych cnót następnych cesarzy rzym skich14. To jasne wskazanie przedm iom uwielbienia w pieśni śpiewanej ku czci Kaliguli pozwala stwierdzić, że hym n, to ­ warzyszący poświęceniu templum novum divi Augusti, musiał być skierowany do Augusta jako boga, sławił jego cnoty' i dokonania na ziemi. Pochwała cnót jest upraw dopodobniona poprzez powyższe zestawienie z hym nem ku czci Kaliguli oraz polityką propagandową za rządów samego Augusta. Z kolei obecność glory­

fikacji dokonań na ziemi ma swoje źródło zarów no w przykładach docenienia w y­

siłków' pierwszego princepsa za jego życia, jak też w m owie pogrzebowej wygło­

szonej ku jego czci przez Tyberiusza, a zachowanej w przekazie Kasjusza D io n a15.

Stąd też m ożna zaryzykować stwierdzenie, iż oficjalne hym ny wykonywane w Rzymie ku czci divus Augustus nic tyle akcentowały jego rów norzędność z boga­

mi daw no uznanym i, co raczej koncentrow ały się na uw ydatnieniu przekraczania przez Augusta ograniczeń ludzkiej natury’. Warto przy tym zauważyć, że imię A u­

gusta zostało włączone do pieśni Saliów jeszcze za jeg o życia, podczas gdy inni cesarze tego honoru dostępowali dopiero po śm ierci16.

Ryszard Sajkowski

12 Suet., Caligula 16.4; Cass. D io LIX 16.10; D.W. H urley. A historical and historiographical commentary on Suetonius’ „Life o f C . Caligula’', P h.D . C olu m b ia U n iversity 1991, s. 89 n.; D . Wardle, Suetonius’ Life o f Caligula. A commentary. C o llectio n Latom us 2 25, Bruxelles 1994, s. 1 7 6 -178.

13 II.M . Lindsay, Suetonius Caligula, Bristol 1993, s. 87 n. Innym , m niej oficjalnym przykładem podkreślania bełskich p rzym iotów Kaliguli je st p ołączon e z tańcem w ysław ianie cesarza pod im ionam i różnych b o g ó w w w ykonaniu G reków aleksandryjskich, zob. P hilo. Legatio ad Caium 354.

14 Z ob . I.S. Ryberg. Clupeus Virtutis, [w :] The Classical Tradition. Litera^ and Historical Studies in H o­

nour o f Harry Caplan, cd. L. Wallach. Ithaca 1966. s. 2 3 2 -2 3 8 .

15 C ass. D io LVI 3 5 -4 1 ; W. Kierdorf, Laudatio funebris: Interpretationen und Untersuchungen zu r E n ­ twicklung der römischen Leichenrede, Beiträge zur klassischen P hilologie 106, M eisen h eim am G lan 1980.

s. 154 nn.; M . R eih old , P.M. Sw an, Cassius D io' Assessment o f Augustus, [w:] Between Republic and Empire:

Interpretations of Augustus and H is Principale, ed. K. A. Raaflaub. M . Toher, B erk eley-L os A n g eles-O x fo rd 1990, s. 165 nn.; R. Sajkowski, op. cit., s. 22 nn.

16 Z ob . Res Gestae divi Augusti - EJ, s. 8 n.. c. 10; Μ . I la m m o n d . The Antonine Monarchy, Papers and M onographs o f the Am erican A cadem y in R om e 19, R om e 1959, przypis 12 ze s. 221; G .G . B ellon i.

L e „Res Gestae divi Augusti”. Augusto: il nuove regime e la nuova urbe, M ilano 1987, s. 9 2 n.

Rola hymnów w kulcie Augusta

Pewne w yobrażenie o charakterze hy m n u ku czci Augusta dają nam niektóre fragm enty Apiocolocyntosis, przypisywanego Senece. C h o d zi tutaj przede w szyst­

kim o pieśń Apollina, w której to Febus zaznacza, że now y cesarz N e ro n , po­

dobny do niego zarów no pod w zględem postawy, urody, ja k też um iejętności gry i śpiew u, wskrzesi m oc praw, zaś zm ęczonym ludziom przywróci „Złoty W iek”17. Pokrew ne nuty pobrzm iewają w pierwszej eklodze K alpurniusza Syku- lusa. Podobnie ja k w przypadku Seneki, rów nież u tw ó r Sykulusa opisuje idyl- liczność, jaka ma się rozpocząć wraz z rządam i N eron a. N ow y „Zloty W iek”

przyniesie ze sobą koniec w ojen dom ow ych, senatorow ie zostaną uw olnieni z w ięzień, w spokoju będą funkcjonow ać prawa, nastąpi ogólna szczęśliwość18.

Biorąc pod uwagę, że za rządów poprzednika N e ro n a - cesarza Klaudiusza, nie m am y do czynienia z wOjnami dom ow ym i, m usim y uznać, że generalnie w e­

zwania te stanowią kalkę w cześniejszych program ów propagandow ych, przede wszystkim sam ego Augusta. D ow odzi tego odw ołanie się do idei pow rotu „Z ło­

tego W ieku”, tak żywej za tw órcy pryncypatu19.

Praw dopodobnie hym ny ku czci boskiego A ugusta były śpiewane także przy innych okazjach. Wśród uroczystości oficjalnych należy w pierw szym rzędzie w ym ienić obchody ludi Augustales w Rzymie, uroczystości towarzyszące spotka­

niom zgrom adzeń prow incjonalnych, składanie ofiar.

Sporo inform acji o okolicznościach w ykonyw ania hym nów ku czci Augusta dostarczają nam ośrodki prow incjonalne, przede wszystkim na W schodzie. D o nich należy zaliczyć Pergam on, przez długie lata najważniejsze cen tru m kultu cesarskiego w prow incji Azji. G łów nym obiektem tegoż kultu była oczywiście osoba Augusta, przy czym przyznane m u za życia honory, uzupełniane były za­

szczytami, jakim i obdarzano go przy różnych okazjach ju ż po śm ierci i apote­

ozie. I tak, jeszcze w 9 r. p.n.e., na w niosek prokonsula Azji Paulusa Fabiusza M aksim usa κοινόν Ασίας w prow adził reform ę kalendarza. Postanow iono w ów ­ czas, że początek N ow ego Roku we wszystkich m iastach prow incji będzie miał miejsce 23 w rześnia, tj. w dzień urodzin Augusta. D ekret zawierający tę decyzję um ieszczono w świątyni Augusta w Pcrgam onie oraz w innych świątyniach A u­

gusta w głów nych miastach prow incji20. Po śm ierci i deifikacji twórcy pryncypa-

17 Seneca, Apocoloąwtosis IV 1; P.T. E den, Seneca Apocolocyntosis, C am bridge 1984, s. 7 5 -7 9 ; M.T. Boatw right, The St)>le of the Laudes Neronis, Chapter 4.1 o f Seneca’s Apocolocyntosis, C lassical B ulletin 62, 1986, s. 1 0 -1 6 .

18 C alpurnius Siculus, Eclogue I 3 3 -5 3 ; M .T. G riffin, Nero: the End o f a Dynasty, N e w H a v e n -L o n - don 1985, s. 3 7 η.; B.M . Levick, Claudius, L ondon 1990, s. 188 n.; M . C ytow ska, H . Szelest, Literatura rzymska. Okres cesarstwa. Warszawa 1992, s. 182 n. Z ob . też A. W allace-H adrill. The Age and Sin in A u­

gustan Ideology, Past and Present 95, 1992, s. 3 0 -3 2 .

19 S. W einstock, D ivus Julius, O xford 1971, s. 191; A. W allace-Hadrill, op. cit., s. 19-36; H .S . Versnel, Inconsistencies in Greek and Roman Religion, vol. 2: Transition and Reversal in Myth and Ritual, Studies in G reek and R om an R eligion 6.2, L e id e n -N e w Y ork-K öln 1994, s. 1 9 8 -2 0 0 .

311SEG IV (1 9 2 9 ), nr 490 = EJ, nr 98; H . H ein en , Z u r Begründung d a römischen Kaiserkultes. Chrono­

logische Uebersicht von 48 v. bis 14 n. Chr., Klio 11, przypis 1 -4 ze s. 165 n.; U . Laffi, Les iscrizioni relative

tu dodano now e honory. Z nam y je m iędzy innym i z inskrypcji pochodzącej z czasów I ladriana, aczkolwiek m ożem y przypuszczać, chociażby na podstawie danych zawartych wr rozporządzeniu prokonsula Azji Paulusa Fabiusza Persiku- sa, że pew ne zm iany zostały w prow adzone daleko wcześniej. Najw ażniejszym świętem obchodzonym przez hymnodoi Azji, stały się urodziny boskiego A ugu­

sta, św iętow ane jak o część trzydniow ych uroczystości (21-23 w rześnia). D zień pierwszy tego festiwalu m iał upam iętniać urodziny Liwii. D nia drugiego śpie­

w ano hym n ku czci rodziny Augusta (παραβίόμιον). W trzeci dzień świętowano urodziny sam ego twórcy pryncypatu. O rganizow ano rów nież uroczystości typu m isteryjnego (μυστήρια), w czasie których ofiarow yw ano Augustowi ciasto, ka­

dzidło i lam pki21. H.W. Pleket sądził, że lampki w tym przypadku, podobnie jak to miało miejsce w innych kultach m isteryjnych, miały oświetlać w izerunek bo­

skiego Augusta podczas obrzędów' inicjacji” . O pisana tutaj obrzędow ość ilustru­

je wyraźne zbliżenie się statusu divus Augustus do pozycji „prawdziwych” bogów.

Ciekawych spostrzeżeń dostarcza nam analiza źródeł wspominających o m i­

steriach, w których występował boski August. W czasie uroczystości organizowa­

nych w Pergamonie za rządów cesarza Hadriana, czciciele dim s Augustus wznosili modły, które w ich rozum ieniu mogły być słyszane przez bóstwo, do którego się zwracali23. Pleket miał zapewne rację twierdząc przy okazji tego przypadku, że należy znacznie szerzej traktować pobożność ludzi antyku niż to się zazwyczaj czyni. W edług tego badacza, pom iędzy tzw. autentyczną pobożnością a zwykłą po­

lityczną lojalnością znajdowało się szerokie pole rytualnej pobożności24. Wydaje się, iż było ono dostatecznie obszerne, aby w toku ewolucji antycznej religijności znalazło się na nim miejsce dla takich aktów czci względem m iędzy innym i divus Augustus, które wcześniej odnosiły się tylko wobec bogów daw no uznanych.

Ryszard Sajkowski

all' introduzione nel 9 a.C . det nuow calendario della Proińncia d'Asia, Studi Classici e O rientali 16, 1967, s. 5 -9 8 ; zob. też 1*. M erkelbach, D ie ephesischeti Monate in der Kaiserzeit, Z eitschrift für Papyrologie und Epigraphik 36, 1979, s. 15 7 -1 6 2 .

21 IGR IV. nr 353; E. K om em an n . Z u r Geschickte der antiken Herrscherkulte, Klio 1, 1901. s. 105 n.;

L. R obert, Etudes Anatoliennts, Paris 1937 (rep n nt 1970), s. 2 9 n.; M .P N ilsso n , Geschichte der griechische Religion, t. 2: D ie hellenistische und römische Z eit, M ü n ch en 1961, s. 379; H.W. Pleket. A n Aspect o f the Emperor Cult: Imperial Mysteries, Harvard T h eological R eview 58. 1965, s. 341 n.; G. Form, El culto de Augusto en el compromise oficial y eti el sentimiento oriental, B olletin del Sem inario de Estudios de Arte y Arqueologia 39, 1973, s. 109; S .R .F Price, Rituals and power, s. 190 n., 9 0 n., 208, 209; D . Fishw ick.

Hie Imperial Cult in the Latin West. Studies in the Ruler C u lt of the Western Provinces o f the Roman Empire.

E P R O 108, vol. 2.1. Leiden 1991, s. 567, 573, 574; Sm all, nr 380.

2 H.W. Picket, op. cit., s. 343. O roli lam pek w kulcie cesarskim zob. M.P. N ilsso n , Lampen und Kerzen im Kult der Antike. Acta Instituti R om ani R egni Succiac 15. O p uscula A rchaeologica 6, 1950, s. 9 6 -1 1 1 .

23 IGR IV, nr 353; H.W. Pleket, op. cit., s. 3 4 6 n. oraz przypis 65; D . Fishwick, O vid and ditnis Augustus, C P h 86, 1991, s. 38. O roli m isteriów w kulcie cesarskim zob. też L. Robert, Recherches epigra- phiques, IV, V, VI, VII, VIII, IX . R evu e des en id es an cicn n es 62, 1960, s. 321 n.; S.R.F. Price, Gcxls and Emperors: the Greek I Mitguage o f the Roman Imperial Cult. Journal o f H ellen ic Studies 104, 1984, s. 190.

-* H.W. Picket, op. cit., s. 347; por. F. Millar. The Imperial C ult and the Persecutions, |w :] Entretiens Fondation Hardt 19, G en eve 1973, s. 147 n.

Rola hymnów w kulcie Augusta

45

W spom nieć trzeba tutaj też o szczególnych funkcjach kultow ych, związanych z obchodam i ku czci R om y i Augusta. Szczególną rolę odgrywali w spom niani ju ż hymnodoi, o których pierwsza znana nam inform acja zawarta jest w inskryp­

cji pochodzącej z okresu cesarza Klaudiusza. Z grom ad zenie prow incji Azji po­

stanowiło wówczas, iż należy corocznie uroczyście obchodzić urodziny Klau­

diusza, jak też śpiewać hym ny „dom u A ugusta”, urządzać festiwal oraz składać ofiary' bogom A ugustow skim 25. Hymnodoi byli wyznaczani przez κοινσν2\ Z całą pewnością należeli do ówczesnej elity, o czym m oże świadczyć w noszenie w pi­

sowego przez now ych członków kolegium . Płacili rów nież składki na posągi cesarzy. U czestniczyli też oczywiście w obrzędach i m isteriach związanych z kultem cesarskim , podczas których obow iązek karm ienia ich spadał na p rze­

w odniczącego kolegium lub właściwego kapłana kultu cesarskiego27. Z kultem prow incjonalnym związany też był σεβαστοφάντης. O dgryw ał 011 istotną rolę w m isteriach kultu cesarskiego. Wystawiał m iędzy innym i w izerunki członków

rodziny panującej w świątyni kultu cesarskiego28.

Także w innych ośrodkach, poza Pergam onem , m usiały być wykonyw ane hym ny ku czci Augusta29. To, że zachowane do k u m en ty najczęściej nic infor­

m ują nas o tym bezpośrednio, nic oznacza wcale, iż h y m n ó w takich nic śpiewa­

no. O becność h y m n ó w przy ofiarach była oczywista, stąd też m ilczenie źródeł literackich czy epigraficznych w tej kwestii.

N a koniec trzeba sobie zadać pytanie: C zyjcstcśm y w stanie, oczywiście w spo­

sób bardzo przybliżony, podjąć się próby zrekonstruow ania szaty słownej intere­

sujących nas utw orów ? Sądzę, że zadanie takie je st m ożliwe do realizacji jedynie w zakresie zwrotów, jakie w takich hym nach m ogły się znaleźć. Innym i słowy, dysponujem y pew ną kategorią term inów należących do języka tzw. kultu cesar­

skiego, co do których istnieje duże praw dopodobieństw o, iż mogły się znaleźć w hym nach wykonywanych na cześć Augusta, ja k też innych członków' dotnus A u ­ gusta, ja ko źródła w tym zakresie mogą nam służyć teksty literackie, jak chociażby w spom niana ju ż wyżej satyra Seneki oraz ekloga Sykulusa, ale przede wszystkim inskrypcje. Wśród występujących tam zw rotów m ożna m iędzy innym i wymienić:

„[boski] dobroczyńca i zbawca całego świata”30, „narodzony dla wiecznego przc-

25 J. Keil, Z u r Geschichte der Hytnnoden in ά σ Provinz .Asia, Jahreshefte der österreichischen archäo­

logischen Instituts in W ien 11, 1908, s. 10 1 -1 1 0 , s. 103 - rekonstrukcja tekstu = IGR IV. nr 1608 = Small, nr 37 2 = J.H . O liver. Greek Constitutions o f Early Roman Emperors from Inscriptions and Papyri, Am erican Philosophical S ociety 178. Philadelphia 1989, s. 90, nr 21; R. M ellor. ΘΕΑ ΡΩΜΗ. The Wor­

ship of the (goddess Roma in the Greek World, H ypom nem ata 42. G öttin gen 1975, s. 192.

» Z ob . J. K eil, o P. cit., s. 103 = IGR IV. nr 1608 = Sm all, nr 37 2 = J .H . O liver, op. cit., s. 90, nr 21; IG R IV, nr 353; R. M ellor. op. cit.. s. 192.

27 Por. IG R IV, nr 353; R. M ellor, op. cit., s. 192 n.

Ä Z ob . IGR IV, nr 1410; R. M ellor, op. cit., s. 193.

29 Por. EJ, nr 98a.

30 EJ. nr 72; SEG XI (1954), nr 9 2 2 -3 = EJ, nr 102; IGR IV, nr 584 = Small, nr 134.

trwania rzymskiego imienia, dla usunięcia najbardziej szkodliwego nieprzyjaciela rzymskiego lu d u ”31, „mistrz wolności”32 oraz inne przywołania33.

Jak więc widzimy, p om im o dosyć szczupłego m ateriału źródłow ego, istnieje wiele m ożliwości rekonstruow ania zarów no sam ych okoliczności wy konywania hy m n ów ku czci Augusta, ja k też przyjrzenia się warstw ie słownej tych utw o ­ rów. Potrzebne są dalsze badania porów naw cze w zakresie całej hym nistyki sta­

rożytnej oraz dokładniejsza analiza źródeł, którym i dysponujem y, szczególnie epigraficznych. Z inskrypcjam i oraz papirusam i należy bow iem wiązać nadzieje na poszerzenie naszej bazy źródłow ej dla tego jakże interesującego zagadnienia.

T h e ro le o f h y m n s in th e c u lt o f A u g u s tu s

Sum m ary

In the study o f ancient hym ns, one m u st n o t fail to m ention hym ns p erfor­

m ed to w orship persons close to gods, o r to w h o m their contem poraries w ould refer to as gods. T his ph en o m en o n can also be observed in the R om an w orld.

G reat com m anders from th e R epublican period and, later, the em perors th e m ­ selves w ere treated as interm ediaries betw een the h u m an and the divine w orld.

T his connection w ith the divine elem ent, th us w o rth w orshipping, is particular­

ly relevant in the case o f em perors w h o received p o st-m ortem apotheosis. T h e best exam ple is O ctavian A ugustus - the creator o f the principate. W hat is parti­

cularly w o rth m en tio n in g is that the hym ns w ere perform ed in h o n o u r o f divus Augustus in R om e and Pergam on. Epigraphic data m ake it possible, especially in the latter case, to exam ine in detail the circum stances in w hich these hym ns w ere perform ed. It can be concluded, then, th at such hym ns w ere perform ed by hymnodoi d u rin g festivals to celebrate Augustus. T h ese festivals w ere m u ch like m ystery plays in character. As in the case o f o th er celebrations o f this type, a sym bol o f the deity was displayed, in this case, the image o f divine Augustus.

Ryszard Sajkowski

31 ILS, nr 157 = EJ, nr 51.

32 ILS, nr 217 = Sm all, nr 45.

33 ILS, nr 955 = Sm all, nr 235.

Studia z dziejów starożytnego R z)tn u , red. R. Sajkowski, O lsztyn 2 0 07, s. 4 7 -5 3 .

Bożena Stawoska-Jundziłł

U n iw ersytet Kazimierza W ielkiego w Bydgoszczy

Pr o s p o ł e c z n e ia s p o ł e c z n e t e n d e n c j e w y c h o w a n i a W R O D Z IN A C H CHRZEŚCIJAN W GLOBALNYM SPOŁECZEŃSTW IE C E SA R ST W A R Z Y M SK IE G O I-IV ^{W IEK U}

W artykule tym pragnę jedynie zasygnalizować pew ien zakres problem atyki, która wym aga bardziej pogłębionych studiów. Zycie rodzinne chrześcijan i za­

patryw ania na nie O jców Kościoła oraz środow isk niechrześcijańskich nic są bow iem zbyt szczegółowo badane, a w m iejsce studiów źródłow ych wykracza często dogm atyzm i podciąganie faktów pod przyjęte z góry założenia i w yzna­

w any światopogląd. Jest to spow odow ane specyfiką źródeł patrystycznych1.

O jcow ie Kościoła niewiele pisali o rodzinie, dziecku, rodzicach, w ychow aniu.

W dodatku więcej nieco w iem y o rodzinach zakładanych przez chrześcijan w I I - -III w. niż o tych z w ieków IV i V. N ieco inaczej, ze w zględu na intensyw ność występow ania danych źródłow ych, wyglądają badania dotyczące problem atyki małżeńskiej i stosunku do kobiet, co istotnie najbardziej interesow ało pisarzy w czesnochrześcijańskich. Zycie rodzinne to jed n ak nie tylko zagadnienia zwią­

zane z m ałżeństw em czy funkcjonow aniem kobiet w rodzinie, ale np. ideologia towarzysząca codziennem u bytow aniu ro d zin n em u , zapatrywania na charakter, treści w ychow ania w rodzinie2.

O kres końca I do początku IV w. uznaję jak o istotny dla rozw oju chrześcijań­

stwa, zwłaszcza zachodniego. Wick I to naturalna cezura, obejm ująca u fo rm o ­ wanie się gm in chrześcijańskich i początek piśm iennictw a religijnego, zaś IV w.

to ostatni okres w zględnie całościowej egzystencji państwa rzymskiego, nie in ­ filtrow anego przez większe grupy najeźdźców, co istotnie w pływ ało na funkcjo­

now anie chrześcijan. Jego początek je s t okresem w chodzenia chrześcijan w syn-

1 Patrz np. M . Gärtner. D ie Familieneziehung in der Alten Kirche, Köln 1985; Sz. P ieszczoch, Kulturo­

twórcza inspiracja i u p ły w chrześcijamtwa tui rozwój antyku, Poznań 1992, s. 2 0 -2 2 , 1 0 1 -1 1 6 , 153 nn.

2 N ajpełniejsza bibliografia zagadnienia: St. L ongosz, \la lżeń stw o i rodzina w starożytności chrześcijań­

sku7 (materiały bibliograficzne). Vox Patrum H/9, 1985, s. 4 4 9 -5 0 8 ; zob . J .U . Krause, Familie und weitere anthropologische Grundlagen, Stuttgart 1992; B. Staw oska-Jundziłł. Kobieta w Kościele, małżeństwo i rodzina w polskich badaniach patrologicznych, [w:] Pedagogika rodziny na progu X X I wieku. Rozwój, przedmiot, obszary refleksji i badań. red. A.W. Jankę, Toruń 2004, s. 9 8 -1 0 5 ; Constructing Early Christian Families: Family as Social Realit)' and Metaphor, ed. H . M o x n es. L ondon 1997, a zw łaszcza G . N athan. The Family in Late Antiquity. The Rise o f Christianity and the Endurance o f Tradition, L o n d o n -N e w York 20(X). Bardzo p o m o c ­

ne są w ydane ostatn io zestaw y tek stów Augustyna i Jana C h ryzostom a dotykające problem atyki ro­

dzinnej: Sw .Jan C h ry zo sto m , O małżeństwie, wychowaniu dzieci i ascezie, oprać. J. N a u m o w icz, Kraków 2002; Pisma świętego Augustyna o małżeństwie i dziewictwie, tłu m . i k om . A. Eckm ann, Lublin 2003.

I

W prow adzenie ...

M iron W olny ... ... ...

Próba przekupienia Gajusza Fabrycjusza podczas rokowań pokojowych z Pyrrusem po bitwie pod Heraklcją (280 r. p.n.e.). Przyczynek do rozwazań na temat korupcji wśród wyższych urzędników rzymskich T he attempt to bribe Gaius Fabricius during peace negotiations with Pyrrhus after the battle o f t Icraclca (280 B.C.). Grounds for reflections on corruption am ong high-rank Roman statesmen

M iron W olny ...

Poselstwo Magona do Kartaginy w sprawie wynegocjowania nowych posiłków militarnych dla Hanibala w roku 215 p.n.e.

M agon’s legation to Carthagina in order to negotiate new military reinforcements for Hannibal in 215 B.C.

G rzegorz Kotlowski ... ...

Początki władzy rzymskiej w Karii The beginning o f the Roman nile in Caria

Paweł Sawiński ... ... ...

Kilka uwag na temat charakteru władzy prokonsulów w okresie Republiki.

Im perium consulare czy proconsulare?

A few remarks on the power o f the proconsuls at the time o f the Republic.

Im perium consulare or proconsulare?

Ryszard Sajkowski ...

Rola h y m n ó w w kulcie Augusta

T h e role o f h ym ns in the cult o f Augustus

Bożena Staw oska-Jundziłł ...

Prospołeczne i aspołeczne tendencje wychowania w rodzinach chrześcijan w globalnym społeczeństwie cesarstwa rzymskiego I—IV wieku

Pro-social and n o n -s o c ia l te n d e n c ie s o f upbringing in C h r istia n tamilies in global societies o f Roman Empire l" -4th centuries

Aldona Rita Jurew icz ...

M u lier indotata - zarys problemu

L 'm ulier indotata - presentazione del problem a

Adam Sw iętoń ...

Dc his qui m ilitare non possunt. O zakazie pełnienia służby wojskowej w późnym cesarstwie rzymskim (IV i V w. n.e.) w świetle źródeł prawnych D c his qu i m ilitare non p o ssu m . C oncerning the ban o f the military service in the Late Rom an Em pire in the light o f legal sources

Wykaz skrótów ... - ... - ...