M. Lubański
"O suszcznosti żiwoj materii", W.N.
Wesełowski, Moskwa 1971 :
[recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 8/2, 199-203
S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h ris tia n a e A T K
8/1972/2
Z ZA G A D N IEŃ FILOZOFII PRZYRODY
L u b a ń s k i M.
W eseło w sk i W . N., O su sz c z n o sti żiw o j m a te rii, Iz d a te ls tw o „M y śl“, M o sk w a 1971 Ł u k ja n ie c W . S., F iz ik o -m a tie m a tic z e s k ie p r o s tr a n s tw a i r e a l- n o st, I z d a te ls tw o „ N a u k o w a D u m k a “ K ije w 1971 D o ł ę g a J. M. D o rst J „ Z a n im z g in ie p rz y ro d a , (tłu m . z fr a n c u s k ie g o Z. S i k o ra ) W a rs z a w a 1971 D rö s c h e r V. В., Ś w ia t zm y słó w , (tłu m . z n ie m ie c k ie g o B. W it k o w sk a ) W a rs z a w a 1971 O n i s z c z u k E. G r ü n b a u m A., F iło so fs k ie p ro b le m y p r o s ta n s tw a i w re m ie n i, M o sk w a 1969
W e s e ło w s k i W . N ., o s u s z c z n o s ti ż iw o j m a te r ii, Iz d a te ls tw o „M y si“,
M o sk w a 1971
Z d a n ie m W . T a ta r k ie w ic z a filo z o fia m o że b y ć s c h a r a k te ry z o w a n a ja k o z esp ó ł z a b ie g ó w p o zn a w c z y c h , k tó r e u s iłu ją w y jść p o z a ro z w a ż a n ia częścio w e i w je d n e j n a u c e u ją ć w szy stk o , co is tn ie je к B a rd z o ró ż n ie b y w a u jm o w a n a r e la c ja z a c h o d z ą c a m ię d z y w s p o m n ia n y m i ro z w a ż a n ia m i częścio w y m i, czy li n a u k a m i w z n a c z e n iu d z isie jsz y m , a filo zofią. M a te ria liz m d ia le k ty c z n y , ja k w ia d o m o , głosi tezę , że filo z o fia i n a u k i szczegółow e są ze s o b ą z w ią z a n e w sp o só b k o n ie c z n y ja k o e le
m e n ty je d n e g o p ro c e s u p o z n a n ia 2. T oteż, k o n s e k w e n tn ie , p rz y jm o w a n y je s t w p ły w w z a je m n y m ię d z y w y m ie n io n y m i d z ie d z in a m i w ied zy . W szczególności w ięc zach o d zi o d d z ia ły w a n ie n a u k p rz y ro d n ic z y c h n a filozofię. Z a te m , k o n k re ty z u ją c , p o w ie d z ie ć n a le ż y , że b a d a n ia b io lo g iczn e s ta n o w ią b a z ę w y jś c io w ą d la u o g ó ln ie ń filo zo ficzn y ch o d n o sz ą cy c h się do p ro b le m a ty k i życia. N ie m a b o w ie m co do teg o w ą tp li w o ści, iż b io lo g ia je s t n a u k ą o is to ta c h ży w y ch i in te r e s u je się ro z ró ż n ie n ie m z a c h o d z ą c y m m ię d z y is to ta m i ż y w y m i a m a te r ią n ie o ż y w io n ą 3. R e c e n z o w a n a p r a c a p o św ię c o n a je s t z a g a d n ie n iu m a te r ii żyw ej ze s ta n o w is k a d ia m a tu . M am y w ię c p rz e d so b ą ro z p r a w ę filo z o fic z n ą o d n o sz ą c ą się do p ro b le m u m a te r ii ży w ej. R o z p ra w ę , w k tó r e j, d y s k u tu je się z a g a d n ie n ie ży cia z p u n k tu w id z e n ia m a te ria liz m u d ia le k ty c z n eg o i z te j p o zy cji k r y ty k u je in n e u ję c ia filo zo ficzn e in te re s u ją c e g o n a s z a g a d n ie n ia .
W obec p rz e d s ta w io n e g o w y ż e j p o d e jśc ia , k tó r e je s t s to so w a n e w o m a w ia n e j p ra c y , z w ią z e k m a te r ii ży w ej z m a t e r i ą n ie o ż y w io n ą je s t u jm o w a n y ja k o p rz e ja w r u c h u m a te rii. D o k ła d n ie j m a te r ia ży w a to w y ższa f o r m a r u c h u m a te rii n ie o ż y w io n e j. M a te ria n ie o rg a n ic z n a s ta n o w i r u s z to w a n ie , s z k ie le t d la u k ła d ó w żyw ych. Z w r a c a się n a d to u w ag ę, w m y ś l o g ó ln ej z a s a d y w z a je m n e g o p o w ią z a n ia m ię d z y rz e c z a m i i z ja w is k a m i, n a s to s u n e k m a te r ii ży w e j do czło w ie k a, n a d a lsz e k o m p li k o w a n ie się fo r m r u c h u m a te rii.
P r a c a s k ła d a się z tr z e c h ro z d z ia łó w . W ro z d z ia le p ie rw s z y m o m a w ia n e są p ro b le m y m e to d o lo g ii b a d a n ia is to ty życia. R o z d z ia ł n a s tę p n y z w ra c a u w a g ę n a w a ż n o ść i k o n ie c z n o ść p o z n a n ia k o n k re tn y c h is to t g łó w n y c h s t r u k tu r ży cia i z ja w is k w c e lu d o ta r c ia do u ję c ia o g ó ln ej is to ty życia. W ty m ro z d z ia le w y b itn ie p r z e ja w ia się z a jm o w a n e p rz e z d ia m a t s ta n o w is k o filo zo ficzn e w y ż e j k ró tk o zazn aczo n e. W o s ta tn im ro z d z ia le d y s k u tu je się is to tn e cech y m a te r ii ży w ej o raz d ia le k ty k ę p ro c e só w ży cio w y ch . P o ru s z o n a p ro b le m a ty k a w k sią ż c e je s t o b s z e rn a . N iesp o só b j ą tu , ch o ćb y p o b ie ż n ie , z re fe ro w a ć . T o te ż b ę d z ie z w ró c o n a u w a g a n a p e w n e , w y b r a n e z a g a d n ie n ia , k tó r a p is z ą c e m u te sło w a w y d a ją się szczeg ó ln ie in te re s u ją c e .
A w ię c z a s y g n a liz u jm y n a jp ie rw , że A u to r z w ra c a u w a g ę n a to, iż p o z n a n ie is to ty m a te r ii ży w e j n ie m oże b a z o w a ć je d y n ie n a sam y c h d a n y c h b io lo g ii. M u si u w z g lę d n ia ć ta k ż e w y n ik i p o z o sta ły c h n a u k o p rz y ro d z ie n ie o ż y w io n e j. T eza ta b rz m i b a rd z o p rz e k o n y w u ją c o i n ie p o z o s ta je n ic in n eg o , j a k ty lk o p o d p is a ć się p o d n ią . O czy w iście u ja w n ia się tu , j a k ró w n ie ż w p o d o b n y c h m ie js c a c h , za ło ż e n ie o w z a je m n y m
* L. B ażen o w , K. M orozow , M. S łu ck i, F ilo z o fia n a u k p rz y ro d n ic z y c h , K s ią ż k a i W ie d z a 1968, 8.
u z u p e łn ia n iu się b a d a ń n a u k o w y c h i b a d a ń filo zo ficzn y ch . Z a ło ż e n ie to b y w a p rz e z ró ż n e s y s te m u filo z o fic z n e k w e stio n o w a n e . W y d a je się je d n a k , że je s t o no m e to d o lo g ic z n ie „ z d ro w e “, a z a ra z e m w e r y f ik u je się w e le m e n ta c h is to tn y c h p o s tę p u w filo zo fii. O d s tro n y m eto d o lo g ic z n e j w y ró ż n ić m o ż n a p o d e jś c ie je d n o a try b u to w e (tu is to tę ży cia w id z i się w p rz e c iw s ta w ia n iu się m a te r ii ży w ej p r a w u w z ro s tu e n tro p ii), p o d e jś c ie w ie lo a try b u ty w n e (w y ró ż n ia się tu ta j w z ro s t o rg a n iz m u , jeg o f o r m ę, o rg a n iz a c ję , h ie r a rc h ię , ro z m n a ż a n ie o ra z ty m p o d o b n e cz y n n ik i), p o d e jś c ie fu n k c jo n a ln e (tu w s p o m n ia n o o p ra c a c h A. N. K o łm o g o ro w a p ro p a g u ją c y c h teg o ro d z a ju p o d e jś c ie p rz y b a d a n ia c h o d n o sz ą c y c h się p ro b le m u m a te r ii ży w ej). N a d to n ie m o ż n a p o m in ą ć te o r ii m e c h a n i- c y z m u o ra z w ita liz m u . O s ta tn ie h ip o te z y z o sta ły p rz e d s ta w io n e w u ję c iu k la s y c z n y m . S zk o d a, że n ie w s p o m n ia n o w ty m m ie js c u o c ie k a w e j w y p o w ie d z i N. W ie n e ra , k tó r y w o p a rc iu o zd o b y cze c y b e rn e ty k i u w a ż a , że c a ły s p ó r m ię d z y m e c h a n is ta m i a w ita lis ta m i n a le ż y u w a ż a ć za w trą c o n y do czy śćca ź le p o s ta w io n y c h p y t a ń 4. A b s tr a h o w a n ie re c e n z o w a n e j p ra c y od w sz e lk ic h z w ią z k ó w z c y b e rn e ty k ą z a z n a c z a się w y ra ź n ie w c a łe j p ra c y . To w y d a je się b y ć z n a c z n y m n ie d o c ią g n ię c ie m k sią ż k i. N ie je s t ja s n e , d lacz eg o A u to r o b r a ł d ro g ę k la s y c z n ą , p o p rz e s ta ją c n a u ję c iu d a w n e g o ty p u . Z d a n ie m p isząceg o te sło w a „ z c y b e r- n e ty z o w a n ie “ tr e ś c i p ra c y n ie m u s ia ło b y w c a le z w ięk szy ć je j o b jęto ści, a n a d a ło b y je j w s p ó łc z e s n ą fo rm ę. To n ie n a d ą ż a n ie za c y b e rn e ty z u ją - c y m i b io lo g a m i w id a ć ta k ż e w p o d e jś c iu do d e fin ic ji ży cia ja k o r o d z a ju is tn ie n ia c ia ł b ia łk o w y c h . A u to r p rz y p o m in a to o k re ś le n ie i n a ty m p o p rz e s ta je . P o m ija c a łk o w ic ie m ilc z e n ie m p o g lą d A. N. K o łm o g o ro w a , k tó r y je s t z d a n ia , iż d e fin ic ja ży cia ja k o „szczeg ó ln ej fo rm y is tn ie n ia c ia ł b ia łk o w y c h “ (E ngels) b y ła s łu s z n a i o z n a c z a ła p o stę p w n a u c e do czasu, k ie d y m ie liśm y do c z y n ie n ia w y łą c z n ie z k o n k re tn y m i fo r m a m i życia, ja k ie ro z w in ę ły się n a Z iem i. W ep o ce k o s m o n a u ty k i p o w s ta je r e a l n a m o żliw o ść s p o tk a n ia się z „ fo rm a m i r u c h u m a t e r i i“ p o sia d a ją c y m i w ła śc iw o ś c i is to t ży w y ch , czy n a w e t m y ślą c y c h , lecz o in n e j s tr u k tu r z e , co d la n a s z p ra k ty c z n e g o p u n k tu w id z e n ia je s t o g ro m n ie w a ż n e . Z teg o w z g lę d u r e a ln y s ta je się p ro b le m szerszej d e fin ic ji p o ję c ia „ży cie“ 5. Z a jm o w a n ie teg o ro d z a ju s ta n o w is k a je s t ty m b a rd z ie j c h a ra k te ry s ty c z n e , że p rz e c ie ż A u to r z n a p ra c e K o łm o g o ro w a i n a w e t c y tu je go p rz y o m a w ia n iu p o d e jś c ia fu n k c jo n a ln e g o w m eto d o lo g ii. D o d a jm y jeszcze, z in n e g o ju ż p u n k tu w id z e n ia , że w p ra c y w s p o m n ia n y je s t P. T h e ilh a rd d e C h a rd in z r a c ji g łoszonych
4 N. W ie n e r, C y b e rn e ty k a czyli s te r o w a n ie i k o m u n ik a c ja w z w ie rz ę c iu i m a s z y n ie , W a rs z a w a 1971, 73.
5 A. N. K o łm o g o ro w , A u to m a ty i życie, w : Czy m o żliw o ści c y b e rn e ty k i są n ie o g ra n ic z o n e , K s ią ż k a i W ie d z a 1968, 17.
p rz e z n ieg o p o g lą d ó w o je d n o ś c i zac h o d z ą c e j m ię d z y p rz y r o d ą n ie o ż y w io n ą o ra z o ży w io n ą.
G d y id z ie o g łó w n e ry s y p o d e jś c ia d ia m a tu do p ro b le m u is to ty ży w ej m a te rii, A u to r w y m ie n ia : o b ie k ty w n o ś ć (p rz y ro d a ż y w a je s t je d n ą z p o sta c i o b ie k ty w n e j rzeczy w isto ści), h is to ry z m (m a te r ia ży w a p o c h o d zi d ro g ą e w o lu c ji ze ś w ia ta n ie o rg a n ic z n e g o ), s tru k tu r a ln o ś ć , w ie lo - p o rz ą d k o w o ść (zachodzi zale żn o ść m ięd zy ró ż n y m i p o z io m a m i w m a te rii ży w ej), je d n o ś ć m ię d z y a b s t r a k c j ą i k o n k re te m , je d n o ś ć s u b s tr a tu i ru c h u , z w ią z e k z p r a k t y k ą (chodzi tu o d z ia ła n ie lu d z k ie n a ży w ą m a te rię , k tó r a je s t p rz e z to d z ia ła n ie p rz e k s z ta łc a n a ).
B yło ju ż w sp o m n ia n e , że k o n ie c z n y m e ta p e m d la ro z w ią z a n ia p ro b le m u is to ty ży cia je s t a n a liz a z n a n y c h w sp ó łc z e sn e j n a u c e s t r u k tu r o raz z ja w is k b io lo g iczn y ch . T o te ż w ie le m ie js c a p o św ię c a się ta k im te m a to m , ja k 1° z w ią z k i m a te r ia ln e zac h o d z ą c e n a p o zio m ie o rg an iczn y m , 2° z w ią z k i e n e rg e ty c z n e zac h o d z ą c e n a p o zio m ie o rg a n ic z n y m , 3° a k ty w n ość i k ie ro w n ic z a ro la ży cia w z w ią z k a c h ze ś w ia te m n ie o rg a n ic z n y m , 4° d y s k re tn o ś ć m a te r ii ży w ej, 5° biocenozy. W śró d fu n k c ji b io lo g iczn ej fo rm y o d b ic ia o m a w ia n e je s t o d b icie b ie r n e i czy n n e, s a m o re g u la c ja n a p o zio m ie o rg a n ic z n y m ja k o fo r m a o d b ic ia biologicznego, o ra z tr ó jk a p o ję ć : o d b icie, in f o r m a c ja i ste ro w a n ie . W ty m m ie js c u sw o ic h ro z w a ż a ń A u to r c y tu je w y p o w ie d ź J. A. P o le t a j e w a 6 o d n o sz ą c ą się do sy g n a łu ja k o p ro c e s u fizycznego, k tó r y z a w ie ra w so b ie in fo rm a c ję . J e s t in te re s u ją c e , że w y p ra c o w a n ie p o ję c ia in f o rm a c ji W eseło w sk i p r z y p is u je w sp ó łc z e s n e m u p rz y ro d o z n a w s tw u . N ic n a to m ia s t n ie w sp o m in a o p ra c a c h ze s tro n y c y b e rn e ty c z n e j. W szczególności n ie k o rz y s ta z k s ią ż k i A. J. L e r n e r a 7, k tó r y e x p re s s is v e rb is fo r m u łu je p o g lą d głoszący, że c y b e rn e ty k a w y ra ź n ie p o sz e rz y ła n a sz e s p o jrz e n ie n a o b ie k ty w n ą rz eczy w isto ść, b o w ie m o p ró cz m a te rii o ra z e n e rg ii k a ż e p rz y jm o w a ć jeszcze in f o rm a c ję ja k o trz e c i c z y n n ik , n ie z a le ż n y i ró ż n y od w y ż e j w y m ie n io n y c h . Z a s y g n a liz o w a n e ro z w a ż a n ia p ro w a d z ą do w n io s k u g ło szącego, że is to tę o d b ic ia b io lo g iczn eg o n a le ż y w id z ie ć w d y n a m ic z n y m sa m o z a c h o w a n iu życia. P o w s ta n ie z aś m a te r ii ży w e j u jm u je się ja k o d ia le k ty c z n ą je d n o ś ć z a c h o d z ą c ą m ię d z y ro z m n a ż a n ie m się o ra z ś m ie r cią. G e n o ty p i śro d o w isk o , d ia le k ty k a e w o lu c y jn e g o ro z w o ju ży w ej m a te rii, u k ie r u n k o w a n ie e w o lu c ji, is to ta e w o lu c ji — to p rz y k ła d o w o w y m ie n io n e n a s tę p n e te m a ty ro z w a ż a ń .
Is to tę ż y w ej m a te r ii w id z i się w d y n a m ic z n y m sa m o z a c h o w a n iu się o rg a n iz m ó w . T o s a m o z a c h o w a n ie je s t p o w ią z a n e z z a s a d a m i z a c h o
6 J. A. P o le ta je w , S ig n ał, M o sk w a 1958, 33 (je st tłu m a c z e n ie p o lsk ie : Z a g a d n ie n ia c y b e rn e ty k i, W a rs z a w a 1961).
7 A. J. L e rn e r, N a c z a ła k ib e r n e tik i, M o sk w a 1967, 15 (je st tłu m a c z e n ie p o ls k ie : Z a ry s c y b e rn e ty k i, W a rs z a w a 1971).
w a n ia w y s tę p u ją c y m i w n a u k a c h fiz y k a ln y c h . M ów i się ta m p rz e c ie ż o z a sa d z ie z a c h o w a n ia m a te rii, z a sa d z ie z a c h o w a n ia e n e rg ii, z a sa d z ie z a c h o w a n ia ła d u n k u itp . Z a s a d y te c h a r a k te r y z u ją się śc iśle ilo ścio w y m u ję c ie m . U k ła d y m a te r ia ln e (nieożyw ione) d z ia ła ją z g o d n ie z w y m ie n io n y m i z a s a d a m i z a c h o w a n ia , a le d z ia ła n ie to je s t c h a r a k t e r u b ie r nego. W o rg a n iz m a c h ż y w y c h o b s e r w u je m y e le m e n t d y n a m ic z n o śc i, p r z e c iw s ta w ia n ie się p r a w u w z ro s tu e n tro p ii. Z w r a c a się ta k ż e u w a g ę n a p rz e c iw ie ń s tw a m a ją c e m ie js c e w św ie c ie o rg a n iz m ó w ży w y ch . W re sz cie d y s k u to w a n y je s t p ro b le m ro z w o ju m a te r ii ż y w e j. W y ró ż n ia się n a s tę p u ją c ą s k a lę ro z w o ju o rg a n ic z n e g o : m a te r ia n ie o ż y w io n a , m a te r ia ży w a, sp o łe c z e ń stw o lu d z k ie . C ie k a w e je s t w y ró ż n ia n ie t u h o m in iz a c ji życia, a le w a s p e k c ie g ru p o w y m . N ie m ó w i się o c z ło w ie k u ja k o ta k im , lecz o sp o łeczn o ści lu d z k ie j. W re sz c ie w y p u n k to w y w a n e są z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z k r y te r iu m ro z w o ju , w szczeg ó ln o ści p o d k re ś la się w z g lę d n o ść p o ję ć p ro g r e s ji o ra z re g re s ji. N a d to k r y ty k u je się id e a lis ty c z n e k o n c e p c je ż y c ia i jeg o ro z w o ju .
R e c e n z o w a n a p r a c a u jm u je p ro b le m is to ty ż y w ej m a te r ii od s tro n y g en e z y o ra z e w o lu c ji. P r e z e n tu je c z y te ln ik o w i sz e ro k i w a c h la rz p o g lą d ó w i s ta n o w is k k ła d ą c w y ra ź n y n a c is k n a u ję c ie m a te ria liz m u d ia le k ty c z n e g o . N ie z n a jd z ie m y w k siążce o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , czym je s t n a p r a w d ę życie. Z n a jd u je m y n a to m ia s t p r z e d s ta w ie n ie w y siłk ó w u c z o n y c h i filo zo fó w , k tó r z y p o s z u k u ją o d p o w ie d z i n a to tr u d n e p y ta n ie . L e k tu r a o m a w ia n e j p o z y c ji p rz y b liż a p ro b le m i d ro g i je g o ro z w ią z a n ia . S z k o d a ty lk o , że A u to r (ja k to ju ż b y ło w o d p o w ie d n ic h m ie js c a c h zazn aczo n e) n ie s k o r z y s ta ł w p e łn i z ję z y k a c y b e rn e ty c z n e g o . P r a c a b y n a ty m ty lk o z y sk ała.
O d s tro n y te c h n ic z n e j m o ż n a z a rz u c ić b r a k in d e k s ó w (rzeczow ego, im ie n n e g o ) o ra z w y k a z u li te r a tu r y . M. L u b a ń s k i Ł u k ja n ie c W . S., F iz ik o -m a tie m a tic z e s k ie p r o s tr a n s tw a i r e a l n o s t Iz d a - te ls tw o „ N a u k o w a D u m k a “, K ije w 1971, s. 111 P o w s ta n ie te o r ii w z g lę d n o śc i o ra z m e c h a n ik i k w a n to w e j p o c ią g n ę ło z a so b ą p r z e w r ó t w fiz y c z n y m o b ra z ie św ia ta . N a s tą p iło tu o d e jśc ie o d w y o b ra ż e ń z d ro w o -ro z s ą d k o w y c h , p rz y ró w n o c z e sn y m p rz e n ik n ię c iu do fiz y k i w y so ce a b s tra k c y jn y c h m e to d w sp ó łc z e s n e j m a te m a ty k i. Z d a n ie m M. P la n c k a „ w y n ik ie m całe g o d o ty ch cz aso w eg o ro z w o ju fizy k i te o re ty c z n e j je s t to, że s ta ła się o n a sy s te m e m b a rd z ie j je d n o lity m d z ię k i p e w n e j e m a n c y p a c ji od e le m e n tó w a n tro p o m o rfic z n y c h , w szcze
