Przywileje szlacheckie a prawa człowieka. Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja mul medialna Sprawdź się Dla nauczyciela

Przywileje szlacheckie a prawa człowieka

Wprowadzenie Przeczytaj

Prezentacja mul medialna Sprawdź się

Dla nauczyciela

Ochrona praw człowieka na ziemiach polskich ma długą i ciekawą tradycję. Już w okresie panowania Jagiellonów władcy byli zmuszeni wydawać dokumenty zawierające przywileje dla pewnych grup społecznych. Tym samym z czasem wykształciła się Rzeczpospolita szlachecka, w której szlachta miała szczególnie uprzywilejowaną pozycję. Ciekawostką jest fakt, że z przywilejów mogli korzystać wszyscy należący do danego stanu, bez względu na posiadany majątek i pozycję społeczną.

Twoje cele

Przeanalizujesz ideę i historyczny rozwój praw człowieka.

Poznasz przywileje szlacheckie.

Wskażesz prawa człowieka zawarte w przywilejach szlacheckich.

Rozróżnisz poszczególne przywileje.

Przywileje szlacheckie a prawa człowieka

Przeczytaj

Prawa człowieka – geneza

Każdy człowiek od urodzenia do śmierci ma przysługujące mu niezależnie od pochodzenia, koloru skóry, wyznania, narodowości, płci, wykształcenia i zawodu, prawa człowieka. Przysługują one nam z samego faktu bycia człowiekiem i są:

przyrodzone

nabywane przez fakt urodzenia się powszechne

przysługują wszystkim obywatelom niezbywalne

nie można się ich zrzec nienaruszalne

nikt nie może pozbawić człowieka tych praw

Genezy praw człowieka możemy doszukiwać się w dekalogu, judaizmie, a nawet Kodeksie

Hammurabiego. Jednak dopiero epoka oświecenia zapoczątkowała burzliwy rozwój idei praw człowieka.

Znalazło to odzwierciedlenie w dziełach: Johna Locke'a Dwa traktaty o rządzie, Karola

Monteskiusza O duchu praw, Jana Jakuba Rousseau Umowa społeczna oraz Thomasa Paine’a Prawa człowieka, w których autorzy zastanawiali się nad relacjami jednostka–społeczeństwo–władza

państwowa. W efekcie powstała teoria umowy społecznej. W myśl jej zasad władza za legitymizację miała zapewnić przestrzeganie podstawowych praw. Filozofowie doby oświecenia podkreślali, że człowiek rodzi się wolny, ma prawo do życia, własności i wolności. Państwo powinno zapewnić tolerancję i praworządność obywatelom, co miała gwarantować konstytucja. Dalej poszli twórcy Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych, którzy ogłosili równość stanów i ludzi wobec prawa. Znalazło to odzwierciedlenie w konstytucji amerykańskiej z 1787 roku – po raz pierwszy w praktyce zastosowano tu teorię Monteskiusza o trójpodziale władz.

Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 sierpnia 1789 roku

Art. I

Ludzie rodzą się i pozostają wolnymi i równymi w prawach. Podstawą różnic społecznych może być tylko wzgląd na pożytek ogółu.

Źródło: Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 sierpnia 1789 roku, dostępny w internecie: libr.sejm.gov.pl [dostęp 20.04.2020 r.].

“

Przyjrzyj się plakietce Amnesty Interna onal. Jak rozumiesz symbolikę jej logotypu?

Źródło: domena publiczna.

W 1789 roku we Francji została ogłoszona Deklaracja praw człowieka i obywatela, która oficjalnie

zapewniała wolność, własność, suwerenność ludu, braterstwo i równość oraz katalog praw

obywatelskich. W myśl jej postanowień państwo miało chronić prawa jednostki.

Idee te następnie przeniesiono do konstytucji francuskiej z 1791 roku. Dalej poszli twórcy Konstytucji 3 maja, w której obok trójpodziału władzy wprowadzono swobodę wyznania,

nietykalność osobistą mieszczan, wzięcie chłopów pod opiekę prawa czy tolerancję religijną dla mieszkańców Rzeczypospolitej.

Generacje praw człowieka

Współcześnie wyróżniamy trzy generacje praw człowieka. Autorem podziału był francuski prawnik Karel Vasak, który na podstawie Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych oraz

Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych z 1966 r. zaproponował wyodrębnienie trzech generacji praw człowieka.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Spełnianie praw I, II i III generacji jest gwarantowane zapisami konstytucyjnymi w większości państw i wynika z ustawodawstwa międzynarodowego.

Słownik

Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych

dokument przyjęty 4 lipca 1776 r. przez obradujący w Filadelfii II Kongres Kontynentalny, złożony z przedstawicieli 13 kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej

Deklaracja praw człowieka i obywatela

Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki z 1776 roku

Uważamy za oczywiste następujące prawdy: że wszyscy ludzie są stworzeni równymi, że Stwórca obdarzył ich określonymi, nienaruszalnymi prawami, a wśród praw tych jest życie, wolność i dążenie do szczęścia.

Źródło: Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki z 1776 roku.

“

Facsimile Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych z 1776 r. wykonana przez Williama Stone'a w 1823 r.

Źródło: domena publiczna.

Deklaracja praw człowieka i obywatela. Zastanów się, do czego odwołuje się forma graficzna deklaracji.

Źródło: domena publiczna.

programowy dokument rewolucji francuskiej 1789–1799, uchwalony 26 sierpnia 1789 r. przez Konstytuantę na wniosek M. J. La Fayette'a

prawa człowieka

podstawowe, niezbywalne i uniwersalne prawa przysługujące człowiekowi, bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek, urodzenie, stan zdrowia i inne

przywileje szlacheckie

prawa nadawane szlachcie przez władców Polski pomiędzy XIII a XVI wiekiem

Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Zapoznaj się z prezentacją multimedialną i wykonaj zadania.

Historia praw człowieka w Polsce z perspektywy przywilejów szlacheckich

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, jaka była przyczyna wydawania przywilejów szlacheckich przez kolejnych władców polskich.

Ćwiczenie 2

Wymień, jakie prawa człowieka wynikają z prezentowanych przywilejów szlacheckich i określ, komu się one należą.

Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Wskaż, kto był autorem podziału praw człowieka na trzy generacje.

Karol Marks Karel Vasak Karol Modzelewski John Locke

Ćwiczenie 2

Wybierz te przymiotniki, które określają prawa człowieka.

czasowe przyrodzone nabyte niezbywalne powszechne

zależne od decyzji władz nienaruszalne

Ćwiczenie 3

Deklaracja praw człowieka i obywatela została uchwalona w roku…">

Dokończ zdanie.

Deklaracja praw człowieka i obywatela została uchwalona w roku…

1772.

1787.

1791.

1789.

Ćwiczenie 4

Zapoznaj się ze źródłami i wykonaj polecenie.

Tablica pamiątkowa upamiętniająca uchwalenie konstytucji Nihil novi

Źródło: domena publiczna.

Ponieważ prawa ogólne i ustawy publiczne dotyczą nie pojedynczego człowieka, ale ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz ze wszystkiemi królestwa naszego prałatami, radami i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy, jakoż postanowiliśmy, iż odtąd na potomne czasy nic nowego (nihil novi) stanowionem być nie ma przez nas i naszych następców, bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było z ujmą i ku uciążeniu Rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąśkolwiek, tudzież zmierzało ku zmianie prawa ogólnego i wolności publicznej.

/Źródło: Magdalena Wilczek‑Karczewska, Sławomir Godek, Historia ustroju i prawa w Polsce do 1772/1795. Wybór źródeł, Warszawa 2006, s. 65./

Wyjaśnij, na czym polega znaczenie konstytucji Nihil novi dla idei praw człowieka w Polsce.

Ćwiczenie 5

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenie.

Ustawa rządowa, czyli Konstytucja 3 maja 1791 r.

(...) IV. Chłopi. Włościanie.

Lud rolniczy, z pod którego ręki płynie najobfitsze bogactw krajowych źródło, który najliczniejszą w narodzie stanowi ludność, a zatem najdzielniejszą kraju siłę, tak przez sprawiedliwość i obowiązki chrześciańskie jako i przez własny nasz interes dobrze zrozumiany, pod opiekę prawa i rządu krajowego, przyjmujemy stanowiąc: iż odtąd jakiebykolwiek swobody, nadania lub umowy dziedzice z włościanami dóbr swoich autentyczne ułożyli, czyliby te swobody, nadania i umowy były

z gromadami, czyli też z każdym osobno wsi mieszkańcem zrobione: będą stanowić wspólny i wzajemny obowiązek podług rzetelnego znaczenia warunków i opisu zawartego w takowych nadaniach i umowach, pod opiekę rządu krajowego podpadający. Układy takowe i wynikające z nich obowiązki, przez jednego właściciela gruntu dobrowolnie przyjęte nie tylko jego samego ale

i następców jego, lub prawa nabywców tak wiązać będą, iż ich nigdy samowolnie odmieniać nie będą mocni. Nawzajem włościanie jakiejkolwiek bądź majętności, od dobrowolnych umów przyjętych nadań i z niemi złączonych powinności, usuwać inaczej się nie będą mogli, tylko w takim sposobie i z takiemi warunkami, jak w opisach tychże umów przyjętych nadań postanowione mieli: które czy na wieczność, czyli do czasu przyjęte, ściśle ich obowiązywać będą. (...)

/Źródło: Ustawa rządowa, czyli Konstytucja 3 maja 1791, wikisource.org.pl [online, dostęp: 10.09.2019]./

Oceń, jak Ustawa rządowa potraktowała chłopów.

Ćwiczenie 6

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenie.

(...) Dalej przyrzekamy, że w miastach, wsiach i dziedzinach, dworach i folwarkach kościołów, szlachty i naszych ziemian nie będziemy sprawowali żadnego kłopotu przez postoje, zajazdy i przez zmuszanie do czynienia przygotowań. Jeśli zaś przypadkiem ze względu na korzyść lub z konieczności wypadnie nam odbyć postój w dobrach, miastach, zamkach lub dworach kościelnych czy szlacheckich, wówczas nie nakażemy niczego zabierać gwałtem lub siłą, ani nie pozwolimy, aby w jakikolwiek sposób

zabierano coś, lecz za nasze własne pieniądze kupimy wszystko, co nam będzie potrzebne. Następnie przyrzekamy i zaręczamy, iż żadnego ziemianina posiadacza własności gruntowej, nie będziemy za jakieś wykroczenia lub winę więzić, ani nie wydamy nakazu uwięzienia i nie będziemy go wcale karać, jeśli w sądzie w sposób rozumny nie udowodni się jemu winy i jeśli sędziowie tej krainy, w której ten ziemianin mieszka, nie wydadzą go w ręce nasze lub naszych starostów. Wyjątek jednak stanowić będzie człowiek, którego przyłapałoby na kradzieży lub na jakimś publicznym przestępstwie, jak np. na podpaleniu, rozmyślnym zabójstwie, porywaniu panien i niewiast, pustoszeniu i rabowaniu wsi, podobnie tacy, którzy nie chcieliby złożyć należnej kaucji, stosownie do wielkości wykroczenia lub winy. Nikomu zaś nie będziemy zabierać dóbr i posiadłości, chyba że uprawnieni sędziowie lub nasi baronowie przedstawią go nam jako sądownie skazanego (...)

/Źródło: Przywilej jedlneńsko‑krakowski, polishfreedom.pl [online, dostęp: 10.09.2019]./

Wskaż, jakie gwarancje zyskała szlachta dzięki temu ustawodawstwu.

Ćwiczenie 7

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenie.

Przywilej koszycki – 17 września 1374 r.

W imię pańskie. Amen. (...)

My Ludwik z bożej łaski węgierski, polski, dalmacki etc. król, chcemy aby doszło do wiadomości wszystkich, tak obecnych, jak i przyszłych, że: (...)

5. Ponieważ zaś rzeczona szlachta nasza w szczególnej swej do nas miłości przyjęła (...) i potomstwo nasze żeńskie, tak samo jak męskie, sobie za księcia i pana – przeto (...) zwalniamy i wyjmujemy od składania wszelkich danin, podatków i opłat, tak ogólnych, jaki

szczegółowych, jakimkolwiek mianem by się zwały, wszystkie miasta, grody, posiadłości, miasteczka i wsie, mieszkańców wsi całego Królestwa Polskiego, należących do panów i wszystkiej szlachty – oraz chcemy aby byli zwolnieni, oswobodzeni wyjęci od wszelkich posług, robót i dostaw, tyczących się tak ludzi, jak i rzeczy. 6. Chcemy zadowolić się tym tylko, aby corocznie na św. Marcina wyznawcę (11 listopada) nam i następcom naszym na znak najwyższego panowania i uznania korony Królestwa Polskiego płacono po dwa grosze zwykłej monety, w królestwie obieg mającej, których czterdzieści osiem idzie na grzywnę polską, z każdego osiadłego i dzierżonego łanu lub jego części. (...)

8. Jeśli podczas panowania naszego lub następców naszych potrzeba nam będzie wyruszyć na wyprawę poza granice Królestwa Polskiego i jeśli szlachcie polskiej w naszej obecności lub bez nas z jakimkolwiek nieprzyjaciółmi w tej wyprawie przyjdzie bitwę stoczyć lub mieć spotkanie, w którym niektórzy będą do niewoli wzięci i poniosą większe lub mniejsze szkody w rzeczach lub osobach, wtedy im wypłacimy odszkodowanie. (...)

14. Nadto obiecujemy, że żadnego pana, rycerza lub szlachcica lub kogo innego, jakiegokolwiek stanu będzie, postronnego przybysza, czyli cudzoziemca, starostą nie uczynimy.

/Źródło: Przywilej koszycki – 17 września 1374 r., pthlodz.uni.lodz.pl [online, dostęp: 10.09.2019]./

Zastanów się, co skłoniło Ludwika Węgierskiego do wydania przywileju koszyckiego. Uzasadnij swoją odpowiedź.

Ćwiczenie 8

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenie.

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela

Przedstawiciele ludu francuskiego, zebrani w Zgromadzeniu Narodowym, uznawszy, iż nieznajomość, zapoznanie lub pogarda dla praw człowieka to jedyne przyczyny publicznych nieszczęść i zepsucia rządów, postanowili ogłosić w uroczystej deklaracji naturalne, niezbywalne i święte prawa człowieka, aby owa deklaracja, stale przedstawiania wszystkim członkom społeczeństwa, przypominała im bez przerwy o ich prawach i ich obowiązkach; aby akty władzy ustawodawczej oraz władzy wykonawczej, mogąc być w każdej chwili porównanymi z celem wszelkich instytucji politycznych, były tym bardziej respektowane; aby żądania obywateli, oparte od tej pory na prostych i niezaprzeczalnych podstawach, służyły zawsze podtrzymaniu Konstytucji i szczęściu ogółu. W związku z tym Zgromadzenie Narodowe uznaje i ogłasza, w obecności i pod auspicjami Istoty Najwyższej, następujące prawa człowieka

i obywatela:

Art. I. Ludzie rodzą się i pozostają wolnymi i równymi w prawach. Podstawą różnic społecznych może być tylko wzgląd na pożytek ogółu.

Art. II. Celem wszelkiego zrzeszenia politycznego jest utrzymanie przyrodzonych i niezbywalnych praw człowieka. Prawa te to: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciw uciskowi.

Art. III. Źródło wszelkiej władzy zasadniczo tkwi w narodzie. Żadne ciało, żadna jednostka nie może sprawować władzy, która by wyraźnie od narodu nie pochodziła.

Art. IV. Wolność polega na tym, że wolno każdemu czynić wszystko, co tylko nie jest ze szkodą

drugiego, korzystanie zatem z przyrodzonych praw każdego człowieka nie napotyka innych granic, jak te, które zapewniają korzystanie z tych samych praw innych członków społeczeństwa. Granice te mogą być zakreślone tylko drogą ustawy. (...)

Art. VII. Nikt nie może być oskarżonym, aresztowanym ani więzionym, poza wypadkami określonymi ściśle przez ustawę i z zachowaniem form przez nią przepisanych. Ktokolwiek będzie zabiegał

o wydanie zarządzeń samowolnych, sam je wydawał, wykonywał lub ich wykonanie nakazywał, winien być karany; każdy jednak obywatel, wezwany czy ujęty w imię prawa obowiązany jest do

natychmiastowego posłuszeństwa i staje się winnym w razie oporu. (...)

Art. X. Nikt nie powinien być niepokojony z powodu swych przekonań, nawet religijnych, byleby tylko ich objawianie nie zakłócało ustawą zakreślonego porządku publicznego. (...)

Art. XII. Zabezpieczenie praw człowieka i obywatela stwarza potrzebę władzy publicznej (aparatu przymusu), władza ta zatem jest ustanowioną ku pożytkowi ogółu, nie zaś dla korzyści osobistej tych, którym została powierzona. (...)

Art. XVII. Ponieważ własność jest prawem nietykalnym i świętym, przeto nikt jej pozbawionym być nie może, wyjąwszy wypadki, gdy potrzeba ogółu, zgodnie z ustawą stwierdzona, niewątpliwie tego wymaga, a i to tylko pod warunkiem sprawiedliwego i uprzedniego odszkodowania.

/Źródło: Deklaracja praw człowieka i obywatela, wikisource.org.pl [online, dostęp: 10.09.2019]./

Wyjaśnij, jaka była przyczyna spisania Deklaracji praw człowieka i obywatela.

Dla nauczyciela

Autor: Jarosław Dyrda

Przedmiot: wiedza o społeczeństwie

Temat: Przywileje szlacheckie a prawa człowieka

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony.

Podstawa programowa:

zakres rozszerzony

XII. Prawa człowieka i ich ochrona międzynarodowa.

Uczeń:

1) przedstawia ideę oraz historyczny rozwój praw człowieka; rozróżnia generacje praw człowieka, stosując pojęcia praw negatywnych i pozytywnych oraz wskazując na inny stopień ich ochrony.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

kompetencje obywatelskie;

kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne:

Uczeń:

prezentuje ideę i historyczny rozwój praw człowieka;

analizuje przywileje szlacheckie pod kątem praw człowieka;

ocenia znaczenie przywilejów szlacheckich dla rozwoju idei praw człowieka w Polsce.

Strategie nauczania:

kształcenie wyprzedzające (lekcja odwrócona);

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

burza mózgów;

dyskusja;

praca z tekstem źródłowym.

Formy zajęć:

praca indywidualna;

praca w grupach;

praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Przed lekcją

1. Uczniowie w kilkuosobowych grupach przygotowują materiały dotyczące przywilejów, statutów i konstytucji (notatki, materiały wizualne)

Faza wstępna

1. Przedstawienie tematu i celów zajęć.

2. Krótka dyskusja: Jakie prawa nam przysługują jako ludziom?Chętne/wybrane osoby zapisują propozycje na tablicy.

Faza realizacyjna

1. Omówienie genezy praw człowieka, pokazanie ich historycznych korzeni oraz podstawowych cech: są przyrodzone, powszechne, niezbywalne i nienaruszalne. Praca z grafiką interaktywną.

2. Przeanalizowanie historycznych przykładów realizacji idei praw człowieka:

dekalog;

judaizm i chrześcijaństwo;

Kodeks Hammurabiego;

Wielka Karta Swobód 1215 rok;

Habeas Corpus Act 1679 rok;

ideologia oświecenia (J. Lock, Monteskiusz, J.J. Rousseau, T. Paine);

Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych i konstytucja USA;

Deklaracja praw człowieka i obywatela.

3. Prezentacja generacji praw człowieka. Uczniowie zapoznają się w widźetem w sekcji Przeczytaj i wspólnie omawiają zagadnienie.

4. Praca z prezentacją multimedialną „Historia praw człowieka w Polsce z perspektywy przywilejów szlacheckich”. Uczniowie przedstawią przygotowane materiały do poszczególnych przywilejów, statutów i konstytucji. Odbywa się to w następujący sposób – na ekranie pojawia się slajd z przywilejem, dana grupa uczniów przedstawia swoje notatki i omawia przywilej. Inni uczniowie mogą zadawać im pytania.

5. Po fazie omówienia danego przywileju cała klasa sprawdza notatkę na jego temat w prezentacji, porównując ją ze swoimi zapisami.

6. Uczniowie wykonują ćwiczenia interaktywne wskazane przez nauczyciela. Wspólne omówienie odpowiedzi.

Faza podsumowująca

1. Wspólne ustalenie praw człowieka wynikających z przywilejów szlacheckich i ich znaczenia dla rozwoju idei praw człowieka w Polsce – burza mózgów.

Praca domowa:

Uczniowie wykonują pozostałe ćwiczenia interaktywne.

Materiały pomocnicze:

Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 sierpnia 1789 roku.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Prezentacja multimedialna może być wykorzystana przez uczniów do przygotowania się do lekcji powtórzeniowej lub przygotowania własnej prezentacji lub filmu o przywilejach szlacheckich w Polsce.