Procesy państwowotwórcze. Wprowadzenie Przeczytaj Prezentacja mul medialna Sprawdź się Dla nauczyciela

Procesy państwowotwórcze

Wprowadzenie Przeczytaj

Prezentacja mul medialna Sprawdź się

Dla nauczyciela

Na świecie funkcjonują obecnie 194 państwa, z których 193 są członkami Organizacji Narodów Zjednoczonych – jedynie Watykan ma status stałego obserwatora. Palestyna i Kosowo zaliczają się do państw nieuznawanych (parapaństw, quasi‑państw) . Są to terytoria, które mają nieuregulowany status na arenie międzynarodowej, ponieważ nie są uznawane przez wszystkie państwa, mimo że ogłosiły

niepodległość. Obok już wymienionych są to Naddniestrze, Górski Karabach, Tajwan czy Osetia Południowa.

Czy powyższe grupy są stałe? Nie, bo normalnym procesem jest tworzenie się nowych państw, dzielenie się ich na mniejsze organizmy i – niestety – ich upadek.

Dlatego we współczesnym świecie możemy obserwować procesy państwotwórcze, a także prowadzące do rozpadu lub upadku państwa. By nie sięgać daleko – przykładem może być rozpad Jugosławii czy Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich albo powstanie zjednoczonych Niemiec. Ten proces dzieje się na naszych oczach i jesteśmy jego świadkami.

Twoje cele

Wyjaśnisz pojęcie państwa.

Przeanalizujesz poszczególne koncepcje powstawania państwa.

Scharakteryzujesz atrybuty państwa jako organizacji politycznej.

Omówisz funkcje państwa.

Wskażesz przykłady działalności państwotwórczej.

Procesy państwowotwórcze

Arystoteles

Polityka

Państwo należy do tworów natury, że człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, taki zaś, który z natury, a nie przez przypadek żyje poza państwem, jest albo nędznikiem, albo nieludzką istotą (...).

Źródło: Arystoteles, Polityka, tłum. Ludwik Piotrowicz, Warszawa 1964, s. 1252.

“

Przeczytaj

Państwo – próba zdefiniowania pojęcia

Państwo jest formą organizacji społeczeństwa, powstałą jeszcze w starożytności. Tworzenie się państw było naturalną konsekwencją rozwoju społeczeństwa i kształtowania się relacji międzyludzkich. Przez wieki powstało i upadło wiele państw, które charakteryzowały się różnymi formami sprawowania i organizacji władzy. Obecnie państwo definiuje się jako przymusową organizację społeczeństwa na określonym terenie, poddaną władzy zwierzchniej.

Jest to trójelementowa definicja państwa autorstwa Georga Jellinka, która wyróżnia następujące elementy:

władzę – czyli możliwość wydawania decyzji i wymuszania od społeczeństwa ich wykonania;

terytorium – czyli obszar lądowy, cieki wodne, przestrzeń powietrzną i wodną;

ludność – mieszkańców danego terytorium.

Inaczej ujmuje pojęcie państwa definicja politologiczna, w myśl której jest to przymusowa organizacja

wyposażona w atrybuty władzy zwierzchniej. Jej celem jest ochrona przed zagrożeniami oraz utrzymanie ładu wewnętrznego.

Koncepcje powstania państwa

Każde państwo powstawało w charakterystycznych dla siebie warunkach. Przyczyny tworzenia się państw mogą być różne, co powoduje, że występuje wiele teorii ich genezy.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Atrybuty państwa

Międzyamerykańska Konwencja o prawach i obowiązkach państw z 26 grudnia 1933 roku definiuje państwo jako podmiot prawa międzynarodowego o następujących atrybutach: ludność, określone terytorium, władza wykonawcza, zdolność utrzymywania stosunków z innymi państwami.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Thomas Hobbes

Lewiatan, czyli materia, forma

i władza państwa kościelnego i świeckiego

Przez to bowiem upoważnienie, jakie mu daje każdy poszczególny człowiek w państwie, rozporządza on tak wielką mocą i siłą mu przekazaną, że strachem jest przed tą mocą kształtować wolę wszystkich ludzi i zwracać ją w kierunku pokoju wewnętrznego oraz wzajemnej pomocy przeciw wrogom zewnętrznym.

Źródło: Thomas Hobbes, Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego, tłum. Czesław Znamierowski, 1954 r., dostępny w internecie: sady.up.krakow.pl [dostęp 22.06.2020 r.].

“

Źródło: Universitätsbibliothek Heidelberg, licencja: CC BY-SA 4.0.

Funkcje państwa

Aby ostatecznie wskazać powody kształtowania się państw, musimy mieć świadomość, że pełnią one liczne funkcje, których realizacja jest konieczna do sprawnego funkcjonowania państwa i jego mieszkańców.

Funkcją państwa nazywamy zadania, jakie powinno ono realizować dla swoich obywateli w celu

zapewnienia im bezpieczeństwa oraz możliwości rozwoju. Funkcje te dzielimy na wewnętrzne (dotyczące działalności państwa wewnątrz jego terytorium) i zewnętrzne. Forma realizacji funkcji zewnętrznych świadczy o prestiżu państwa i jego pozycji międzynarodowej.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Uznanie państwa

Celem działalności państwotwórczej jest utworzenie nowego państwa, jednak sam fakt jego powstania jeszcze nie oznacza końca drogi jego twórców. Nowe państwo, by funkcjonować na arenie

międzynarodowej, musi uzyskać uznanie jego suwerenności przez inne państwa.

W tym celu należy spełnić określone kryteria uznania państwa w postaci efektywności władz, czyli stabilności i skuteczności ich działania oraz możliwości utrzymywania przez nie stosunków zewnętrznych z innymi państwami.

Takie uznanie ma wybitnie polityczne znaczenie, podejmują je poszczególne państwa samodzielnie, odwołując się do kryteriów politycznych i prawnych. Pomocą w tym służy prawo międzynarodowe, które zakazuje uznania państwa za niepodległe, jeżeli istnieją poważne przesłanki pozwalające wątpić

w trwałość i stabilność tego organizmu państwowego.

Taką przesłanką może być tocząca się wojna, której zakończenie jest niewiadome. Dlatego w takiej sytuacji nie należy uznawać istnienia państwa, bo jest to sprzeczne z istniejącymi faktami oraz ma formę ingerencji w interesy wewnętrzne państwa trzeciego. Tak stało się w przypadku przedwczesnego uznania przez część społeczności międzynarodowej niepodległości Biafry czy Katangi.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

dekolonizacja

proces wyzwalania się narodów z zależności kolonialnej i tworzenia niepodległych państw na dawnych terytoriach zależnych; może następować za porozumieniem stron – w sposób pokojowy – lub na skutek powstania, rewolucji czy innego konfliktu zbrojnego

państwo

organizacja polityczna założona przez naród zamieszkujący określone terytorium i sprawujący władzę zwierzchnią nad nim i jego mieszkańcami

secesja

(z łac. secessio – oddzielenie się); odłączenie się, zerwanie z czymś, wyodrębnienie się nowego państwa bez upadku dotychczasowego

suwerenność

zdolność do samodzielnego, niezależnego od innych podmiotów sprawowania władzy politycznej nad określonym terytorium, grupą osób lub samym sobą; suwerenność państwa obejmuje niezależność

w sprawach wewnętrznych i zewnętrznych władza

możliwość wywierania przez jednostkę bądź grupę rzeczywistego wpływu na istotne okoliczności życia przez ukierunkowywanie własnego postępowania lub postępowania innych osób; władza społeczna jest zdolnością ukierunkowywania zachowań innych ludzi, niezależnie od tego, czy jest to zgodne z ich interesem i wolą

Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Zapoznaj się z prezentacją i wykonaj ćwiczenia.

Powstanie państwa w doktrynie prawa międzynarodowego (wg Lecha Antonowicza)

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, czym jest secesja.

Ćwiczenie 2

Przedstaw konsekwencje rozpadu ZSRS.

Ćwiczenie 3

Wyjaśnij pojęcie „jesień narodów”.

Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Podaj definicję państwa według Georga Jellinka. 難

Ćwiczenie 2

Wskaż zdania prawdziwe.

Św. Augustyn dowodził, że władza pochodzi od ludzi.

Teoria marksistowska zakłada, że państwo powstało w konsekwencji rozpadu wspólnoty pierwotnej.

Teoria teistyczna zakłada, że państwo powstało w konsekwencji działania siły nadprzyrodzonej, Boga lub bogów.

Według koncepcji patriarchalnej powstawały monarchie absolutne doby średniowiecza.

醙

Ćwiczenie 3

Połącz funkcję państwa z jej definicją.

żaden opis nie pasuje do tej funkcji, polega na zarządzaniu, administrowaniu przez powołane do tego organy różnymi dziedzinami życia w państwie, polega na stanowieniu prawa przez uprawnione do tego organy państwowe, dotyczy umiejętności zarządzania przez państwo gospodarką i oddziaływania na nią

funkcja prawodawcza

funkcja

administracyjna

funkcja gospodarczo- organizatorska funkcja kulturowa

醙

Ćwiczenie 5

Wskaż, która z koncepcji powstania państwa zawiera poglądy Ludwika Gumplowicza.

teoria podboju i przemocy – opracowana w XIX wieku, zakłada, że państwa powstają w wyniku podboju; silniejsze podbijają słabszych i zmuszają do uległości w ramach państwa

teoria patrymonialna – zakłada powstanie państwa w wyniku połączenia ziem pod panowaniem danej dynastii, która może państwo traktować jako swoją własność.

teoria naturalnego rozwoju – zakłada, że państwo jest najdoskonalszą i naturalną formą organizacji społeczeństwa, która przechodzi od jednego etapu do kolejnego

Ćwiczenie 4

Dokonaj analizy ilustracji i wykonaj polecenie.

Robert Filmer, Patriarcha, Londyn 1680.

Źródło: Kelly Library, licencja: CC BY 2.0.

Wskaż teorię państwotwórczą, której autorem był Robert Filmer.

solidarystyczna patriarchalna marksistowska funkcjonalna

醙

Ćwiczenie 6

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenia.

難

Michał Potocki

Jak powstaje nowe państwo: oto wyboista droga do niepodległości

Teoretycznie do powstania państwa wystarczy spełnienie czterech kryteriów, które zawarto w pamiętającej 1933 rok konwencji z Montevideo. Państwo musi mieć stałą ludność, terytorium z określonymi granicami, suwerenną władzę i uznanie międzynarodowe. O trzy pierwsze kwestie nietrudno: gdyby niepodległość ogłosiła warszawska dzielnica Bemowo, miałaby zarówno

terytorium (25 km kw. to więcej, niż dysponują Watykan czy Monako), ludność (populację mniejszą niż bemowskie 116 tys. obywateli ma na świecie 18 w pełni

“

1. Wyjaśnij, jakie drogi do powstania nowego państwa wskazuje źródło. Wskaż kryteria, jakie powinno spełnić takie państwo.

2. Wytłumacz, dlaczego autor uważa, że nowym państwom najtrudniej spełnić warunek dotyczący uznania międzynarodowego.

uznanych państw), jak i demokratycznie wybrane władze w postaci burmistrza i rady dzielnicy. Gorzej byłoby z uznaniem międzynarodowym.

Świat uznaje secesję, gdy nie grozi to lawiną żądań ze strony innych

separatystów. Po pierwsze taką okazję daje dekolonizacja. W Europie z tego tytułu w latach 60. niepodległość uzyskały należące do Wielkiej Brytanii Cypr i Malta. ONZ uznaje, że obecnie na świecie istnieje 16 terytoriów podlegających dekolonizacji, z czego tylko jedno – Gibraltar – leży w Europie. Tyle że akurat niepodległego Gibraltaru raczej nie zobaczymy. Jego mieszkańcom jest dobrze jako poddanym królowej Elżbiety i nie chcą myśleć o zmianie statusu.

Drugi przypadek to rozpad federacji. Państwa powstałe po upadku ZSRR, Jugosławii czy Czechosłowacji nie miały problemu z uznaniem

międzynarodowym, bo wcześniej stanowiły tzw. jednostki pierwszego rzędu.

Przekładając to na prostszy język, o ile Ukraina została uznana natychmiast, o tyle Czeczenia nie miała na to szans. Ukraina była bowiem „aż” republiką, a Czeczenia „jedynie” republiką autonomiczną w składzie innej republiki sowieckiej – Rosji. Powtórzenie takiego scenariusza jest w Europie możliwe jedynie w przypadku Belgii, o której rozpadzie na Flandrię i Walonię dywaguje się od lat.

Trzeci przypadek to dogadanie się z władzami centralnymi. Jeśli te powiedzą

„tak”, nikt nie będzie się przecież sprzeciwiał. To kazus Sudanu Południowego, który ogłosił samodzielność w porozumieniu z Sudanem. Dzięki temu w dniu wejścia w życie deklaracji o niepodległości nowy kraj uznawało już 26 państw, a po pięciu dniach Sudan Płd. stał się dumnym 193. członkiem ONZ. W ten sposób niepodległość może uzyskać Szkocja, której władze planują na 2014 rok plebiscyt w tej sprawie. Katalonia nie pasuje do tego schematu. Madryt jej po prostu nie uzna, obawiając się, że do nowego kraju zechcą się też przyłączyć inne, zdominowane przez Katalończyków regiony, jak Baleary czy Walencja. – Niepodległa Katalonia? Po moim i moich kolegów trupie – oświadczył

reprezentujący wojskowych płk Francisco Alaman, zaś król Juan Carlos nazwał dążenia katalońskiego premiera Artura Masa mianem pogoni za chimerami.

Źródło: Michał Potocki, Jak powstaje nowe państwo: oto wyboista droga do niepodległości, dostępny w internecie: forsal.pl [dostęp 6.03.2020 r.].

Ćwiczenie 7

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenie.

Wskaż główne przyczyny dążenia Bougainville do niepodległości.

難

Dominik Sipiński

Dekolonizacja Pacyfiku trwa. Jest nowe nowe państwo

20 lat po zakończeniu wojny domowej Bougainville 98 proc. uczestników referendum opowiedziało się za niepodległością. Na razie jednak trudno być optymistą co do przyszłości tego niewielkiego kraju.

Mieszkańcy praktycznie nieznanego na świecie regionu Bougainville, wciąż należącego do Papui‑Nowej Gwinei, 23 listopada rozpoczęli dwutygodniowe referendum niepodległościowe. Głosowanie trwało do 7 grudnia. Z 206 tys.

uprawnionych do głosowania w referendum wzięło udział 187 tys. osób, a 98 proc. opowiedziało się za niepodległością mimo intensywnej kampanii władz.

Bougainville – 194. niepodległe państwo świata

Mieszkańcy Bougainville dołączają tym samym do listy społeczeństw, które w suwerenności widzą szansę na lepsze wykorzystanie bogactw naturalnych i koniec grabienia ich najpierw przez kolonialistów, a potem okupacyjne władze centralne. Na razie jednak trudno być optymistą co do niepodległej przyszłości Bougainville.

Powstanie kraj przynajmniej na początku bardzo słaby gospodarczo, ze szczątkowym systemem edukacji i ochrony zdrowia oraz narażony, jak cały region południowej Oceanii, na najbardziej gwałtowne skutki katastrofy klimatycznej. Wielu mieszkańców realistycznie zdaje sobie zresztą sprawę, że bycie autonomiczną częścią Papui‑Nowej Gwinei jest dla nich bardziej

opłacalne. Ale wydarzenia w Bougainville pokazują też, że skutki bardzo krwawej wojny domowej i nieufności wobec oddalonej stolicy w kraju

stworzonym przez kolonialistów są długofalowe. „Starsi mieszkańcy pamiętają czasy, gdy Bougainville korzystało na znajdujących się tu zasobach naturalnych i rozwijało się ekonomicznie… Mamy nadzieję, że głosowanie cofnie nas do tych czasów” – mówił „Guardianowi” jeden z lokalnych aktywistów.

Źródło: Dominik Sipiński, Dekolonizacja Pacyfiku trwa. Jest nowe nowe państwo, dostępny w internecie: polityka.pl [dostęp 6.03.2020 r.].

“

Ćwiczenie 8

Zapoznaj się z tekstem i wykonaj polecenie.

Wyjaśnij, dlaczego tzw. Państwo Islamskie nie zostało oficjalnie uznane przez społeczność międzynarodową.

難

Marek Marian Dziekan, Radosław Bania, Krzysztof Zdulski

Państwo Islamskie – powstanie i działalność samozwańczego kalifatu

Państwo Islamskie (ISIS) to salaficka organizacja terrorystyczna, która ogłosiła swoje powstanie na terytorium Iraku i Syrii w 2014 roku. W odpowiedzi

prezydent USA Barack Obama autoryzował międzynarodową interwencję przeciwko Państwu Islamskiemu. Dzięki temu udało się zahamować ekspansję terrorystów z samozwańczego kalifatu.

W roku 2014 światowe media zelektryzowała informacja o militarnych sukcesach jednej z organizacji terrorystycznych na Bliskim Wschodzie, określanej mianem Państwa Islamskiego Iraku i Syrii – ISIS. Bojownicy tej organizacji w spektakularny sposób zajęli najważniejsze miasta Iraku – Mosul i Tikrit.

Źródło: Radosław Bania, Marek Marian Dziekan, Krzysztof Zdulski, Państwo Islamskie – powstanie i działalność samozwańczego kalifatu, dostępny w internecie: histmag.org [dostęp 6.03.2020 r.].

“

Dla nauczyciela

Autor: Jarosław Dyrda

Przedmiot: wiedza o społeczeństwie Temat: Procesy państwotwórcze

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

V. Państwo, myśl polityczna i demokratyzacja.

Uczeń:

2) charakteryzuje atrybuty państwa jako organizacji politycznej (terytorialność, przymusowość, suwerenność zewnętrzna i wewnętrzna); przedstawia cechy władzy państwowej.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

definiuje pojęcie państwo;

analizuje poszczególne koncepcje powstawania państwa;

charakteryzuje atrybuty państwa jako organizacji politycznej;

omawia funkcje państwa;

wskazuje przykłady działalności państwotwórczej.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

burza mózgów;

rozmowa nauczająca;

kula śniegowa.

Formy zajęć:

praca indywidualna;

praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Faza wstępna

1. Przedstawienie tematu i celów zajęć.

2. Krótkie wprowadzenie na temat państwa i jego roli w życiu narodów i społeczeństw.

Faza realizacyjna

1. Kula śniegowa – „Czym jest państwo i w jaki sposób ono powstaje?”, uczniowie przedstawiają swoje propozycje, które następnie są zapisywane na tablicy, tworząc rozbudowaną definicję państwa i procesów państwotwórczych. Następnie wspólnymi siłami redagują właściwy zapis do zeszytu przedmiotowego.

2. Przedstawienie i omówienie teorii dotyczących genezy państwa – rozmowa nauczająca.

3. Analiza teorii genezy państwa:

teistycznej;

naturalnego rozwoju;

teologicznej;

patriarchalnej;

patrymonialnej;

umowy społecznej;

podboju i przemocy;

solidarystycznej;

psychologicznej;

marksistowskiej;

funkcjonalnej.

4. Omówienie atrybutów państwa; suwerenności, powszechności, przymusowości, ludności, terytorium, władzy i zdolności do utrzymywania stosunków dyplomatycznych.

5. Burza mózgów dotycząca funkcji, jakie pełni państwo. Klasa na tablicy przedstawia swoje propozycje funkcji i zadań państwa. Są one omawiane na forum klasy i następnie definiowane w postaci notatki do zeszytu.

Funkcje wewnętrzne:

prawodawcza;

porządkowa;

administracyjna;

kulturowa;

socjalna;

gospodarczo‑organizatorska.

Funkcje zewnętrzne:

ochrona granic;

polityka zagraniczna.

6. Analiza sytuacji, kiedy można uznać istnienie państwa za legalne. Praca z multimedium bazowym o sposobach powstawania państw według Lecha Antonowicza.

7. Wykonanie ćwiczeń do medium bazowego oraz podsumowanie zajęć.

Faza podsumowująca

1. Wykonanie ćwiczeń 1–5 z sekcji „Sprawdź się”.

Praca domowa:

Dokończenie ćwiczeń oraz krótka analiza tego, jak powstało państwo polskie.

Materiały pomocnicze:

Thomas Hobbes, Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego, tłum.

Czesław Znamierowski, Warszawa 1954.

Ludwik Gumplowicz, Filozofia społeczna, 1909.

Michał Potocki, Jak powstaje nowe państwo: oto wyboista droga do niepodległości, forsal.pl.

Dominik Sipiński, Dekolonizacja Pacyfiku trwa. Jest nowe nowe państwo, polityka.pl.

Marek Marian Dziekan, Radosław Bania, Krzysztof Zdulski, Państwo Islamskie – powstanie i działalność samozwańczego kalifatu, histmag.org.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Prezentacja multimedialna może być wykorzystana do lekcji powtórzeniowej lub jako inspiracja do przygotowania prezentacji o powstawaniu wybranego państwa.