Franciszek Szpinda
Instytut Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła Il e-mail: Franek@kul.pl
OBSZARY CIEMNEGO NIEBA W PARKU KRAJOBRAZOWYM LASY JANOWSKIE — PROJEKT ASTRONOMICZNEJ
ŚCIEŻKI DYDAKTYCZNEJ
Streszczenie: Podczas badań terenowych w kwietniu 2012 r. grupa studentów z Koła Naukowego Instytutu Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych KUL zaproponowała wytyczenie astronomicznej ścieżki dydaktycznej, obrazującej stopnie zanieczyszcze- nia światłem nocnego nieba na terenie gminy Modliborzyce. Ścieżka miała wieść od rynku miasteczka do położonej we wnętrzu śródleśnego rezerwatu wodno-torfowisko- wego platformy obserwacyjnej, zapewniającej znakomite warunki do obserwacji nieba.
Na ścieżce wyznaczono wstępnie sześć przystanków. Wyróżniono następujące stopnie ciemnego nieba: niebo miejskie (klasa 8), podmiejskie przechodzące w miejskie (klasa 7), podmiejskie (klasa 5), wiejskie przechodzące w podmiejskie (klasa 4), wiejskie (klasa 3) i dobrze ciemne niebo (klasa 2).
Słowa kluczowe: skala Bortlea, ciemne niebo, Park Krajobrazowy Lasy Janowskie, Modliborzyce, rezerwat Imielty Ług, projekt, astronomia, ścieżka dydaktyczna
Lasy Janowskie to zachodnia część Puszczy Solskiej, dużego kompleksu leśnego położonego w północno-wschodniej części Kotliny Sandomierskiej, w mezoregionie Równiny Biłgorajskiej, inaczej zwanej Równiną Puszczańską.
Zróżnicowane siedliskowo, z dużymi zespołami stawów, bagien, torfowisk i piaszczystych wydm śródlądowych, są — jako jeden z największych obszarów leśnych w Polsce — bezpieczną ostoją licznych gatunków chronionych roślin i zwierząt. Tworzą część południową centralnego korytarza ekologicznego mię- dzy Roztoczem a Borami Dolnośląskimi.
W najbardziej atrakcyjnej przyrodniczo części leśnego kompleksu utworzo- no w 1984 r. Park Krajobrazowy Lasy Janowskie o powierzchni 60 000 ha (wraz z otuliną). Na terenie parku znajduje się sześć rezerwatów przyrody i około 130 śródleśnych zbiorników wodnych. Nad jednym z nich grupa miłośników
przyrody z Koła Naukowego Studentów Instytutu Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych KUL rozpoczęła wiosną 2012 r. swoje obserwacje przyrodnicze, w tym także astronomiczne.
Badania obejmowały rezerwat Imielty Ług, chroniący obszar wodno-tor- fowiskowy o powierzchni 803 ha — siedlisko wielu gatunków ptaków wodno- -błotnych i stanowisko występowania rzadkich roślin. Znajduje się on w cen- trum kompleksu leśnego, na terenie gminy Modliborzyce, 15 km od granicy pól uprawnych. Przez rezerwat przeprowadzono ścieżkę z dwiema platformami obserwacyjnymi, wykorzystywanymi podczas zajęć terenowych.
Modliborzyce są małą miejscowością o ponad 380-letniej historii, położo- ną na granicy regionów — Wyżyny Lubelskiej, Roztocza i Doliny Sanu, przy szosie krajowej nr 19 między Kraśnikiem a Janowem Lubelskim. Po utraceniu w 1869 r. praw miejskich przez długi czas były wsią gminną aż do 1 stycznia 2014 r., kiedy to owe prawa odzyskały. Miasteczko, z odrestaurowanymi zabyt- kami (kościół parafialny, dzwonnica, synagoga) i zadbanym rynkiem, stało się bazą naszej wyprawy. Po całodziennych zajęciach z ekologii i geobotaniki rozpo- częły się obserwacje astronomiczne. Choć nie były obowiązkowe, chętnych nie brakowało. Z użyciem przywiezionego szkolnego teleskopu Newtona zamierza- liśmy obejrzeć najbardziej atrakcyjne obiekty nocnego nieba, takie jak księżyce Jowisza i widoczny fragment tarczy młodego Księżyca, a ponadto gołym okiem zobaczyć światło zodiakalne i przećwiczyć rozpoznawanie, najczęściej znanych tylko z nazwy, gwiazdozbiorów widocznych na kwietniowym niebie.
Droga dojazdowa z osady do miejsca dziennych zajęć terenowych zainspi- rowała studentów do utworzenia kilku przystanków ilustrujących stopnie za- nieczyszczenia sztucznym światłem nocnego nieba. Posłużyliśmy się skalą Bor- tle a. Począwszy od centrum miejscowości, udało się wstępnie wyznaczyć kilka punktów — przystanków trasy edukacyjnej — odpowiadających sześciu stopniom ciemności nieba.
Przebieg projektowanej ścieżki:
1. Miejskie niebo — rynek (klasa 8 wg skali Bortle'a):
Widok typowego miejskiego nieba można obserwować z rynku. Nasz tere- nowy teleskop (114/900) nie na wiele nam się zdawał, wzbudzając jedynie za- interesowanie przechodniów. Wzorcowe niebo miejskie występuje na rynku do godziny 24 (potem latarnie uliczne są wygaszane, co znacznie poprawia warunki obserwacyjne, zmieniając jednocześnie klasę przystanku).
2. Niebo podmiejskie przechodzące w miejskie — plac Strażacki (klasa 7 wg skali Bortle'a):
Udajemy się na południe, w kierunku kompleksu lasów. Kilkaset metrów od
rynku i jego jaskrawego oświetlenia niebo wygląda na dużo ciemniejsze. Widać jeszcze wyraźną jasnoszarą poświatę i źródła światła (latarnie uliczne, oświetle- nie budynków, dekoracje świetlne), ale łatwo rozpoznać zarys Drogi Mlecznej i największych gwiazdozbiorów.
3. Ul. Leśna (klasa 5 wg skali Bortle'a):
Światła małej miejscowości szybko znikają w miarę zbliżania się do pól i lasów. Przemieszczając się, trudno wskazać miejsce, gdzie pomiędzy doma- mi dzielnicy południowej klasa 7 (niebo podmiejskie przechodzące w miejskie) ustępuje klasie 6 (niebo jasne podmiejskie). Obserwujemy niemal natychmia- stowe przejście do klasy 5 (niebo podmiejskie), w której źródła światła nadal są widoczne, a chmury wciąż są jaśniejsze od tła nieba.
Studentom dopisywał humor: niebo było klarowne, a przy tym całkiem swojskie, z wyraźną Wielką Niedźwiedzicą i lekkim zarysem Drogi Mlecznej.
Teleskop przydawał się bardziej do wyszukiwania... latarni w odległych wsiach i szczegółowego opisywania ich budowy! Jednak już tu czekała na nas rzadka okazja: podziwiać można było klin światła zodiakalnego na zachodzie.
4. Granica miejscowości (klasa 4: wg skali Bortle'a):
Na wzniesieniu, w miejscu, gdzie ul. Leśna mija cmentarz żydowski i prze- chodzi w drogę prowadzącą do podleśnych wsi, z zaciekawieniem obserwowa- liśmy niebo „wiejskie przechodzące w podmiejskie”. Mając w zasięgu wzroku niemal całą miejscowość z okolicą, zwracaliśmy uwagę na widoczne w różnych miejscach „czapy świetlne” zakładów przemysłowych czy wsi. Światło zodiakal- ne było wyraźne. Droga Mleczna stała się bardziej złożona w swojej budowie.
Chmury pozostały jaśniejsze tylko nad źródłami światła, ciemne — w pozosta- łych częściach nieba. Tutaj grupa odkryła, że istnieją inne gwiazdozbiory niż Wielka i Mała Niedźwiedzica czy Orion, można było dość dobrze rozpoznać gwiazdozbiory pasa zodiaku.
5. Ciechocin (klasa 3 wg skali Bortle'a):
Wiejskie niebo tak naprawdę towarzyszyło nam dopiero w lesie (ok. 5 km od miasteczka). Ze względu na sporą odległość i nocną porę do pokonania całej ścieżki niezbędny okazał się samochód, którego światła po dotarciu na miejsce były kompletnie wygaszane. Zrobiliśmy postój około 10 km od granicy lasów, na trawiastej polanie niedaleko śródleśnej wioski Ciechocin.
W zasięgu wzroku nie było źródeł światła, nie było widać też „czap świetl- nych” zza zakrytego lasem horyzontu. Póki było jeszcze jasno, światło zodia- kalne wskazywało miejsce, gdzie zaszło słońce, ale na nieboskłonie dały się już wyraźnie rozpoznać poszczególne gwiazdozbiory typowe dla danego miesiąca.
Przystanek ten może być niezwykle odkrywczy dla przeciętnego obserwatora:
umożliwia oglądanie meteorów, coraz bardziej interesującej struktury Dro- gi Mlecznej, a z pomocą teleskopu — planet, księżyców Jowisza czy obiektów Messiera.
6. Kalenne (klasa 2 wg skali Bortle'a):
Mniej więcej 7 km dalej, w lesie, niedaleko pomnika pomordowanych przez hitlerowców mieszkańców wsi Kalenne, po wygaszeniu świateł samochód o jas- nej karoserii po prostu... zniknął w ciemności. Podziwiać tu można „typowe dobrze ciemne niebo”. Dla wielu było to niemal mistyczne doświadczenie: wi- dok „czarnego” czy też „ciemnego” nieba, które jest jaśniejsze niż powierzchnia ziemi! Paradoks Olbersa wydał się nieprawdopodobny: ciemno było tu, na ziemi, tam zaś, w górze, trudno byłoby doszukać się miejsca bez świetlnego punkciku czy mgiełki.
Bez żadnych przyrządów można było zauważyć delikatnie rysujące się na niebie obiekty Messiera, a Droga Mleczna okazała się wprost przebojem wieczo- ru. Jej skomplikowana struktura, przypominająca artystyczne fotografie w ma- gazynach astronomicznych, oglądana własnymi oczami pozostawia niebywałe wrażenie „cudu natury”.
Zachęceni, wyruszyliśmy do rezerwatu, poszukując jak największego ob- szaru nieba widocznego nad bezleśną enklawą torfowisk, bagien i stawów. Nie pomyliliśmy się. W odległości 17 km od miasteczka (12 km od granicy lasów) z powodzeniem obserwować można planety, księżyce Jowisza i gwiazdozbiory.
Widoczność obiektów Messiera jest dobra, struktura Drogi Mlecznej niezwykle wyrazista. Można tu naocznie sprawdzić, na czym polega świecenie atmosfery, i przekonać się, że światło gwiazd może niemal rzucać cienie! Doświadczyliśmy tego na drodze leśnej, przy której pozostawiliśmy samochody, idąc na odkrytą po wycince polanę niedaleko rezerwatu. Wracając, wygasiliśmy latarki (używa- liśmy jednej diodowej latarki z breloczka, by nie przytępiać wzroku, który zna- komicie adaptował się do ciemności). Wysypana tłuczniem droga i samochody zamajaczyły ledwo uchwytną szarością po doświadczeniu aksamitnej czerni lasu. Mieliśmy niebywałą okazję poczuć się niczym wędrowne ptaki, mające mapę swej trasy ponad, a nie przed sobą. Gdy znaleźliśmy się jednak w cen- tralnej części rezerwatu, gdy horyzont poszerzył się nad rozległą powierzchnią stawu, uznaliśmy, iż wbrew oczekiwaniom nie można obwołać tego miejsca przystankiem klasy 1, ponieważ nad wierzchołkami drzew, na południowym horyzoncie wznosiła się delikatna łuna oddalonej o niemal 20 km Stalowej Woli.
Za to, z racji szerokiego widnokręgu, platforma widokowa na torfowisku nadaje się znakomicie do obserwacji planet, gwiazd i gwiazdozbiorów pasa zodiaku, a także meteorów, które oglądaliśmy również z niedalekiej od rezerwatu po- ręby. Były to kwietniowe Lirydy, a położenie poręby znakomicie eksponowało
gwiazdozbiór Lutni. Kilka aromatycznych, dostojnych sosen, czerniejących na tle rozgwieżdżonego nieba, dodawało uroku naszym obserwacjom. Miejsce to może stanowić też dobry „przystanek zastępczy” podczas okresu lęgowego ptac- twa w rezerwacie, kiedy wstęp na jego teren jest ograniczany.
Wyniki nocnych obserwacji opublikowano w prasie lokalnej po sesji nauko- wej, zorganizowanej z okazji 380-lecia lokacji miasteczka. Obserwacje i prace or- ganizacyjne trwają, co nie może się obejść bez udziału miejscowej społeczności.
DARK-SKY SITES IN LASY JANOWSKIE LANDSCAPE PARK — ASTRONOMY TRAIL PROJECT
Abstract: During a geobotanical field research in April 2012, a group of students (Insti- tute of Philosophy of Nature and Natural Sciences, Catholic University of Lublin) cre- ated a project of the astronomy trail. The purpose of this trail is to increase knowledge of the dark-sky protection, and to illustrate the degree of light pollution of the night sky in the municipality Modliborzyce. We chose and marked six stops of the trail, from the market in the center of the town to the mid-forest reserve Imielty Lug. The following degrees of the night sky have been established: City sky (class 7), Bright suburban sky (class 6), Suburban sky (class 5), Rural/suburban transition (class 4), Rural sky (class 3) and Typical truly dark sky (class 2).
Keywords: The Bortle Dark-Sky Scale, Dark Sky, Janów Forests Landscape Park, Modli- borzyce, Imielty Lug Nature Reserve, Astronomy Trail, Education
Literatura
Bortle J.E. (2001), The Bortle Dark-Sky Scale, Sky & Telescope, dostep: 16.12.2013,
<http://www.skyandtelescope.com/resources/darksky/3304011.html>.
Lach A. (2010), Skala Bortlea, tekst opracowany na podstawie publikacji Johna E.
Bortle'a, dostęp: 30.05.2013, <http://www.ciemneniebo.pl/index.php?option=com_
content&task=view&id=179&Itemid=35>.
