Czy można mierzyć światopogląd

Ludwika Mostowicz, Krystyna

Ostrowska

Czy można mierzyć światopogląd

Studia Philosophiae Christianae 19/1, 211-224

S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h r is tia n a e A T K

19(1983)1

Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII

LUDW IKA M O S T O W IC Z , K R Y S T Y N A O S T R O W S K A

CZY MOŻNA MIERZYĆ ŚWIATOPOGLĄD?

1. D O Ś W IA D C Z E N IE H U M A N IS T Y C Z N E

Problem d o ś w ia d c z e n ia h u m a n is ty c z n e g o d z ie li n a u k i i m e to d y n a p rz e c iw sta w n e d z ie d z in y , w o k ó ł d y le m a tu f o r m a liz a c ji i n ie fo n m a li- zacji. Co n a jm n ie j od D ilth e y a w y w o d z i się n u r t m y ś li e u r o p e js k ie j, k tó ry św ia d c z y o ty m , że n ie w y s ta r c z a p o d z ie lić n a u k i n a : ścisłe i nieścisłe: f o r m a ln e i n ie f o rm a ln e , n a u k ę i m e ta fiz y k ę ; lecz że r ó ż ­ n e n au k i m a ją ró ż n y sto p ie ń ścisło ści 1 T r a d y c ja p o ls k ie j h u m a n i­ sty k i n a le ż y do te g o n u r t u , ja k ró w n ie ż k o n ty n u u j e in te g r a c y jn ą k o n ­ cepcję sz k o ły D uinkheim a. C e c h ą is to tn ą i w s p ó ln ą w y m ie n io n y c h t r a ­ dycji je st ca ło śc io w e p o d e jś c ie do js p ra w lu d z k ic h 2.

W ty m m ie js c u w a r to s ię g n ą ć ' do k s ią ż k i, k tó r a często b y w a b i­ b lią h u m a n istó w p o ls k ic h . M o w a t u o p r a c y S. O sso w sk ieg o O o so ­ bliw ościach n a u k s p o łe c z n y c h . Z a sy g n a liz o w a n e p ro b le m y g ra n ic f o r ­ m alizacji n ie w y s tę p u ją ty lk o w je d n e j p ła s z c z y ź n ie — d y le m a tó w metody. S. O sso w sk i w s k a z u je , że ro z lic z n e d y le m a ty n a u k , a z w ła s z ­ cza h u m a n isty k i, n ie m o g ą b y ć ro z s trz y g a ln e je d n ą te c h n ik ą , czy w odniesieniu do je d n e g o p u n k tu w id z e n ia 3. P o s tę p o w a n ie b a d a w c z e —

1 Spór o ścisło ść n a u k i, z p o d z ia łe m n a d w a p r z e c iw s ta w n e i u z u ­

p ełn iające się a s p e k ty , t r w a co n a jm n ie j od W. D ilth e y a ; p o r. E in le i­ tu n g in d ie G e is te s w is s e n s c h a fte n , I —X w : G e s a m m e lte S c h r i ft e n , В I, S tu ttg a r t-G o ttin g e n 1958. J u ż w ó w c z a s s p ó r d o ty c z y ł m e r a d y k a ln e - go p rz e c iw ie ń stw a ( h u m a n is ty k i i p rz y ro d o z n a w s tw a ), le c z o d m ia n i stopni śc isło śc i — p o r. ta k ż e : E. H u s s e rl: P h ilo s o p h ie a ls stre n g e W issen sch a ff, w : „L ogos” B.I. 1910— 1911, 289— 341; W sp ó łc z e śn ie p o r. R. Boudon: A q u o i s e r t la n o tio n d u s tr u c tu r e , P a r i s 1969.

2 C ałościow e p o d e jś c ie w t r a d y c j i h u m a n is ty c z n e j: — p o r.: W. W il-

th e y : D er A u fb a u d e r g e s c h ic h tlic h e n W e lt in d e n G e is te s w is s e n s c h a ­ fte n , w: G .S.B. V II, T. II. § 5; W. D ilth e y : dz. c y t. E in le itu n g ... X V III p o r.: M. M a u s s : O e u v r e s , t. II. P a r i s 1968, 30 i n a s t.; O e u v r e s , T. II I, P a ris 1969, 20 i n a s t.; E. D ü rk h e im : Z a s a d y m e to d y so c jo lo g ic zn e j, W arszaw a 1968, 10 i n a s t.; p o r. ta k ż e : M. G rz e g o rz e w s k a : W y b ó r p is m , W arszaw a 1964, 15— 22; S. O sso w sk i: O o so b liw o śc ia c h n a u k sp o łe c z­ n y c h , w: D zie ła , t. IV , W a rs z a w a 1967, 137 i n a s t., 230 i n a s t.

3 W edług S. O sso w sk ie g o d y le m a ty fo r m a liz m u i a n ty f o rm a liz m u b y ­

w a ją pozorne, p o n ie w a ż n a jle p s z e w y n ik i w n a u k a c h sp o łe c z n y c h d a ­ je k o m p le m e n tä rn o ść ró ż n y c h te c h n i k b a d a w c z y c h , p o r. S. O sso w sk i: dz. cyt., 230— 290.

r e d u k u ją c e ś w ia t i d z ia ła ją c y w n im p o d m io t ty lk o do w y b ra n e g o w y m ia r u je s t, w e d łu g a u to r a p ra c y O o so b liw o ścia ch ..., r o d z a je m p r z e ­ s tę p s tw a p rz e c iw w z o ro m m o ra ln o ś c i u c z o n y c h 4. P o n a d to z g o d n ie z t y ­ m i w z o ra m i b a d a c z n ie p o w in ie n p o d p o rz ą d k o w y w a ć sw o ic h celó w i w y n ik ó w w y łą c z n ie w ła s n e j s y tu a c ji o so b is te j i s p o łe c z n e j o ra z t y l ­ ko w y b ra n e m u ro z u m ie n iu czy d o św ia d c z e n iu św ia ta . Co w ię c e j, d e ­ c y d u ją c a d la praiw dy w n a u c e je s t p o s ta w a o tw a r t a n a u z u p e łn ie n ia , k r y ty k ę i d y s k u s ję o ra z w z a je m n ą p om oc lu d z i re p r e z e n tu ją c y c h ró ż ­ n e s p e c ja ln o ś c i i ró ż n e p u n k ty w id z e n ia . W k o n s e k w e n c ji p r a w d a — w e d łu g S. O sso w sk ieg o — re a liz u je się w d o św ia d c z e n iu sp o łe c z n y m (w p ła s z c z y ź n ie p o d m io tu je d n o s tk o w e g o i zb io ro w eg o ) w k o n ta k c ie z b e z p o ś re d n io d a n ą m a t e r i a ln ą rz e c z y w is to ś c ią o ra z z n ie z n a n ą je s z ­ cze rz e c z y w is to śc ią o p r o je k to w a n y c h i n ie z n a n y c h o ra z u czciw o ść w a r s z ta tu (d o sk o n a lo n e g o i w e r y fik o w a ln e g o w te o r ii i d o św ia d c z e ­ n iu ) — to p o d s ta w o w e w a r u n k i, k tó r e w c y to w a n e j p r a c y i tr a d y c ji p o w in ie n u c z o n y s p e łn ia ć . W su m ie , n a w ią z u ją c do ty c h p o g lą d ó w , n a le ż y o p o w ie d z ie ć się za o tw a r ty m p o tr a k to w a n ie m d y le m a tu : f o r ­ m a liz m czy n ie f o rm a liz m w h u m a n is ty c e . N ie p o p ie r a m y sw ego s t a ­ n o w is k a f o r m a ln y m d o w o d e m słu szn o ści, c y ta te m z t r a d y c ji — in ­ s p i r u ją c e j do b a d a ń w s p ó łc z e s n y c h p o jm o w a n y c h ja k o d ia lo g w h i­ s to r ii m y ś li i k u lt u r y . R o z w ią z y w a n ie d y le m a tó w t r a k t u j e m y ja k o p ró b y ro z w ią z a ń , p o le g a ją c e n a p o s z u k iw a n iu w s p ó ln e j p ła s z c z y z n y lu b ję z y k a w y ja ś n ia ją c e g o , p o ró w n u ją c e g o i tłu m a c z ą c e g o w z a je m n ie sp rz e c z n e sta n o w is k a . T r a d y c ja , k tó r ą p rz e n ió s ł O sso w sk i n a te r e n p o ls k ie j k u l t u r y (a k tó r a w y d a je się sz c zeg ó ln ie a k tu a ln a ) to p rz e ­ k o n a n ie , że ro z w ią z y w a n ie d y le m a tó w p rz e z d y s k u s ję w ś ró d s p rz e c z ­ n y c h s ta n o w is k — to c e n n y sp o só b w y ja ś n ia n ia n ie p o r o z u m ie ń o raz sp o só b k s z ta łto w a n ia p o ro z u m ie n ia w ś ró d lu d z i, m ó w ią c y c h ró ż n ie lu b ró ż n y m i ję z y k a m i. N ie k a ż d y je d n a k ch ce i p o tr a f i to ozynić, p o n ie ­ w a ż c zęsto w y g o d n ie j z a m k n ą ć się w e w ła s n y m p u n k c ie w id z e n ia i n e g o w a ć w a rto ś ć s ta n o w is k a p rz e c iw n e g o lu b c h o ć b y ty lk o o d r ę b n e ­ go. W te d y je d n a k d o k o n u je się n a s tę p n e g o p r z e s tę p s tw a p rz e c iw k o e ty c e uczo n eg o . L ik w id o w a n ie n ie p o r o z u m ie ń to p o d sta w o w y o b o w ią ­ zek d ą ż e n ia do p r a w d y w n a u c e o ra z d ą ż e n ie do u tr w a l e n ia u n i­ w e rs a ln e g o d z ie d z ic tw a lu d z k o śc i. J e s t to m o ż liw e i k o n ie c z n e w s y ­ tu a c j i w s p ó łp r a c y i w s p ó łr o z u m ie n ia — n ie z a le ż n ie od teg o , ja k i je s t języ k , k tó r y m m ó w im y , ja k ie są jeg o o g ra n ic z e n ia i m ożliw o ści.

W k o n s e k w e n c ji — d y le m a t fo r m a liz m u i n ie f o rm a liz m u w n a u c e m o ż n a w ię c tr a k to w a ć ja k o h ip o te z ę o u z u p e łn ia n iu się p rz e c iw ie ń s tw o ra z d y le m a t do ro z s trz y g n ię c ia p rz y p o m o cy u z u p e łn ia ją c y c h się t e c h ­ n ik i sp o so b ó w ro z u m ie n ia i p o ro z u m ie n ia w rz e c z y w is to śc i h u m a ­ n is ty c z n e j 5. O czy w iście, n ie n a le ż y n e g o w a ć w a rto ś c i, ja k ie w n o szą p o g lą d y , k tó r e s k r a jn ie in t e r p r e t u j ą w s p o m n ia n y d y le m a t. F o rm a liz m w n a u c e w p ro w a d z a b o w ie m tr o s k ę o lik w id a c ję w ie lo z n a c z n o śc i j ę ­ z y k ó w n a tu r a ln y c h o ra z b a d a n ia o p a tr z o n e z e sp o łe m o s try c h k r y t e ­ rió w p r a w d y i rz e te ln o ś c i. N a to m ia s t n ie f o rm a liz m w n a u c e (czasem n a z y w a n y a n ty f o rm a liz m e m ) w n o si id e a ły in t e r p r e t a c j i ro z s z e rz a ją c e j z a k re s ję z y k ó w i p rz e d m io tó w o k re ś lo n y c h fo r m a ln ie . W su m ie , d y ­ 4 S. O sso w sk i: dz. cyt., 289 i n a s t. 5 S. O ssaw iski: dz. cy t., 230 i n a st., 239 i n a s t., 351 i n a s t.: p o r. ta k ż e M. N o w a k o w s k a : N o w e id e e w n a u k a c h s p o łe c z n y c h , W a rs z a w a 1980.

lem at o d z w ie rc ie d lo n y p rz e z sp rz e c z n e , choć u z u p e łn ia ją c e się id e a ły postaw i w a r to ś c i b a d a w c z y c h , w s k a z u je n a k o m p le m e n ta r n e t e n d e n ­ cje w h u m a n is ty c e 6.

M echanizm y u z u p e łn ia n ia się ty c h te n d e n c ji m o ż n a b y ta k ż e , za O ssow skim , p rz y p is a ć o so b liw o śc io m n a u k sp o łe c z n y c h . Ś w iad o m o ść tego m e c h a n iz m u p o w o d u je , że m o ż e m y dziś u m ie sz c z a ć b a d a n e f a k t y h u m a n isty czn e w ś ró d d z ie d z in k u lt u r y — m ię d z y m a te m a ty k ą i s z tu ­ ką; a w p ła s z c z y ź n ie m e to d — m ię d z y te c h n ik a m i f o r m a ln y m i i n ie ­ fo rm aln y m i in te r p r e ta c ja m i. O d p o w ie d ź w id z im y ta k ż e w fa k c ie p o p u ­ larności p ro b le m ó w d z ie d z in in te g r a c y jn y c h o ra z p ro b le m ó w te c h n ik in te g ra c y jn y c h . D o ta k ic h n ie w ą tp liw ie n a le ż y d i a l o g 7. P o ję c ie to p o ­ zwala b e z sp rz e c z n o śc i p o s łu g iw a ć się te c h n ik a m i f o r m a ln y m i o raz in te rp re ta c ją h u m a n is ty c z n ą . O b a r o d z a je te c h n ik w s p ó łis tn ie ją n a gruncie t a k i c h d z ie d z in in te g r a c y jn y c h , ja k : se m io ty k a , h e r m e n e u ty k a , fenom enologia, a n tr o p o lo g ia p sy c h o lo g ic z n a , so c jo lo g ia k u lt u r y , p s y c h o ­ logia h u m a n is ty c z n a . P r z e d s ta w ic ie le k a ż d e j z n ic h s ię g a ją do t r a d y c ji L ’Armee S o c io lo g iq u e , n ie m ie c k ie j h u m a n is ty k i p rz e ło m u X IX i X X w i p r z e k a z u ją w sp ó łc z e s n y m — p o d o b n ie ja k n ie g d y ś to c z y n ił S. O ssow ski — d o św ia d c z e n ie rz e te ln e j i o tw a r t e j d y ś k u s ji, w k tó r e j liczą się n a r ó w n i: ścisło ść rz e c z y w is ta lo g ik i i m a te m a ty k i o ra z in ­ tu icy jn e o d k ry c ie n o w y c h re g io n ó w o n ie z n a n y c h jesz c z e s to p n ia c h czy ro d z a ja c h ścisłości. S p rz e c z n e te n d e n c je czy p o s ta w y w d y s k u s ji są — oo w ię c e j — w a r u n k ie m ro z w o ju n a u k i, w a r u n k ie m o d k r y w a ­ nia w airtości w s f e rz e u n iw e r s a ln e j i k o n k r e tn e j. R o zw ó j n a u k i w s k a li zbiorow ej z a le ż n y je s t od ro z w o ju p o szc z e g ó ln y c h w a rs z ta tó w . T e z k o ­ le i d o sk o n a lą się w to k u d y s k u s ji i w y ja ś n ia n ia n ie p o ro z u m ie ń .

K o n sek w en cje s k r a jn y c h s ta n o w is k w d y s k u s ji p ro w a d z ą — z je d ­ n e j stro n y do m o d e lu lo g ic z n o -m a te m a ty c z n e g o a p rio ri, z d ru g ie j — do m istyki n ie p o w ta r z a ln e g o d o ś w ia d c z e n ia je d n o s tk i w k u l t u r z e 8. N a um ow nej s k a li m ię d z y s k r a jn o ś c ia m i n a le ż y u m ie śc ić n in ie js z e ro z w a ­ żania w t a k i sposób, ż e b y z a p e w n ić m o ż liw o ść p o s z u k iw a n ia zło teg o środka, a le te c h n i k ą o d p o w ie d n ią do te m a tu , p rz e d m io tu i celu.

Nie je s t k o n ie c z n e s to s o w a n ie w h u m a n is ty c e m e to d p rz e n ie s io n y c h z m a te m a ty k i i p rz y r o d o z n a w s tw a w sp o só b b e z k ry ty c z n y i b e z p o ­ średni. K o n f r o n ta c je ró ż n y c h m e to d — s to s o w a n ie r e p lik , t r a n s f o r m a ­ cji, analo g ó w itp . te c h n ik n ie h u m a n is ty c z n y c h w h u m a n is ty c e — s t w a ­

8 P rz e c iw ie ń stw o f o r m a liz m u i a n ty f o r m a liz m u , p o r.: S. O sso w sk i:

dz. cyt., 194 i n a st., 291 i n a s t.; a ta k ż e : p ro b le m t e n w tz w . w s p ó ł­ czesnych d z ie d z in a c h in te g r a c y jn y c h : J . P e lc : W s tę p do s e m io t y k i, W arszaw a 1982, 319— 332; H .G . G ad aim e r: W a h r h e it u n d M e th o d e , T ü ­ bingen 1960 ( h e r m e n e u ty k a ); C. R o g e rs: O soba a n a u k a , w : R sy c h o lo - gi a h w n a n isty c zn a . W y b ó r te k s tó w , z. 1. W a rs z a w a 1979, 20— 37 (m a ­ szynopis p o w ie la n y ). 7 Dialog ja k o te c h n ik a in te g r a c y jn a — p o r. M. N o w a k o w s k a : dz. cyt. J. D e r r id a : P o sitio n s , B a ris 1972; J . K r is te v a : P o ly lo q u e , P a r is 1977; L. M o sto w icz: Z p r o b le m ó w b a d a n a d d ia lo g ie m , w : H u m a n ita s V I (1981) 61— 77.

8 P roblem m o d e lu a p rio ri w f o r m a ln y m i n ie f o r m a ln y m a s p e k c ie —

por.: C. L é v i- S t r a u s s : M y ś l n ie o s w o jo n a , W a rs z a w a 1969; R . B o u d o n : dz. cyt., p a r. td k ż e m e to d a „ E in f ü h lu n g ” (w c z u c ia się) ja k o p o s z u ­ kiw ania a p r i o r i in d y w id u a ln e g o d o ś w ia d c z e n ia k o n k re tn e g o : S. O sso w ­ sk i: dz. cy t., 269— 276; D ilth e y , G .S., B. V II, dz. cy t., 250 i n a s t.

r z a n o w e m o ż liw o śc i b a d a w c z e . I n ie s a m a w allka o m e to d y je s t w a ż ­ n a , lecz trosika o d o c h o d z e n ie do c o ra z p e łn ie js z e g o o p isu , w y ja ś n ia ­ n ia i ro z u m ie n ia z ja w is k .

2. D Y L E M A T Y P O M IA R U Z M IE N N Y C H P S Y C H O L O G IC Z N Y C H P y ta n i a o se n s b a d a ń ś w ia to p o g lą d u m ło d z ie ż y ro z w a ż a m y po to ż e b y u z y s k a ć o d p o w ie d ź czę śc io w ą a le o tw a r tą n a p y ta n ia n a s t ę p n e 9. B ie rz e m y p o d u w a g ę ró ż n e te c h n ik i: te s t, a n k ie tę , d z ie n n ik ; z a s ta n a ­ w ia m y się n a d m o ż liw o śc ią ic h w z a je m n e g o p o w ią z a n ia . S zczeg ó ln ie je d n a k g o d n e u w a g i a je d n o c z e ś n ie n a jb a r d z ie j d y s k u s y jn e je s t z a ­ s to s o w a n ie te s tu „ w ia d o m o ś c i św ia to p o g lą d o w y c h . P rz e d m io t te s tu je s t o k re ś lo n y n a z w ą n ie o s tr ą i w ie lo z n a c z n ą . P o n a d to p o ję c ie ś w ia to p o ­ g lą d u je s t od p rz e s z ło w ie k u u ż y w a n e w ró ż n y c h k o n te k s ta c h bez ż a d n e j o d p o w ie d z ia ln o śc i z a słow o. A w k o ń c u z d a je m y so b ie c h y b a s p r a w ę , że w ie d z a je d n o s tk i — ro z w a ż a n a w p o lu r e l a c ji ja św ia t (in n a n a z w a ś w ia to p o g lą d u ) — n ie je s t ty lk o z b io re m z m ie n n y c h , k tó r y m o ż n a m ie rz y ć , s k a lo w a ć itp . W ie d z a je d n o s tk i s ta n o w i sy s te m z a k o d o w a n y w p a m ię c i tr w a ł e j, z w ią z a n y z tr a d y c ją k u ltu r o w ą . P o ­ n a d to s y s te m t e n je s t w a ż n y m s k ła d n ik ie m o so b o w o ści czło w ie k a, z w ła sz c z a w p ła s z c z y ź n ie m o t y w a c y j n e j10.

K a ż d e b a d a n ie je s t o d d z ia ły w a n ie m n a osobow ość, a w ła ś c iw ie w s p ó łd z ia ła n ie m z in n y m i w sz e rsz e j p e r s p e k ty w ie sp o łe c z n e j i k u l ­ tu r o w e j. S tą d u w a ż a m y , że p o p ra w n o ś ć fo r m a ln a b a d a ń ś w ia to p o ­ g lą d u je s t je d n y m , lecz n ie je d y n y m w a r u n k ie m b a d a ń p sy c h o lo g ic z ­ n y c h . Z a s ta n a w ia m y się w ty m m ie js c u n a d ty m ja k ie in n e w a r u n ­ k i p o w in n y b y ć sp e łn ia n e . N a jp ie r w p y ta n ie o s p r a w y fo r m a ln e . O tóż p o p ra w n ie s f o rm u ło w a n a s k a la „2800 f o r m a ln y c h ty p ó w p o s ta w ś w ia ­ to p o g lą d o w y c h ” , od g łę b o k ie j p o s ta w y r e l ig i jn e j do z d e c y d o w a n e j p o ­ s ta w y a te is ty c z n o - la ic k ie j” 11 n ie ro z w ią z u je , a o b a w ia m y się, że n a ­ w e t n ie s ta w ia s p o r n y c h p ro b le m ó w u je d n o z n a c z n ie n ia p o ję c ia ś w ia ­ to p o g lą d u . M e to d a w s p o m n ia n e j s k a li w y b ie r a je d n ą z r e la c ji je d ­ n o s tk a -reliigia ze z b io ru o tw a rte g o , k tó r y m o ż n a n a z w a ć je d n o s tk a — ś w ia t i u o g ó ln ia , u to ż s a m ia ją c p o la ob u re la c ji. I n n e p r z y k ła d y (b a ­ d a n ia r e l a c ji c z ło w ie k -p ra c a , c z ło w ie k -id e a ły (p o s łu g iw a n ia się p o d o b ­ n y m z a b ie g ie m “ ) u to ż s a m ia n ie części z a m k n ię te j z c a ło ś c ią o tw a rtą ) p o k a z u ją , że is tn ie je w p sy c h o lo g ii p o tr z e b a o k r e ś le n ia n o w y c h t y ­ p o lo g ic z n y c h z e s p o lo n y c h n a rz ę d z i b a d a ń z a c h o w a ń l u d z k i c h 13. P rz y 9 W e w s p ó łc z e s n y c h b a d a n ia c h n a d ś w ia to p o g lą d e m m ło d z ie ż y p o l­ s k ie j w id z im y p rz e w a g ę ilo śc io w ą b a d a ń c z ą s tk o w y c h p o słu g u ją c y c h się w y b r a n ą te c h n ik ą , p o r. P o g lą d y m ło d z ie ż y n a ś w ia t, W a rs z a w a 1977 (B ib lio g ra fia ); A. Z y ch : W p o s z u k iw a n iu n o w y c h n a r z ę d z i p o m ia r u p o s ta w św ia to p o g lą d o w y c h , E u h e m e r (1981) 2, 91— 105. 10 J . K o z ie le c k i: P s y c h o lo g ic zn a te o r ia s a m o w ie d z y , W a rs z a w a 1981, 9— 11. 11 A. Z y c h : S k a la sa m o o k r e ś le n ia s t o s u n k u do re lig ii, E u h e m e r 1 (1981) 41— 52. “ Cz. W a le sa : Ś w ia to p o g lą d a m o ty w a c ją do p r a c y , Z y cie i M y śl (1976) 11 i 12, 30—43; 6 8—8 8. 13 W ażn e, w n a s z y m u ję c iu , je s t p rz e c iw s ta w ie n ie n a rz ę d z i (bądź te c h n ik ) iz o lo w a n y c h i z e sp o lo n y c h . P rz e z te c h n i k i iz o lo w a n e r o z u ­ m ie m y t u tafcie, k tó r e o g ra n ic z a ją się do b a d a ń je d n e g o lu b n ie w ie lu

czym są d z im y , że n a le ż y p a m ię ta ć p rz y p re c y z o w a n iu ty c h n a rz ę d z i, że b a d a ją c z ró ż n ic o w a n e p o le r e la c ji c z ło w ie k — ś w ia t (jego ró ż ­ ne w y m ia ry ) p o z o s ta je m y n a te r e n ie d o św ia d c z e n ia h u m a n is ty c z n e g o . W jego o b rę b ie f o r m a ln e i n ie f o r m a ln e w s p ó łc z y n n ik i b a d a ń — t e c h ­ n ik i i m o d e le (w z n a c z e n iu w z o ry i id e a liz a c je ) w s p ó łis tn ie ją , o k r e ś ­ lając m o ż liw o śc i b a d a ń z a c h o w a ń lu d z k ic h „ ja k n a jg ł ę b ie j” , i z o tw a r ­ tą w p rz y s z ło ść p e r s p e k ty w ą , ja k ró w n ie ż ze św ia d o m o śc ią m o r a l­ nego s e n s u d z ia ła ń b a d a w c z y c h w ś ró d lu d zi.

W ty m m ie js c u p o le m iz u je m y z t a k ą p sy c h o lo g ią , k tó r a w c e n tr u m staw ia p o m ia r, a o p is szczeg ó ło w y w y jm u je z sz e rsz e j p e rs p e k ty w y w y ja śn ia n ia i ro z u m ie n ia , r e d u k u j e w ie lo w y m ia ro w y p rz e d m io t do jego części, h e te r o g e n ic z n e s k a le p r z y m ie r z a do w y b ra n e g o w z o rc a całości n ie w y ja ś n ia ją c k r y t e r ió w w y b o ru ) o ra z p o m ija f a k t, że m ie ­ rzenie je d n e g o z c z y n n ik ó w o so b o w o ści (inp. c z y n n ik a p o zn aw czeg o ) testem n ie tr a f n y m i p r z e s ta r z a ły m tr e ś c io w o je s t sp o so b e m h a m o w a ­ nia ro zw o ju „ m ie rz o n y c h o so b o w o śc i” o ra z sp o so b e m d o k o n y w a n ia se ­ lekcji lu d z i „ le p s z y c h ” , w e d łu g fa łs z y w y c h k ry te rió w .

Żeby je d n a k d o k ła d n ie j w y ja ś n ić — co k r y t y k u je m y i z ja k ie g o punktu w id z e n ia — p o ró w n a m y w y b r a n e b a d a n ia ś w ia to p o g lą d u m ło ­ dzieży, z a d a ją c n a s tę p u ją c e p y ta n ia : 1. Czy ś w ia to p o g lą d m o ż n a m ie rz y ć ? 2. D laczego n ie p r z y d a tn e je s t p o ję c ie ś w ia to p o g lą d ? 3 Co je s t w a ż n ie js z e w b u d o w ie te s tó w : tr a f n o ś ć tr e ś c io w a czy d ia ­ gnostyczna? 4. Czy m o ż n a m ie rz y ć w ia d o m o ś c i ś w ia to p o g lą d o w e ? 5. W ja k im s to s u n k u p o z o s ta ją b a d a n ia ś w ia to p o g lą d u m ło d zieży do opisanego p rz e z n a s d o ś w ia d c z e n ia h u m a n is ty c z n e g o ? 3. N IE P O R Ę C Z N O S C P O J Ę C IA Ś W IA T O P O G L Ą D U

P osługując się k a te g o r ią ś w ia to p o g lą d u do m ie rz e n ia p o zn aw czeg o czynnika p o s ta w y w o b ec ś w ia ta — p o d e jm u je m y sz e re g d ecy zji.

Po p ie rw s z e — d e c y z ję co do d e fin ic ji p o ję c ia n a z y w a ją c e g o b a ­ dane z ja w is k o , s k a li o g ó ln e j i s k a l s k ła d o w y c h . I to s k a l n ie ty lk o w sensie s k a li ty p ó w f o r m a ln y c h I4. czynników p rz e d m io tu . N ie u w z g lę d n ia ją w e w n ę trz n e g o z ró ż n ic o w a n ia czynnika, a ta k ż e jeg o r e l a c ji do in n y c h . T e c h n ik i iz o lo w a n e t r a k t u ­ ją zbiory c z ą stk o w y c h b a d a ń p rz e d m io tu (np. w y b r a n y c h e le m e n tó w osobowości) ja k o zesp o ły b a d a ń w y s ta r c z a ją c y c h do o p is u i w y ja ś n i a ­ n ia całości z a c h o w a n ia cz ło w ie k a . N a to m ia s t te c h n ik i z e sp o lo n e u w z g ­ lędniają w ie le — w e w n ę trz n ie z ró ż n ic o w a n y c h w z a je m n ie u z u p e łn ia ­ jących się i o k re ś lo n y c h do sz e rsz y c h c a ło ś c i — c z y n n ik ó w p rz e d m io ­ tu . T e c h n ik i z e sp o lo n e o p ie r a ją się n a k o n s tr u o w a n iu p o ję ć ty p o lo g ic z ­ nych s k a l fo r m a ln y c h i n ie f o rm a ln y c h ; p o ję c ia (złażone, s to so w a n e i uzyskiw ane) w h u m a n is ty c e , w y n ik a ją c e z p o ś r e d n ic tw a te c h n ik ze­ spolonych, m o ż n a n a z w a ć p o ję c ia m i g r a n ic z n y m i (z p o g ra n ic z a d z ie ­ dzin, te c h n ik i p u n k tó w w id z e n ia ). U w a ż a m y , że z a sto so w a n ie t e c h ­ n ik zeispolonych p o z w a la n a p e łn ie js z e p o z n a n ie z a c h o w a ń lu d z k ic h . W dalszym c ią g u a r t y k u łu p o s łu g u je m y isię p o ję c ie m ty c h te c h n ik , ja k rów nież p o ję ć i d z ie d z in z e sp o lo n y c h .

14 W ieloznaczność p o ję c ia ty p u w h u m a n is ty c e je s t fa k te m . U w a ż a ­

P o d ru g ie — n ie w y s ta r c z y d o k o n a n ie p o m ia ru w y b r a n e j z m ie n n e j p sy c h o lo g ic z n e j, le c z p o w in n o się u w z g lę d n ić s k o n s tru o w a n y p o p rz e d ­ n io m o d e l p o ję c ia ty p o lo g ic z n e g o , k tó r y je s t p o d s ta w ą g łó w n ą (w ty m p rz y p a d k u — p o ję c ie ś w ia to p o g lą d u ). P o tn zec ie — k o n ie c z n e je s t z a k r e ś le n ie d z ie d z in g ra n ic z n y c h (bądź s p lo tu d z ie d z in szczeg ó ło w y ch ), w k tó r y c h o b rę b ie m ie rz y m y w p s p ó ł- z a le ż n e z m ie n n e z e sp o lo n e — ś w ia to p o g lą d , n a tę ż e n ie c z y n n ik a p o ­ zn aw czeg o .

P o c z w a rte — p o d ję c ie d e c y z ji w k w e s tii z a k re s u w s p ó łd z ia ła n ia psychom etT id z d z ie d z in a m i in te g r a c y jn y m i ta k im i, ja k o d m ia n y a n tr o ­ p o lo g ii: p sy c h o lo g ic z n e j, so c jo lo g ic z n e j, k u ltu r o w e j, filoBofiCznej.

P o p ią te — z b u d o w a n ie d e fin ic ji ty p o lo g ic z n y c h p o d s ta w o w y c h p o ­ ję ć s k a li o cen (oso b o w o ści i je j c z y n n ik ó w ) z a w a r ty c h w k w e s tio n a r iu ­ s z u i z a s y g n a liz o w a n y c h sło w a m i — p r a w d a / fa łs z ; d o b ry /zły ; s łu sz ­ n y / n ie s łu s z n y .

P o sz ó ste — d o k o n a n ie w y b o ru k r y te r ió w d e fin io w a n ia p o ję c ia ś w ia ­ to p o g lą d u . Z a n a jw a ż n ie js z e u w a ż a m y — k r y t e r i a f u n k c ji p o ję c ia :

1) h is to r y c z n o - k u ltu r o w e , 2) w z a k re s ie p ła s z c z y z n y m o ty w a c y jn e j oso­ b o w o ści, 3) w o b rę b ie p ro b le m ó w s p o rn y c h p sy c h o lo g ii, a s z e rz e j m ó- w ią c - h u m a n is ty k i.

P o s ió d m e — b a d a ją c tr e ś ć p o ję c ia św ia to p o g lą d (w y ra ż o n ą z m ie n ­ n y m i p sy c h o lo g ic z n y m i), d e c y d u je m y się n a p o s łu g iw a n ie się p o ję c ie m w ie lo z n a c z n y m , w ie lo f u n k c y jn y m a p rz e z to c a łk o w ic ie n ie p o rę c z n y m ; je d n o c z e ś n ie p rz e z sw o ją k ło p o tliw o ś ć p o ję c ie św ia to p o g lą d u n ie s ie p ro b le m y te c h n ic z n e i og ó ln e.

W y m ie n iły ś m y tu ty lk o n ie k tó r e d e c y z je k o n ie c z n e w d z ia ła n iu , ja-, k im je s t p s y c h o m e try c z n e p o d e jś c ie do ś w ia to p o g lą d u . P o d e jm u ją c te d e c y z je n a le ż y p a m ię ta ć o tr a d y c ji k u ltu r o w e j, w k tó r e j d z ia ła n ie u m ie sz c z a m y . S p o só b o d n a le z ie n ia się w te j tr a d y c j i w y z n a c z a k r y ­ t e r iu m h is to ry c z n e o k r e ś la n ia tr e ś c i p o jęć. Z a s to s o w a n ie sło w a ś w ia ­ to p o g lą d (W e lta n s c h a u u n g ) w filo z o fii W ilh e lm a D ilth e y a u w a ż a m y za w a ż n y p o m o s t m ię d z y tr a d y c ją a w s p ó łc z e s n o ś c ią15 A u to r W e l- ta n s c h a u n g s le h r e (1860— 1865) 16 p o d a je d ro g ę ro z w ią z a n ia p ro b le m u w y ­

r a ż e n ia „ ż y c ie ” w p o g lą d a c h n a życie i św ia t. D ro g a t a to ró ż n e m e ­ to d y : 1) s tu d ia h is to iry c z n o -p o ró w n a w c z e , 2) p sy c h o lo g ia , 3) p o ró w n y ­ w a n ie p sy c h o lo g ic z n y c h d o św ia d c z e ń . W e d łu g D ilth e y a — p s y c h o lo ­ g ia to a n a liz a h io e r a f ii i a n a liz a tw ó rc z o ś c i w k u ltu r z e , czy li m ó w ią c d z is ie js z y m ję z y k ie m , a n a liz a r e l a c ji c z ło w ie k — k u lt u r a . W w y n ik u t a k ro z u m ia n y c h s tu d ió w u z y s k u je m y , w e d łu g D ilth e y a , cało ści sy ­ ste m o w e , k tó r e on n a z y w a ś w ia t o p o g lą d a m i17. i z ró ż n ic o w a n e . P o r. o ź ró d ła c h i f u n k c ja c h p o ję c ia ty p u : I. L a z a r i- -P a w ło w s k a : O p o ję c iu ty p o lo g ic z n y m w h u m a n is ty c e , W : L o g ic zn a te o r ia n a u k i, W a rs z a w a 1966, 639— 669; Ö z a s to s o w a n ia c h p o ję c ia t y ­ p u w p sy c h o lo g ii — p o r. n p. J. N u ttin : S tr u k t u r a o so b o w o ści, W a r ­ s z a w a 1968, 105— 121: L. N o w a k : M o d el e k o n o m ic z n y , W a rs z a w a 1975.

15 P o r. W. D ilth e y : W e lta n s c h a u u n g s -le h r e , w : G .S., dz. c y t., B .8, 80— 86; Zb. K u d e ro w ic z : Ś w ia to p o g lą d a ż y c ie u D ilth e y a , W a rs z a w a 1966, 120 — uiwiaża, że ź ró d ła p o ję c ia W e lta n s c h a u n g tk w ią w k rę g u r o m a n ty k ó w (około r . 1800— 1813) w p r a c a c h F ic h ta g o , S c h e llin g a . S c h le ie r m a c h e r a a n a w e t w filo z o fii H eg la).

16 W. D ilth e y : W e lta n s a c h a u u n g s le h r e ... dz. cy t., 7— 9. 17 W. D ilth e y : ta m ż e , 26 i n a s t., 75 i nasit., 143 i n a st.

Do dziś z te o r ii D ilth e y a p o z o sta ło w h u m a n is ty c e p rz e k o n a n ie 0 w ielkości sp o so b ó w m y ś le n ia , w y n ik a ją c e g o z „ ż y c ia ” i jeg o p r z e j a ­ wów 18.

W h is to r ii z a s to s o w a n ia p o ję c ia „ ś w ia to p o g lą d u ” c z ę ste są n a s t ę p u ­ jące z w y c z a je o k r e ś la n ia r e la c ji je d n o s tk i w o b ec ś w ia ta : 1) p rz e z

treść t e j r e la c ji; 2) p rz e z je j f u n k c jo n a ln e p o w ią z a n ie z g r u p ą sp o ­

łeczną, d la k tó r e j je s t ty p o w ą ; 3) p rz e z o d d z ie la n ie z d a ń o c e n ia ją ­ cych (i u to ż s a m ia n ia ic h ze św ia to p o g lą d e m ) od z d a ń o p iso w y c h .

W ty m m ie js c u z a jm u je m y się p ie r w s z y m sp o s o b e m o k r e ś la n ia r e ­ lacji ja — ś w ia t, p o n ie w a ż p o z w a la on p o k a z a ć tr w a ło ś ć m y ś li D il­ theya w e w sp ó łc z e s n y c h w e r s ja c h d o ś w ia d c z e n ia h u m a n is ty c z n e g o o raz pow iązanie t e j m y ś li z in n y m i p o g lą d a m i) p r ą d a m i m y ś lo w y m i w k u l­ turze, o ra z n a u k a c h sp o łe c z n y c h ). A ta k ż e p o z w a la sp o jrz e ć n a b a d a n e zmienne p sy c h o lo g ic z n e ja k o n a f r a g m e n ty (bądź e le m e n ty ) k u lt u r y w spółczesnej — w je j p r z e k r o ju s y n c h r o n ic z n y m i d iach iro n iczn y m . Tak um ioszczotna r e l a c ja ja — ś w ia t m o że b y ć b a d a n a (a m o że po­ w inna) w k o n te k ś c ie sp o so b ó w m y ś le n ia ty p o w y c h d la ró ż n y c h d z ie ­ dzin k u lt u r y , ró ż n y c h sp o so b ó w d z ia ła n ia lu d z k ie g o w k u ltu rz e .

A z a te m — z a p y tu ją c , co to je s t ś w ia to p o g lą d ? — o d p o w ia d a m y : ogólne, w ie lo f u n k c y jn e p o ję c ie i e le m e n t k u l t u r y ,9. O d p o w ie d ź k o n ­ k retn a n a to p y ta n ie d o ty c z y k o n k r e tn y c h d o św ia d c z e ń h u m a n is ty c z ­ nych, k tó r e k r y t y k u je m y i k o n k re tn e g o d o ś w ia d c z e n ia h u m a n is ty c z ­ nego, k tó r e w y n ik a z k o n k lu z ji te g o a r t y k u łu , ja k o p ro je k t. W su m ie — ś w ia to p o g lą d , p o ję c ie n ie p o rę c z n e , u z y s k u je n o w y sen s przez z a k o rz e n ie n ie w tr a d y c ji. J e s t to tr a d y c j a p lu r a liz m u , k o m p le ­ m e n ta rn y c h w o b ec sie b ie św ia to p o g lą d ó w , a lb o p u n k tó w w id z e n ia . S tanow ią o n a z b ió r n ie s k o ń c z o n y i o tw a rty . W sp ó łc z e sn y c zło w ie k —· tw ierd zi D ilth e y — k s z t a łt u je się w tr a k c ie s p o ró w ró ż n y c h ś w ia to ­ poglądów (np. n a u k i, p o e z ji, re lig ii, m e ta fiz y k i). K a ż d y ś w ia to p o g lą d — inaczej sp o só b m y ś le n ia (alb o o d m ia n a r e la c ji w o b ec ś w ia ta i ż y ­ cia) ma sw o ją w e w n ę tr z n ą d ia le k ty k ę i p o w ią z a n ia z i n n y m i 20.

Z ty p o lo g ic z n e j n a u k i D ilth e y a o ś w ia to p o g lą d a c h w y n ik a ją a k t u a l ­ n e pro b lem y b a d a ń n a d n a u k ą i in n y m i d z ie d z in a m i k u lt u r y . N a p r z y ­ k ła d p y ta n ie — ja k a p s y c h o lo g ia m a d ziś w ię k sz ą w a rto ś ć (ilo ścio w a czy jak o ścio w a), z d o m in o w a n a p rz e z i n t e r p r e ta c ję p s y c h a m e tr y c z n ą czy in te r p r e ta c ję r o z u m ie ją c ą , sto i w c e n tr u m p ro b le m ó w s p o r n y c h *ł. Z tym p y ta n ie m w ią ż e się n a s tę p n e — ja k p o w in n iś m y b a d a ć z a c h o ­ w anie c z ło w ie k a : te c h n ik a m i iz o lo w a n y m i czy z e sp o lo n y m i, w o p a r ­ ciu o p o ję c ia iz o lo w a n e czy zesp o lo n e . P o n a d to , z g o d n ie z tr a d y c ją ,p a u k o p rz y r o d z ie ” i „ n a u k o d u c h u ” , w a ż n e są ta k i e k o n ty n u a c je teo rii D ilth e y a , k tó r e o d k r y w a ją tz w . c a ło ś c io w e ( in te g ru ją c e ) m e to d y

1! W. D ilth e y : ta m ż e , 3 i n a s t.; a ta k ż e S. O sso w sk i: dz. cy t., 137 1 nast.

18 W zory a n a liz y p o ję ć w k o n te k ś c ie b a d a ń k u ltu r o w y c h o d n a jd u je m y w s e m io ty c e . P o r. J. P e lc : dz. cy t., 332— 341; T h . A. S e b e o k : C o n ­ tributions to th e D o c trin e o f S ig n s . B lo o m in g to n -L is s e 1976; ta k ż e w socjologii k u l t u r y por. A. K ło s k o w s k a : S o c jo lo g ia k u l t u r y , W a rs z a w a 1981, 11 i n a s t., 103— 216.

28 W. D ilth e y : ta m ż e , 227— 236.

21 P rz e c iw s ta w n e w z o ry w l i te r a tu r z e p o ls k ie j p sy c h o lo g ii p o r. n p .

M. N o w ak o w sk a: P sy c h o lo g ia ilo śc io w a , W a rs z a w a 1975; w p rz e c i­ w ieństw ie do K. O buchow sfci: W ę z ło w e p r o b le m y te o r ii o so b o w o ści, w : Studia F ilo z o fic z n e (1974) 11, 23—37.

b a d a ń , tz w . c a ło ś c i k u ltu r o w e , ja k o p rz e d m io ty , ch o cia ż a n a liz o w a n e z ró ż n y c h p u n k tó w w id z e n ia . N ie m o ż n a o c z e k iw a ć je d n o z n a c z n y c h o d p o w ie d z i n a te p y ta n ia , a je d y n ie m u s im y p o p rz e s ta ć n a o d k ry w a n iu m e to d w ła śc iw e g o ro z ­ k ła d a n ia a k c e n tu . Z p o ró w n a n ia ró ż n y c h d y s k u s y jn y c h p ro p o z y c ji b a ­ d a w c z y c h w y ła n ia się k o n c e p c ja p sy c h o lo g ii h u m a n is ty c z n e j, p rz e c iw ­ s ta w io n a ta k i e j n a u c e , k tó r a p o s łu g u je się te c h n ik a m i iz o lo w a n y m i i je s t ja k g d y b y z a m k n ię ta w fo r m a liz m ie m e to d y c z n y m B. P rz e c h o d z ą c od tr a d y c ji do w z g lę d n ie w sp ó łc z e s n y c h b a d a ń w łą c z a ­ m y się w d y s k u s ję n a te m a t k o m p le m e n ta rn o ś c i m e to d fo r m a ln y c h i n ie f o rm a ln y c h w p sy c h o lo g ii. P rz y p o m in a m y k ilk a ty p o w y c h u ję ć b a d a n ia św ia to p o g lą d u w p sy ch o lo g ii. P r a c a S. S z u m a n a , J . P ie te r a , H. W e ry ń s k ie g o „ P sy c h o lo g ia ś w ia ­ to p o g lą d u m ło d z ie ż y” 23 w y d a je się n a jb a r d z ie j z b liż o n a do te o r ii D il­ th e y a . Z a w ie ra m a t e r i a ł p a m ię tn ik ó w , a n k ie t o ra z in f o r m a c ji b io g r a ­ fic z n y c h — in te r e p r e to w a n y c h ja k o s y s te m o w y t y p m y ś le n ia . M a te ria ł je s t u p o r z ą d k o w a n y w e d łu g z a w a r ty c h w n im p o ję ć filo z o fic z n y c h (b ąd ź „ filo z o f u ją c y c h ”), w e d łu g p y ta ń , k tó r e m ło d zież so b ie s ta w ia i ro z w ią z u je . Ś w ia to p o g lą d w ta k i m u ję c iu je s t sy s te m e m p y ta ń zło ­ ż o n y c h , ja k ie d o ty c z ą r e l a c j i je d n o s tk a — ś w ia t. R o z u m ie n ie p o ję c ia ś w ia to p o g lą d je s t tu sy n o n im e m o p isu w y ja ś n ia ją c e g o o ra z in t e r p r e ­ tu ją c e g o — tr e ś ć , s t r u k tu r ę i f u n k c ję ty c h p y ta ń o ra z sp o so b y z a ­ c h o w a ń z n im i z w ią z a n y c h . W ta k i m u ję c iu św ia to p o g lą d je s t ta k ż e z b io re m h ip o te z u k ie r u n k o w a n y c h n a id e a ły , h ip o te z z m ie n ia ją c y c h się i z m ie n ia ją c y c h osobow ość (b a d a n e g o , b a d a c z a i o d b io ry in f o r ­ m a c ji o w y n ik a c h b a d a ń ).

I n n y s c h e m a t b a d a w c z y p r z y ją ł Oz. W a le sa w a r t y k u l e „ Ś w ia to ­ p o g lą d a m o ty w a c ja do p r a c y ” . P ró b a te o r ii „ ś w ia to p o g lą d u w o gó­ l e ” z e s ta w io n a je s t t u t a j z w y n ik a m i b a d a ń k w e s tio n a riu s z o w y c h n a d w a rto ś c ią p r a c y 24. Ś w ia to p o g lą d w ty m u ję c iu je s t w e w n ę tr z n ie z ró ż ­ n ic o w a n ą p o s ta w ą g lo b a ln ą (s y ste m e m cech , tr e ś c i i f u n k c ji, k tó r a c h a r a k t e r y z u j e się s iln y m c z y n n ik ie m m o ty w a c y jn y m . Ś w ia to p o g lą d , w e d łu g a u to r a , r e p r e z e n tu j e „ ja k ą ś silę, d y n a m ic z n ą i b e z w a r u n k o w ą p r a w d ę ” 25. J e s t to u ję c ie św ia to p o g lą d u ja k o a p o ­ d y k ty c z n e g o sp o so b u m y ś le n ia , w o d ró ż n ie n iu od u ję c ia S. S z u m a n a i in n y c h , k tó r e n a z w a ły b y ś m y h ip o te ty c z n y m i p ro b le m o w y m . I n n y m p rz y k ła d e m b a d a ń n a d ś w ia to p o g lą d e m w p sy c h o lo g ii je s t a r t y k u ł A. Z y c h a W p o s z u k iw a n iu n o w y c h n a r z ę d z i p o m ia r u p o s ta w św ia to p o g lą d o w y c h . T e s t w ia d o m o ś c i ś w ia to p o g lą d o w y c h „C z ło w ie k — Z y c ie — Ś w ia t” **. P r a c a t a b u d z i s z e re g w ą tp liw o ś c i, p o n ie w a ż z a ­ k ła d a w ie lo w y m ia ro w e p o ję c ie ś w ia to p o g lą d u , s ta r a się u jm o w a ć za p o m o c ą je d n e g o w s k a ź n ik a w ia d o m o ś c i ś w ia to p o g lą d o w y c h (o d n o szą­ 22 P s y c h o lo g ia h u m a n is ty c z n a w p o le m ic e z „ iz o lu ją c y m fo r m a liz ­ m e m ” (ize w z g lę d u n a jeg o s k u tk i) — E. F ro m m : E ty k a h u m a n is t y c z ­ na a a u to r y ta r n a , w : P sy c h o lo g ia h u m a n is ty c z n a , dz. cy t., 190— 198; C. R o g e rs: I s to ta te r a p ii u ję ta w te r m in a c h d o ś w ia d c z e n ia te r a p e u ­ ty c z n e g o , ta m ż e , 322— 329. 23 S. Szum ain, J. P ie te r , K. W e ry ń s k i: P sy c h o lo g ia św ia to p o g lą d u m ło d z ie ż y , W a rs z a w a — L w ó w 1933. 24 Cz. W a le sa : dz. cyt., 25 Cz. W a le s a : ta m ż e , 31. M A. Z y ch : W p o s z u k iw a n iu ... dz. cyt.,

cego się do ze sp o łu in f o rm a c ji, w y b r a n y c h do k w e s tio n a riu s z a w e d łu g niezn an y ch b liż e j k ry te rió w ). Z a łą c z o n y do a r t y k u łu k w e s tio n a riu s z jest d la n a s m a te r ia łe m do o d c z y ta n ia p o g lą d ó w a u to r a n a te m a t „m ierzenia ś w ia to p o g lą d u ” (co je s t m ie rz o n e ? w ja k i sp o só b ? i do j a ­ kiego celu ? ). Ś w ia to p o g lą d , w e d łu g a u to r a , to z a ło ż o n y (ja k o w zo rzec) 'sposób m y ś le n ia i z a c h o w a n ia . W p o lu z n a c z e n io w y m te g o w z o rc a p o ­

zostają: k w e s tio n a r iu s z (w y n ik w ie lo k r o tn e g o w y b o ru fo r m a ln y c h sk a l typologicznych), o ra z o d p o w ie d z i osób b a d a n y c h .

W y m ien io n e b a d a n ia jesz c z e r a z p o k a z u ją n ia p o rę o z n o ść w ielozna.- cznego p o ję c ia ś w ia to p o g lą d u . N a jc z ę ś c ie j n ie u w z g lę d n ia ją , le c z r e i dukują część z n a c z e ń te g o p o ję c ia . U w a ż a m y , że m o ż n a u m k n ą ć t e j k o n sek w en cji, w p r o w a d z a ją c do b a d a ń w ie lo w y m ia ro w ą ty p o lo g ię (i n ie tylko fo r m a ln ą ), s to s o w n ą do w ie lo w y m ia ro w e g o p o ję c ia . W z w ią z k u z ty m p ro p o n u je m y n ie z b ę d n e , n a s z y m z d a n ie m , p ła s z ­ czyzny ty p o lo g ii p o ję c ia ś w ia to p o g lą d u ; ta k i e ja k : 1) ty p o lo g ia k r y t e r ió w o d ró ż n ie n ia c a ło ś c i św ia to p o g lą d o w y c h ; 2) s k a ­ le fo rm a ln e w s k a ź n ik ó w d o ty c z ą c y c h e le m e n tó w p o ję c ia ; 3) ty p o lo g ia k o n tek stó w z a s to s o w a n ia p o ję c ia ś w ia to p o g lą d u w t r a d y c j i n a u k szcze­ gółow ych i d z ie d z in in te g r a c y jn y c h ; 4) ty p o lo g ia sy n o n im ó w ; 5) t y p o ­ logia m o d e li i w izorców ś w ia to p o g lą d o w y c h ; 6 ty p o lo g ia m e to d i te c h ­ nik b a d a n ia ś w ia to p o g lą d u . 4. CZY M O Ż N A M IE R Z Y Ć W IA D O M O Ś C I Ś W IA T O P O G L Ą D O W E ? To p ra w d a , że b e z p o ś r e d n im m o ty w e m do p o ję c ia r o z p a tr y w a n e j w a rty k u le p r o b le m a ty k i s ta ła się l e k t u r a d w u n u m e r ó w E u h e m e r a n r 1 i 2 z 1981 r o k u . W y m ie n io n e z e sz y ty p o ś w ię c a n e są p s y c h o lo ­ gicznym b a d a n io m p o s ta w w o b e c ś w ia ta a z w ła sz c z a p o s ta w w o b e c religii. R e fle k s je , ja k ie n a s u n ę ły się n a m p rz y t e j le k t u r z e m a ją z n a c z ­ nie szarszy z a k re s .

B adania p o s ta w w o b e c r e lig ii i p o s ta w w o b e c ś w ia ta w o s ta tn ic h latach z y s k u ją c o ra z w ię k s z ą p o p u la rn o ś ć . J e d n o c z e ś n ie , p r z y p a t r u j ą c się p ro w a d z o n y m a n a liz o m t a k z ło żo n y c h z ja w is k , ja k p o s ta w y r e l ig ij­ n e i postaiw y w o b e c ś w ia ta , z c a łą m o c ą i w y ra z is to ś c ią w id z im y problem m o d e lu p s y c h o lo g ii ja k o n a u k i. A w ię c fo r m a liz m czy riie- formaTizm p sy c h o lo g ii, w ja k im s to p n iu i w o d n ie s ie n iu do ja k ic h zjaw isk p sy c h o lo g ic z n y c h ? N ie z a m ie rz a m y w ty m m ie js c u r o z s tr z y ­ gać, k tó ra m e to d a je s t je d y n ie słu sz n a — f o r m a ln a czy n ie f o rm a ln a . Sądzim y, że o b ie są k o m p le m e n ta rn e . D la te g o te ż p ro p o n u je m y p o ­ tra k to w a n ie s p o ru o w y b r a n y w z o rz e c h u m a n is ty k i ja k o d y s k u s ji, w której m o ż n a u s ta lić (s to so w n ie do w a r u n k ó w m a te r ia łu , w y k s z ta ł­ cenia a u to r a o ra z n u r tu ją c y c h go k w e s tii) je d y n ie p ła s z c z y z n y D oro­ zum ienia m ię d z y ró ż n y m i s ta n o w is k a m i. N a to m ia s t w ażtnv je s t k ie ­ ru n ek i w a r to ś ć k a ż d e g o m o m e n tu czy p o s ta c i p o ro z u m ie n ia w d ia lo ­ gu. W ika za ne w s p ó łc z y n n ik i (k ie ru n e k b a d a ń i d y s k u s ji o ra z ic h w a r ­ tość) o d k ry w a ć m o ż n a p rz e d e w s z y s tk im n a Skali h ip o te z y o a p r io ­ r i u n iw e rsa ln e i jeg o k o n k r e tn e se n sy , o c z ło w ie k a w w y m ia r z e id e i regulatyw m ych i d o ra ź n y c h o b ra z ó w o sobow ości. S k a la t a to ró ż n e w ym iary p y ta ń o c z ło w ie k a w e w s p ó łc z e s n y m św ie c ie ; w y m ia r y z a ­ wierzone m ię d z y k o n k r e te m a u n iw e r s u m ” .

27 P roblem sk a li, w p o w ią z a n iu z p ro b le m e m a p r io r i o ra z id e i r e - gulatywm ych. z n a jd u j e p o ś r e d n ie o d z w ie rc ie d le n ie w p s y c h o lo g ii t y l ­

N a w ią ż m y o b eo n ie do k o n k re tó w . A r ty k u ł z a ty tu ło w a n y S k a la sa- m o o k r e ś le n ia s to s u n k u do re lig ii o d n o si się do a n a liz y p o zn aw czeg o i e m o c jo n a ln e g o c z y n n ik a p o s ta w y r e lig ijn e j. S k o n s tru o w a n y p rz e z a u to r ó w k w e s tio n a r iu s z je s t p e w n e g o ro d z a ju m o d e le m o p isu ta k i e j p o sta w y . W y m ie n ia się tu n a s tę p u ją c e e le m e n ty : te o r e ty c z n ą , p r a k ­ ty c z n ą , o rg a n iz a c ję s a k r a ln ą . D r u g i28 a r t y k u ł to W p o s z u k iw a n iu n o ­ w y c h n a r z ę d z i p o m ia r u p o s ta w ś w ia to p o g lą d o w y c h — o k tó r y m ju ż b y ła m o w a. Z a sa d n ic z o a r t y k u ł o p is u je z a s a d y k o n s t r u k c ji teksitu w ia ­ d o m o śc i ś w ia to p o g lą d o w y c h . A u to r w p ro w a d z a e le m e n t „ w ia d o m o śc i ś w ia to p o g lą d o w y c h ” ja k o w s k a ź n ik n a tę ż e n ia p o s ta w y ś w ia to p o g lą d o ­ w e j. Z e s ta w ie n ie obu ty c h a r ty k u łó w w k o n te k ś c ie szerszeg o p r o g r a ­ m u b a d a ń p sy c h o lo g ic z n y c h , z a p re z e n to w a n y c h w n r 1 i 2 E u h e m e r a (1981), p o z w a la — co n a jm n ie j — n a w y p ro w a d z e n ie w n io sk ó w d o ty ­ cz ą c y c h a k tu a l n ie p ro w a d z o n y c h b a d a ń w ty m z a k re s ie . N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że a m b ic ją b a d a c z y b y ła a n a liz a ja k n a jw ię k s z e g o o b sz a ­ r u ludzikich d o św ia d c z e ń (przeżyć). A r ty k u ł p ie rw s z y d o ty c z y w ę ż ­ szego z a k re s u d o św ia d c z e ń je d n o s tk i — ty lk o p o s ta w re lig ijn y c h , a le je d n o c z e S iie w y d a je się, że a u to r z y s t a r a j ą się b y „ c z y n n ik t e n ” b y ł p o z n a n y d o g łę b n ie , co w y ra ż a się a n a liz ą p o zio m u e m o c jo n a ln e g o , p o ­ z n aw czeg o i n o rm a ty w n o -z a c h o w a n io w e g o . W p r z y p a d k u d ru g ie g o a r t y k u łu m a m y do c z y n ie n ia z o d w ro tn ą s y tu a c ją , b a d a n a je s t b a r ­ dzo o g ó ln a p o s ta w a św ia to p o g lą d o w a i je d n o c z e ś n ie o g ra n ic z o n y zo­ s t a je w s k a ź n ik t e j p o s ta w y ) ty lk o w s k a ź n ik p o z n a w c z y ) — je d y n ie do tz w . w ia d o m o ś c i ś w ia to p o g lą d o w y c h . B a d a ją c p o s ta w y r e lig ijn e , a u to r z y n ie p r e t e n d u ją do o k re ś la n ia „ d o b ry c h ” azy „ z ły c h ” p o s ta w re lig ijn y c h , s ta r a ją c się je d y n ie u s ta lić p o m ia r s to p n ia z a a n g a ż o w a n ia w o b e c re lig ii. In a c z e j s p r a w a w y g lą d a p rz y b a d a n iu ś w ia to p o g lą d u . A u to r zało ż y ł, że m oże b y ć „ d o b ry ” lu b „ z ły ” ś w ia to p o g lą d i s ta r a się to w y k a z a ć n a p o d s ta w ie s p e c ja ln ie d o ­ b r a n y c h p y ta ń , w y r a ż a ją c y c h tzw . w ia d o m o ś c i św ia to p o g lą d o w e . Co w ię c e j, p r o c e d u r a b a d a w c z a i a n a liz a u z y s k iw a n y c h w y n ik ó w z a k ła ­ d a je d n ą t r a f n ą o d p o w ie d ź n a z a d a w a n e w k w e s tio n a r iu s z u p y ta n ia . W te n sp o só b n a rz ę d z ie , k tó r e m ia ło słu ży ć o k re ś le n iu p o s ta w y ś w ia ­ to p o g lą d o w e j s t a je się n a rz ę d z ie m s e l e k c y j n y m M, u w z g lę d n ia ją c y m j e ­ d e n w zo rz e c ś w ia to p o g lą d u (o czym w s p o m in a ły ś m y p o p rz e d n io ). W ty m k o n te k ś c ie n ie o d p a r c ie n a s u w a się p y ta n ie : czem u m a słu ży ć o tr z y m a n y w y n ik p o m ia ru i w ja k i sp o só b m oże on o p is y w a ć i w y ­ ja ś n ia ć r e l a c je ja — św ia t. J a k i je s t w ię c sen s s to s o w a n ia „ n a rz ę ­ d z ia p o m ia ru w ia d o m o ś c i ś w ia to p o g lą d o w y c h ” ? S p r ó b u jm y zn a le ź ć o d ­ p o w ie d ź n a p y ta n ie , co to są w ia d o m o ś c i św ia to p o g lą d o w e ? (w k o n ­ te k ś c ie o m a w ia n e g o n a rz ę d z ia ). N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że p o d o b n ie ja k p o ję c ie ś w ia to p o g lą d . O k reślen ie „ w ia d o m o ś c i św ia to p o g lą d o w e ” je s t p o ję c ie m n ie ja s n y m i w ie lo z n a c z n y m . J e ż e li p rz y jm u je m y , że w ia -ko w je j n u r c ie h u m a n is ty c z n y m . N a to m ia s t w y s tę p u je w y ra ź n ie w a n tr o p o lo g ii p s y c h o lo g ic z n e j i a n tr o p o lo g ii k u lt u r o w e j — P o r. n p. A. J a n o v , E. M. H o ld e n : P rim a l m a n , N e w Y o rk 1975; D.T. C a m p b e ll, R. N a ro ll: P sy c h o lo g y : T h e m u tu a l m e th o d o lo g ic a l r e le v e n c e o f a n th ­ r o p o lo g y a n d p s y c h o lo g y , W : P sy c h o lo g ic a l A n th r o p o lo g y Ft. L . K. H su . 1972, 435—469.: S. L é v i- S tr a u s s : A n tro p o lo g ia s tr u k tu r a ln a , W a r ­ s z a w a 1970. 28 A. Z y ch : S k a la ..., 44. 29 P a r. J. B rz e z iń sk i: E le m e n ty m e to d o lo g ii b a d a ń p sy c h o lo g ic z n y c h , W a rs z a w a 1971.

dom ośei ś w ia to p o g lą d o w e to s y n o n im in f o r m a c ji d o ty c z ą c y c h s to s u n k u jed n o stk i do ś w ia ta , to u z y s k u je m y b a rd z o o g ó ln ą k a te g o r ię , w r a - majoh k tó r e j o p is y w a ć k a ż d ą d o w o ln ą tireść. N a p r z y k ła d p y ta n ie 0 n a jle p s z e m a r k i sa m o c h o d ó w m o g ło b y b y ć ró w n ie ż u w a ż a n e ja k o O pisujące c z y ją ś w ie d z ę o św iecie. J e ż e li n a to m ia s t p r z y jm u je m y , że jest to o k re ś lo n y do p e w n y c h k a te g o r ii z a só b w ie d z y o c z ło w ie k u , życiu i św ie c ie , to p o ja w ia się p y ta n ie : ja k ie są k r y t e r i a w y b o ru ty c h a nie in n y c h w ia d o m o ś c i. W k a ż d y m ra z ie w a n a liz o w a n y m a r t y k u le nie z n a jd u je m y ja s n o o k re ś lo n y c h k r y te r ió w w y b o ru n a s tę p u ją c y c h działów p ro b le m o w y c h : b ło g e n e z a — p o c h o d z e n ie ż y c ia ; k o m ó r k a — biologia ży c ia ; c z ło w ie k — g e n e z a , filo z o fia , p sy c h o lo g ia ; w sz e c h ­ św iat — s t r u k t u r a , p o c h o d z e n ie ; e w o lu c jo n iz m ; m a te r ia lis ty c z n a filo ­ zofia w sp ó łc z e s n a ; m a r k s is to w s k ie re lig io z n a w s tw o ; ś w ia to p o g lą d o w e aspekty fiz y k i i c h e m ii w s p ó łc z e s n e j. Nie je s t te ż c h y b a d o b rz e , że o d p o w ie d z i n a p y ta n i a z t a k ró ż ­ nych d z ia łó w są je d n a k o w o o c e n ia n e (za o d p o w ie d ź z g o d n ą z k l u ­ czem 1 p u n k t). Należy p rz y z n a ć a u to r o w i s to s u n k o w e u c z c iw e p o d e jś c ie do te m a tu , poniew aż s w o je b a d a n ie n a z w a ł „ p o s z u k iw a n ie m n a rz ę d z i p o m ia r u ”. W z w ią z k u z ty m p ro p o n u je m y d a ls z ą d y s k u s ję , a lb o daisize w s p ó ln e z a u to re m obu k w e s tio n a riu s z y p o s z u k iw a n ia .

P o d k re ś la m y jeszcze ra z n a sz ą z a sa d n ic z ą w ą tp li w o ś ć 30: ozy w ia ­ domości św ia to p o g lą d o w e są ty m s a m y m co p o s ta w a św ia to p o g lą d o w a ; czy p o ję c ie to je s t n a ty l e o s tre , że m oże by ć p rz e d m io te m p o m ia ru ; czy w ie d z a ś w ia to p o g lą d o w a b a d a n a k w e s tio n a riu s z e m m o że b y ć p o d ­ stawą b u d o w a n ia s k a li n a tę ż e n ia p o s ta w y ś w ia to p o g lą d o w e j; w re sz c ie , ozy w ie d z ę św ia to p o g lą d o w ą (z a k ła d a ją c d z is ie jsz y s ta n n a u k i) m o ż n a porządkow ać w e d łu g s c h e m a tó w : p r a w d a — fa łsz ; s łu sz n y — n ie ­ słuszny; d o b ry ■— zły.

Z au w ażm y , że w y m ie n io n y p o p rz e d n io w y k a z d z ia łó w p ro b le m o w y c h „w iadom ości ś w ia to p o g lą d o w y c h ” p r z y ję ty p rz e z a u to r a , w y k a z u je — z je d n e j s tro n y n ie s p ó jn o ść , z d ru g ie j zaś — w ielo asp ek to rw o ść p o d ­ staw ow ego p o ję c ia , p rz y je d n o c z e s n y m b r a k u re p r e z e n ta ty w n o ś c i d la badanego p rz e d m io tu . J a k w ięc w t e j s y tu a c ji, m o ż n a p o s łu g iw a ć się jednym o g ó ln y m w y n ik ie m (liczb o w y m ) d la o k re ś le n ia t a k złożonego 1 sk o m p lik o w an eg o p o ję c ia , ja k im je s t ś w ia to p o g lą d .

N aszym z d a n ie m , tr a f n o ś ć k w e s tio n a r iu s z a — b a d a ją c e g o ś w ia to p o ­ gląd — p o w in n a z a sa d z a ć się n a jeg o h e te r o g e n io z n o ś c i31, a le n ie w ta k im u ję c iu , ja k ie p r e z e n tu je się w o m a w ia n e j p ra c y . P o n ie w a ż autor n ie p o k u s ił się o to , a b y o b liczy ć d la k a ż d e g o z d z ia łó w o d r ę b ­ ny w sp ó łc z y n n ik , a le tr a k to w a ł h e te r o g e n ic z n e p y ta n ia ja k o s k ła d n ik jednej s k a li: n ie je s t to te s t w p e łn y m te g o s ła w a z n a c z e n iu h e t e ­ rogeniczny. S ą d z im y , że w y s tę p u ją c e m a n k a m e n ty są w y n ik ie m n ie ­

30 Z a s a d n ic z a w ą tp liw o ś ć w o d n ie s ie n iu do p ro p o n o w a n y c h p rz e z

A. Z y ch a n a rz ę d z i b a d a n ia p o s ta w y ś w ia to p o g lą d o w e j d o ty c z y n ie tylko n ie o s tro ś c i b a d a n e g o z ja w is k a i p o ję ć , a le ta k ż e u w a ż a m y , że p roponow ane m e to d y d e f o r m u ją p r z y j ę tą p o w sz e c h n ie w p sy c h o lo g ii definicję p o s ta w y , w t a ß i sp o só b , że r e d u k u j ą je j tre ś ć . P o r. d e f i­ nicja p o s ta w y w e d łu g T h . M. N e w c o m b a , R .H . H u r n a r a , P h . E. C o n - versea: P sy c h o lo g ia sp o łe c zn a , W a rs z a w a 1965, 61; a ta k ż e p r a c e z a ­ warte w z b io rz e p o d re d . S. N o w a k a : T e o r ie p o s ta w , W a rs z a w a 1973.

31 Por. D. M a g n u s s o n : W p r o w a d z e n ie do te o r ii te s tó w , W a rs z a w a

d o c e n ia n ia tr a f n o ś c i tr e ś c io w e j te s tu . Trudin-o zgodzić się z a u to r e m , że k w e s tio n a r iu s z „ je s t n a rz ę d z ie m p o m ia ru , k tó re g o w y n ik o m m o ż e ­ m y w z n a c z n y m sto p n iu z a u fa ć b a d a ją c w ie d z ę 'św ia to p o g lą d o w ą m ło ­ dzieży a k a d e m ic k ie j” . T w ie rd z e n ie to o p a r te je s t n a o tr z y m a n y c h p rz e z a u to r a w sp ó łc z y n n ik a c h k o r e la c ji rz e te ln o ś c i i tr a f n o ś c i d ia g n o s ty c z ­ n e j 3ä. R ó w n ie ż a n a liz a k o n s t r u k c ji p y ta ń p o tw ie r d z a n a sz e z a s trz e ż e n ia . O g ó ln ie, ze w z g lę d u n a in s tr u k c ję te s tu i z a łą c z o n y k lu c z , m o ż n a b y k w e s tio n a riu s z t e n za lic z y ć do s k a l z w y m u s z a n y m w y b o r e m 33, choć b y ła b y to fo r m a z m o d y fik o w a n a w s to s u n k u do p o w sz e c h n ie sto so ­ w a n y c h ; są je d n a k p e w n e z a s trz e ż e n ia .

P rz y tr e ś c io w e j ró ż n o ro d n o ś c i p y ta ń tr u d n o zgodzić się z a u t o r e m 34, b y o d p o w ie d ź n a p o szczeg ó ln e p y ta n ia tr a k to w a ć ró w n o w a ż n ie (za k a ż d ą z g o d n ą z k lu c z e m o d p o w ie d ź je d e n p u n k t). Z o b ra z u jm y to n a p rz y k ła d z ie : p y ta n ie 14 b rz m i: K tó ry z p ie r w ia s tk ó w z o s ta ł o d k ry ty n a S ło ń c u , z a n im stw ie rd z o n o jeg o o b e c n o ść n a Z iem i? i p o d a n e są n a s tę p u ją c e m o żliw o ści: A) H e l, B) P o lo n ; C) K a ro n , D) E u ro p ; zaś p y ta n ie 2 „ K tó ry z n a s tę p u ją c y c h p o g lą d ó w n a te m a t c z ło w ie k a je s t słu s z n y : w y m ie n ia n a s tę p u ją c e m o żliw o ści: 4) „ C z ło w ie k je s t s y n ­ te z ą skończoniości i n ie s k o ń c z o n o śc i, czasorwości i w ieczn o ści, k o n ie c z ­ n o ś c i i w o ln o ści, B) „W y szliśm y z n ico ści i n ie je s te ś m y p rz e z n ik o g o stw o rz e n i. P o n ie w a ż n ie m a B oga, n ie m a p r a w , n ie m a w a rto ś c i, k tó r e b y n a m b y ły d a n e w sp o só b o c z y w isty — m u s im y s tw a r z a ć się sa m i z n iczego...” , C) „C z ło w ie k tw o rz y re lig ię , re lig ia n ie tw o rz y cz ło w ie k a... C z ło w ie k je d n a k n ie je s t is to tą o d e rw a n ą tk w ią c ą p oza ś w ia te m O zlo w iek — to ś w ia t c z ło w ie k a , p a ń s tw o , sp o łe c z e ń stw o . To p a ń s tw o , to sp o łe c z e ń stw o tw a r z y re lig ię ...” , D) .... czy m ż e je s t czło ­ w ie k w p rz y ro d z ie ? N ico ścią w o b e c n ie sk o ń c z o n o śc i, w s z y s tk im w o b ec n ico ści, p o ś r o d k ie m m ię d z y n ic z y m a w s z y s tk im ” .

O ile n a p y ta n ie 14 rz e c z y w iś c ie m o ż n a u d z ie lić je d n o z n a c z n ie t r a f ­ n e j o d p o w ie d z i, o ty l e n a p y ta n ie 2 tr u d n o je s t p rz y ją ć a p r io r i t r a f ­

n ą o d p o w ie d ź w k a te g o r ii słu szn o ści. Co w ię c e j — mioże się zd a rz y ć , że b a d a n a o so b a n ie z n a jd z ie w ogóle o d p o w ie d z i n a to p y ta n ie (spo­ śró d z a p re z e n to w a n y c h m o żliw o ści).

P o n ie w a ż p y ta ń ty p u 14 je s t w k w e s tio n a riu s z u d w a d z ie śc ia d z ie ­ w ię ć (cały k w e s tio n a r iu s z lic z y 50), n a le ż y z a s ta n o w ić się — co z p u n ­ k tu w id z e n ia tr a f n o ś c i tr e ś c io w e j te n t e s t m ie rz y . W ś w ie tle p r z e d ­ s ta w io n y c h p o p rz e d n io ro z w a ż a ń o p o ję c iu św ia to p o g lą d u u w a ż a m y , że te s t te n je s t je d y n ie s p r a w d z ia n e m w ia d o m o ś c i s z k o ln y c h z w y ­ b r a n y c h d z ie d z in n a u k i ( n ie s te ty w o p a rc iu o p r z e s ta rz a łe , a w ięc n ie a k t u a ln e d a n e ); n ie je s t z aś w ż a d n y m w y p a d k u k w e s tio n a r iu ­ szem b a d a ją c y m ja k ik o lw ie k w s k a ź n ik p o s ta w y św ia to p o g lą d o w e j. P rz y t a k i e j lic z b ie p y ta ń z z a k re s u w ia d o m o ś c i sz k o ln y c h , n ie o d p o w ia ­ d a ją c n a a n i je d n o p y ta n ie tr e ś c io w o z b liż o n e do p o ję c ia ś w ia to p o ­ g lą d u , m o ż n a u z y s k a ć w y s o k ą lo k a tę n a s k a li n a tę ż e n ia s k ła d n ik a p o zn a w c z e g o p o s ta w y św ia to p o g lą d o w e j. 32 T a m ż e , 181— 199. 33 J. B rz e z iń s k i: dz. cy t., 221 i n a s t. 34 A. Z y ch : W p o s z u k iw a n iu ... dz. cy t., 99 i 97.

5. K O N K L U Z JE

P ro b le m p o ję ć ty p o lo g ic z n y c h i s ta tu s u h u m a n is ty k i (ta k ż e p s y c h o ­ logii) je s t sitale o s try i o tw a r ty . O tw a rto ś ć i s z a n s e tw ó rc z e j i n t e r p r e ­ tacji ty p ó w sto s o w a n y c h p o ję ć — to z a d a n ia , k tó r e s t a ją p rz e d k a ż ­ dym b a d a c z e m . S z c z e g ó ln ie is to tn y m je s t d ą ż e n ie do o g ra n ic z a n ia n ie - poręczności p o ję ć w ie lo z n a c z n y c h i w ie lo f u n k c y jn y c h . N a p rz y k ła d , kłopoty z w ią z a n e z p o ję c ie m ś w ia to p o g lą d u m o ż n a z re d u k o w a ć p o ­ przez n a d a n ie m u z n a c z e n ia p o ję c ia g ra n ic z n e g o , tj . p o ję c ia — n a granicy d z ie d z in , te c h n ik i p u n k tó w w id z e n ia . Jeżeli p rz y jm ie m y , że p o ję c ie g ra n ic z n e (np. ś w ia to p o g lą d u ) je s t w artością, a n a u k a (np. b a d a n ia p sy c h o lo g ic z n e św ia to p o g lą d u ) s k o n ­ c e n tro w a n y m w o k ó ł te j w a rto ś c i d z ia ła n ie m , to n a le ż y o k re ś lić ja k najściślej (ale w sp o só b o tw a r ty ) w a r u n k i te g o d z ia ła n ia . W n a s z y m a rty k u le o ik reślam y te w a r u n k i ja k o : d o ś w ia d c z e n ie h u m a n is ty c z n e , in te rp re ta c ję r o z u m ie ją c ą i p o m ia r p sy o h o m e try c iz n y o ra z f o r m a ln ą i n ie fo rm a ln ą ty p o lo g ię p o ję ć i in n y c h c z y n n ik ó w d o św ia d c z e n ia . P e rs p e k ty w y b a d a ń n a d ś w ia to p o g lą d e m u k a z u ją się n a m w d w ó ch p rz e c iw s ta w n y c h ro z w ią z a n ia c h . P ie r w s z e , n a jc z ę ś c ie j s p o ty k a n e w p rak ty ce b a d a w c z e j, p o le g a n a w y rz u c e n iu p o za s f e rę n a u k szcze­ gółow ych p ro b le m ó w n ie r o z s tr z y g a ln y c h i p o ję ć n ie o s try c h , a ta k ż e trudno m ie rz a ln y c h ; a lb o z a s tę p o w a n ie ro z w ią z a n ia p ro b le m u og ó l­ niejszego z a d a n ie m b a r d z ie j sz czeg ó ło w y m , k tó r e je s t ty lk o c z ą s tk o ­ wą n a m ia s tk ą (p ie rw o tn e g o p ro b le m u ). D ru g a m o żliw o ść p o le g a n a p rzen iesien iu d y le m a tó w n ie r o z s tr z y g a ln y c h n a p ła s z c z y z n ę b a rd z ie j ogólną, w s f e rę d z ie d z in in te g r a c y jn y c h i te c h n ik k o m p le m e n ta rn y c h .

N aszym z d a n ie m o b a r o z w ią z a n ia p o w in n y się u z u p e łn ia ć , a le z d e ­ cydow anie w a ż n ie js z y m je s t d ru g ie .

W ydaje n a m się, że a r t y k u ł d a je d o b rą il u s t r a c ję o b u ro z w ią z a ń . Z z e sta w ie n ia w y n ik a , że z d e rz e n ie ró ż n y c h d o ś w ia d c z e ń in d y w id u a l­ nych p ro w a d z i do n o w y c h w a rto ś c i, re a liz o w a n y c h w p o le m ic e ja k o w d o św iad czen iu z b io ro w y m . N ie p o w ta rz a ln o ś ć d o ś w ia d c z e n ia in d y w i­ dualnego s tw a r z a n a s t ę p u ją c ą tr u d n o ś ć : j a k w y ra z ić i p rz e k a z a ć d o ­ św iadczenie h u m a n is ty c z n e ? J e s t ono c zęsto n ie ro z d z ie ln ie z w ią z a n e z p rzekazem . L eży u p o d s ta w k a ż d e g o w a r s z t a tu b a d a w c z e g o , w k tó ­ rym m a t e r i a ł z o s ta je k o n s tr u o w a n y w m o d e l — p ro b le m u , sp o ru , sp raw o zd an ia o ra z in t e r p r e ta c ji .

W a r t y k u le p o s z u k iw a ły ś m y o d p o w ie d z i n a p y ta n ie „Cizy m o ż n a m ie ­ rzyć ś w ia to p o g lą d ” ?. P r z e p r o w a d z a n a f r a g m e n ta r y c z n a a n a liz a p o ró w ­ naw cza d o w o d zi, że se n s o w n ie m o ż n a b a d a ć św ia to p o g lą d p o d p e w ­ nym i w a r u n k a m i:

1. alb o ro z s z e rz y ć p o ję c ie p o m ia ru w p sy c h o lo g ii, a lb o p o p rz e s ta ć n a n ie f o rm a ln y c h te c h n ik a c h ty p o lo g iz o w a n ia ;

2. o k re ś lić h ip o te z ę d o ty c z ą c ą w a r u n k ó w d o ś w ia d c z e n ia h u m a n is ­ tycznego w p ła s z c z y ź n ie m a k s y m a ln ie o g ó ln e j, n a jl e p ie j in te g r a c y jn e j (albo w p ła s z c z y ź n ie tz w . a p r io r i u n iw e rs a ln e g o ) o ra z w p ła sz c z y ź ­ n ie szczegółow ej (a p r i o r i k o n k re tn e g o d o św ia d c z e n ia );

3. o k re ślić w a r u n k i m e to d y p o s łu g iw a n ia się p o ję c ia m i i te c h n i­ kam i z e sp o lo n y m i; 4. o k reślić ję z y k , d z ie d z in ę in te g r a c y jn ą ; 5. o k reślić sp o só b p o ro z u m ie n ia p o p rz e z w y n ik i b a d a ń , k r y ty k ę , sp ó r, dialog i w s p ó łd z ia ła n ie ; 6. oceniać n a rz ę d z ia p o m ia ru (np. k w e s tio n a r iu s z e i sk a le ) ze w z g lę ­ du na to , ja k ą p e łn ią f u n k c ję w r e la c ji je d n o s tk a - i n s t y tu c j a w y c h o ­

w a w c z a , czy o c e n ia ją p rz e d e w s z y s tk im sto p ie ń p rz y s to s o w a n ia je d ­ n o s tk i dio is tn ie ją c y c h in s ty tu c ji, czy o c e n ia ją roziwój i tw óircze p rz e ­ k ra c z a n ie w ła s n e j o so b o w o ści i in s ty tu c ji.

JA N K O Ś C IU C H

KWESTIONARIUSZ WARTOŚCI MILTONA ROKEACHA

K w e s tio n a r iu s z W a rto ś c i R o k e a c h a (T h e R o k e a c h V a lu e S u r v e y ) n a ­ le ż y do n a jp r o s ts z y c h i je d n o c z e ś n ie n a jc ie k a w s z y c h o ra z n a jle p ie j o p ra c o w a n y c h s ta ty s ty c z n ie m e to d b a d a n ia w a rto ś c i. R o 'k each , w o p a r ­ ciu o s z e re g s tu d ió w i b a d a ń e m p iry c z n y c h , u s ta li ł lis tę k ilk u n a s tu w a r to ś c i o s ta te c z n y c h <t e r m in a l) i in s tr u m e n ta l n y c h (in s tr u m e n ta l), k tó ­ r e o so b a b a d a n a m a u p o rz ą d k o w a ć h ie r a rc h ic z n ie . P r z y t e j p r o c e d u ­ rz e o s ią g a się p r z y n a jm n ie j d w a e fe k ty :

1. u z y s k u je s ię in f o r m a c je n ie ty lk o o w a rto ś c ia c h w y ra ź n ie p r e f e ­ ro w a n y c h p rz e z d a n ą osobę, leoz ta k ż e o ty c h w a rto ś c ia c h , k tó r e są d la n ie j m n ie j lu b z u p e łn ie n ie a t r a k c y j n e (w w y p a d k u m e to d y w y b o ­ ru w a r to ś c i te b y ły b y p o m in ię te );

2. e lim in u je się tz w . c z y n n ik a p r o b a ty sp o łe c z n e j (por. C a tte ll 1957, s. 56), g d y w s z y s tk ie w airtośoi z a w a r te n a o w y ch lis ta c h są m n ie j lu b b a r d z ie j sp o łe c z n ie i o so b iście a p ro b o w a n e .

M e to d a R o k e a c h a — w m ia r ę g ro m a d z e n ia w y n ik ó w w k o le jn y c h b a d a n ia c h — b y ła w ie lo k r o tn ie m o d y fik o w a n a . W re z u lta c ie p o w sta ło aż p ięć w e r s ji k w e s tio n a riu s z a :

W e rs ja A : L is ta z a w ie r a ją c a 12 w a r to ś c i o s ta te c z n y c h i 12 w a rto ś c i in s t ru m e n t a l n y с h.

W e rs ja B: L is ta 12 w a rto ś c i o s ta te c z n y c h i 12 in s tr u m e n ta ln y c h z o k re ś le n ia m i p o m o c n ic z y m i d la k a ż d e j z o w y ch w a rto ś c i.

W e rs ja C: D o 12 w a rto ś c i o s ta te c z n y c h i 12 in s tr u m e n ta ln y c h d o ­ d a n o po sześć n o w y c h w a r to ś c i (z o k re ś le n ia m i p o m o cn iczy m i), a o so ­ b a b a d a n a m ia ła za z a d a n ie w y b ra ć z o w y ch lis t po 6 w a r to ś c i n a j ­ b a r d z ie j i n a jm n ie j a k c e p to w a n y c h o ra z p rz y p is a ć w y b r a n y m w a r ­ to ś c io m r a n g i od 1 do 6.

W e rs ja D : O so b a b a d a n a m a ją c do d y sp o z y c ji 18 w a r to ś c i o s ta te c z ­ n y c h i 18 w a r to ś c i in s tr u m e n ta ln y c h u m ie sz c z o n y c h n a o so b n y c h k a r t ­ k a c h m ia ła d o k o n a ć o ce n y o w y c h w a rto ś c i w k ła d a ją c k a irtk i z o k r e ś ­ la n y m i w a r to ś c ia m i do p u d e łe k o z n a c z o n y c h n u m e r a m i od 1 do 18.

W e rs ja E: O k re ś lo n y m w a rto ś c io m (ja k w w e r s ji D) oso b a b a d a n a p r z y p is u je r a n g i od 1 do 18 (R o k e a c h 1968, s. 1Θ8— 169).

W ty m m ie js c u d o d a ć w y p a d a , że k r ó t k ie o m ó w ie n ie k w e s tio n a riu s z a R o k e a c h a o ra z n ie k tó r y c h a s p e k tó w jego te o r ii w a r to ś c i w li te r a tu r z e p o ls k ie j z n ale źć m o ż n a w p ra c y Cz. M a tu s ie w ic z a P sy c h o lo g ia w a rto ś c i (W a rsz a w a —P o z n a ń 1975, PW N ). N a jb a r d z ie j ro z p o w sz e c h n io n ą i w y g o d n ą w u ż y c iu je s t w e r s ja E, s tą d s k o n c e n tr u je m y się n a n ie j. W e rs ję t ę s k o n s tru o w a n o o p ie r a ją c się n a n a s tę p u ją c y c h ź ró d ła c h : a) W a r t o ś c i o s t a t e c z n e — l i t e r a t u r ę n a w ią z u ją c ą do p ro b le m a ty k i w a rto ś c i, — w a rto ś c i p r e f e r o w a n e p rz e z p is a rz y ,