S T A W I D Ł A Z A W O R O W E
Dr. lnż. W IESŁAW CHRZANOW SKI
P R O F E S O R P O L I T E C H N I K I W A R S Z A W S K I E J
S T A W I D Ł A
M A S Z Y N P A R O W Y C H
C z ę ś ć II.
S T A W I D Ł A Z A W O R O W E
W A R S Z A W A . 1937
N a k ł a d e m S t o w a r z y s z e n i a D o z o r u K o t ł ó w w W a r s z a w i e
Ws z e l k i e p r a w a p r z e dr u ku i t ł u m a c z e ń z a s t r z e ż o n e .
Druk. „Z go d a*4 J . K lim czak i S-ka. Zielna 47 Tel. di 9-57.
Z powodu prac w innych dziedzinach ukazuje się dopiero obec
nie część II książki p. t. „Staw idła maszyn parowych“ , w której przedstawiłem stawidła zaworowe i nawrotne.
Ala tym miejscu składam najserdeczniejsze podziękowanie za współpracę, w szczególności za zaprojektowanie i wykonanie rysun
ków pp. inżynierom: Oskarowi Ogurkowi, Antoniemu Zozulińskiemu, Zdzisławowi Nowakowskiemu i Wacławowi {Brzezińskiemu, asysten
tom Politechniki W arszawskiej, a za Wydanie książki Zarządow i Stow arzyszenia Dozoru Kotłów w Warszawie.
A U T O R .
W arszaw a, w m aju 1937 r.
T R E Ś Ć .
s i r .
§ 38. R o d z a j e z a w o r ó w . . . . . . . 1 7 7
§ 39. U k ł a d y z a w o r ó w w c y l i ndr z e . . . . . 182
§ 40. O b l i c z a n i e z a w o r ó w . . . . . . . 195
§ 41. K o n s t r u k c j a z a w o r ó w r u r o wy c h i ich g n i a z d . . . 2 06
§ 42. S p e c j a l n e k o n s t r u k c j e z a w o r ó w . . . . . 2 15
§ 43. N a p ę d z a w o r o w e g o m e c h a n i z m u s t a w i d ł o w e g o . • . 2 20
§ 44. R o d z a j e z a w o r o w e g o m e c h a n i z m u s t a w i d ł o w e g o . . . 225
§ 45. S t a w i d ł a k r z y w k o w e . . . . . . . 227
§ 46. P r z y k ł a d o b l i c z a n i a ks z t a ł t u kr zywki . . . . 233
§ 47. S t a w i d ł a b i e g u n o w e . . . . . . . 242
§ 48. P r o j e k t o w a n i e s t a w i d e ł b i e g u n o w y c h . . . . 253
§ 49. S t a w i d ł a k r z y w i z n o w e . . . . . . 259
§ 50. P r z y k ł a d p r o j e k t o w a n i a ks z t a ł t u k r z y wi z n y . , . 272
§ 5 1 . S t a w i d ł a k r z y w i z n o w e w p o ł ą c z e n i u z r e g u l a t o r e m o s i o w y m . 282
§ 52. S t a w i d ł a z k i e r o w n i c a m i . . . . . . 2 91
§ 53. S t a w i d ł a w y c h w y t o w e . . . . . . 301
§ 54. S t a w i d ł a n a w r o t n e . . . . . . 310
§ 55. S t a w i d ł a j a r z m o w e . . . . . . 3 1 1
§ 56. S t a w i d ł a n a w r o t n e z k i e r o w n i c ą . . . . . 315
§ 57. S t a w i d ł a k s z t a ł t ó w k o w e . . . . . . 317
§ 58. K o n s t r u k c j a c z ę ś c i s t a w i d ł o w y c h . . . . . 3 25
§ 59. S t a w i d ł a d y f u z o r o w e . . . . . . . 3 3 0
1
§ 38. R O D Z A J E Z A W O R Ó W .
Z a s a d n i c z ą r óż nic ę p o m i ę d z y s t a w i d ł a m i s u w a k o w y m i i z a w o r o w y m i p o d a n o w § 4. S t a w i d ł a z a w o r o w e s ą n a j wi ę ce j r o z p o w s z e c h n i o n e w m a s z y n a c h p a r o w y c h o ś redn ie j i w i ę k s z e j m o c y ( p ow y ż e j okoł o 70 K M ), które p r a c u j ą z m n i e j s z ą l i c z b ą ob rot ów o d około 180 n a minutę, a m a j ą o d z n a c z a ć się możl iwie m a ł y m z u ż y c i e m p a r y i d o b r ą r e g u lacj ą. W s z c z e g ó l n o ś c i s tos uj e się je ze w z g l ę d u n a z b ę d n o ś ć s m a r o w a n i a g ł a d z i s u w a k o w e j c yl i ndr a p r z y w y ż s z y c h c i śn ie n ia c h p a r y d ol ot owe j i p r z y p a r z e p r ze g r z a ne j .
S t a w i d ł a z a w o r o w e p o s i a d a j ą z w y k l e czt ery drogi p a r y d o cyl indra. Dz ięk i t emu m oż n a , p o m i m o r zec zy wi st e j d ł u g o ś c i k o rb o w o d u i d r ą ż k a m i m o ś r o d u , o s i ą g n ą ć w y m a g a n y d l a k a ż d e j s tr on y c y l i n d r a r oz rz ąd p a r y . O b e c n i e n a j w i ę c e j r o z p o w s z e c h n i o n y u k ł a d z a w o r ó w w cyl i ndr ze m a s z y n y p a r owe j w i d z i m y na s c h e m a t y c z n y m r y s u n k u 128. N a k a ż d y m
17 8 S t a w i d ł a Z a w o r d w e
k o ń cu c yl i n d r a z n a j d u j ą się d w a za wo ry, m i a n o w i c i e w g ó r nej cz ęśc i c y l in d ra z a w o r y w l o to we A i B , a w dol nej — z a w o r y w yl ot ow e C i D. Z a w o r y o t r z y m u j ą z a p o m o c ą o d p o w i e d n i e g o m e c h a n i z m u n a p ę d te go r o dz a ju , a b y u z y s k a ć p r a w i d ł o w y r o z r z ą d p ar y, np. w c z a s i e n a p e ł n i e n i a po stro
nie o d k o r b o w e j O i wyl otu p a r y p o stronie k u k o r b o w e j K z a w o r y A i D s ą otwarte, n a t o m i a s t B i C — z a m k n i ę t e . N a rys. 128 p r z e d s t a w i o n o z a w o ry j e d n o s i e d z e n i o w e , kt óre w y n a l a z c a p r z e m y s ł o w e j m a s z y n y p a r o w e j , J a m e s W a t t , s t o s o w a ł od r. 1780 do 1810. J e d n o s i e d z e n i o w e z a w o r y nie s ą o d c i ą ż o n e , s k u t k i e m c z e g o m e c h a n i z m s t a w i d ł o w y m us i pr zy ot wi er an iu ich p r z e z w y c i ę ż y ć opór, p ę w s t a ł y p r z e z d z i a ł a n i e c i ś n i e n i a p a r y n a za wó r. Pr zy n is k im c i śn ie ni u pa r y, z j a ki m
§ -38. R o d ź a j e z a w o r ó w 1 79
p r a c o w a ł y m a s z y n y W a t t ’a, o p ó r ten nie b y ł z by t d uż y , w o b e c c z e g o nie z a c h o d z i ł y w r uchu tr udnoś ci. Z a w o r y je d- n o s i e d z e n i o w e m o ż n a t a k ż e s t o s o w a ć pr zy w y s o k i c h c i śn ie n i a c h pa ry, jeżeli z a wó r p o s i a d a b a r d z o m a ł e w y m i a r y l u b t eż j e s t z n a c z n i e o d c i ą ż o n y pr z ez w y s o k ą k o m p r e s j ę .
M imo to j uż około r. 1800 p o w s t a ł a m y ś l b u d o w y z a wor ów o d c i ą ż o n y c h . S t a r a ł się j ą u r z e c z y w i s t n i ć H o r n b l o - w e r w p o s t a c i d w u s i e d z e n i o w y c h z a w o r ó w , k t ór y m W o o l f o k o ł o r. 1804 n a d a ł k sz t ał t d z w o n o w e g o z a w o r u (rys. 129). S t e r u ją cy o r g a n ten s k ł a d a się z g n i a z d a A, p r z y t w i e r d z o n e g o p r z y p o m o c y ś r u b y i m o s t k a B d o s k r z yn ki z a w o r o w e j C. O s t a t n i a m oż e by ć p r z y ś r u b o w a n a d o c yl i n d r a l ub też t wo rzy ć z nim j e d n ą cał ość. N a s i o d ł a c h g n i a z d a D i E s p o c z y w a w s ta n ie z a m k n i ę t y m z a wó r d z w o n o w y F, p o ł ą c z o n y z trzonem G, u r u c h a m i a n y m pr z ez m e c h a n i z m s t a w i d ł o w y . W c z a s i e ruchu z a w ó r j e s t p r o w a d z o n y ż e b r a m i Z, a p r z e p ł y w p a r y w s k a z u j ą strzałki. N i e o d c i ą ż o n ą c z ę ś c i ą tego z a wo r u j e s t p ow i e r z c h ni a — ( d 2 — d-2), w o b e c
4 c z e g o nie j e s t on c a ł k o w i c i e o d c i ą ż o n y .
R y s . 130.
Z a w ó r d z w o n o w y z n a j d u j e się z ew n ą t r z g n i a z d a . Z tej
¡ p r z y c z y n y c z ę ś ć r u c h o m a , kt ór a p o w i n n a by ć możl iwie l e k k ą , j e s t w r z e c z y w i s t o ś c i c i ę żk ą, z w ł a s z c z a że z a w o r y te wyko -
180 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
n y w a n o d a w ni e j z brązu. O p r ó c z t e go b u d o w a z a w o r o w d z w o n o w y c h j e s t k os zt ow na, p r z y t w i e r d z e n i e ich do s kr z yn ki z a w o r o w e j — uciążliwe, a cz ę st o p o w s t a w a ł y p ę k n i ę c i a g n i a z d p o d ł u g linii X — X , j eżeli ż e b r o w y k o n a n o p o d ł u g linii — * — . W o b e c w y m i e n i o n y c h tr udnoś ci z a p r z e s t a n o b u d o w y tych z a w o r ó w po w p r o w a d z e n i u z a w o r ó w r u r o w y c h j a k o or»
g a n ó w s t e r u j ą c y c h m a s z y n ę p a r o w ą
R ó w n i e ż d w u g r z y b k o w e z a w o r y o d c i ą ż o n e (rys.
130) b y ł y r o z p o w s z e c h n i o n e tylko p rz ez s t o s u n k o w o krótki
§ 38. R o d z a j e z a w o r ó w 181
o k r e s c z a s u w A m e r y c e , p o n i e w a ż , j a k w y n i k a z r y s un ku , w y m a g a j ą one b a r d z o z łoż one j i k o sz t ow ne j s k r z yn ki z a w o r ow e j , której ks ztał t pod w z g l ę d e m c i e p l n ym j es t n i e k o r zys tny.
N a j w i ę c e j r o z p o w s z e c h n i o n y m w e w n ę t r z n y m o r g a n e m s t a w i d ł o w y m j e s t o b e c n i e z a w ó r r u r o w y (rys. 131), w p r o w a d z o n y w r. 1867 p r z ez C h a r l e s B r o w n ’ a, k o n s t ru kt o ra f a br y ki S u l z e r a w Winterthur. Z a w ó r A jest w s t an ie z a m k n i ę t y m p r z y c i s k a n y c i ś n i e n i e m p a ry do s i o d e ł B i C g n i a z d a D , które z wy kl e kołni er z n a s a d y E p r z y t w i e r d z a za p o m o c ą ś r ub do c yl i ndr a F . U r u c h o m i e n i e z a wo r u u z y s k u j e s i ę z a p o m o c ą z e w n ę t r z n e g o m e c h a n i z m u , d z i a ł a j ą c e g o n a trzon G. P r z e p ł y w p a r y p r z y o t w ar t y m z a wo r z e w s k a z u j ą s tr z ał k i. W c z a s i e ruchu z a w ó r mus i by ć p r o w a d z o n y w g n i e źd z i e, co m o ż n a u z y s k a ć w różny s p o s ó b , np. p r z y p o m o c y p r o w a d n i c y H . P o n i e w a ż ruch z awo r u o d b y w a s i ę
Ry s . I 32.
182 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
p r o s t o p a d l e do s i od e ł B i C, p r z et o przy j e g o o s i a d a n i u na nich n a s t ę p u j e p e wn e ud er zen ie. W celu z m n i e j s z e n i a u d e r z e n i a t r z e b a s t o s o w a ć z e w n ę t r z n y m e c h a n i z m s t a w i d ł o w y , k t ór y p o w o d u j e p ow o l n e o s i a d a n i e z awo r u na s i o d ł a c h ; — o s t a t nie j e s t j e d n a k ż e p o ł ą c z o n e ze s tr ata mi z p o w o d u d ł a w i e n i a p a r y . S z c z e l n o ś ć z awo ru r u r o we g o z a l e ż y p r z e d e w s z y s t k i m od s z c z el n oś c i j e g o s iodeł, które z tego w z g l ę d u p o w i n n y b y ć d o s z li f o w an e. Z a w ó r rurowy, p o s i a d a j ą c y w y s o k o ś ć Wt w y d ł u ż a s ię j e d n a k pod w p ł y w e m d z i a ł a n i a w ys o k i e j t e m p e r atur y p a r y ni e zu pe łn ie w tej s a m e j m ie rze c o j e g o g n i a z d o . S k u t k i e m te go j e s t on c z ę st o n ie z up eł ni e s zc z el n y, c o two
rz y j e g o n a j w i ę k s z ą wad ę.
W i ę k s z ą s z c z e l n o ś ć od z a wo r ów r ur owy ch p o s i a d a j ą z a w o r y t ł o c z k o w e (rys. 132). W r ze c zy wi st o śc i s ą to c ał k o w i c i e o d c i ą ż o n e s u w a k i tłokowe, a n a z y w a się j e z a w o rami, p on i ew a ż s ą w y k o n y w a n e w liczbie c zt er ech d l a k a ż d e g o cyl indra, oraz p o s i a d a j ą p o d o b n y u k ł a d ( p r z e w a ż n i e p i o n o w y ) i p o d o b n y z ew nę t rz ny m e c h a n i z m s t a w i dł o w y, j a k z a w o r y rurowe. W z a w o r z e t ł o c z k o w y m K u z y s k u j e s ię u s z cz e ln ie n ie z a p o m o c ą pierścieni r o z p r ę ż ny c h R , d o c i s k a j ą c y c h r ozcięte p ie rśc ie ni e L d o ni e ruc hom ej tulei M . Z a w ó r ten nie o s i a d a n i g dy n a s i od ł a c h , a j e g o p o w i e r z c h n i e u s z c z e l n i a j ą c e ś li zg aj ą; 's ię p o tulei M , s te r u j ą c z n a j d u j ą c e się w niej k a n a ł y p r z e p ł y w o w e . W o b e c tego m o ż e on s z y bk o , b e z p o w o d o w a n i a d ł a w i e n i a pary, b y ć d o p r o w a d z o n y w s w e k r a ń c o w e p o ł oż e ni e i m o ż e by ć u ż y w a n y n a we t p r z y du że j liczbie o b r ot ó w m a s z y n y , bo nie z a c h o d z i o b a w a p o w s t a w a n i a s ilnych u d e r z e ń z awor u o siodła. R ó w n i e ż j e s t on o d p o w i e d n i e j s z y przy b a r d z o w y s o k i c h c i ś ni e ni ac h p a r y d o l o t o wej, których dwusiedzeniowy^ z a w ó r rur owy nie m o ż e o p a n o w a ć , n a t om i a st s p r a w i a on p e w n e t ru dn oś c i w r u c h u z p o wo d u rpi e rś c ie ni u s z c z e l n i a j ą c y c h , o c z y m b ę d z i e m o w a w § 42.
§ 39. U K Ł A D Y Z A W O R Ó W W C Y L I N D R Z E .
N a j c z ę ś c i e j s p o t y k a n y u k ł a d z a w o r ó w r u ro wy c h w cy- l i n d i z e m a s z y n y p a r o w e j ustroju l e ż ą c e g o w i d z i m y n a rys. I 33.
Z a w o r y w u k ła d z i e p i o no wy m, u m i e s z c z o n e w g n i a z d a c h , z n a j d u j ą się w s k r z y n k a c h , p r z y l a n y c h d o cyl i ndr a, m i a n o
§ 3 9 . U k ł a d y z a w o r ó w w c y l i n d r z e 183
wicie wl o to we w górnej, a w yl ot ow e w d o l n ej j e g o części.
O d l e g ł o ś ć p o m i ę d z y z a w o r a m i w lo t o w y m i j e s t z w y k l e
Ry s . 133.
m n i e j s z a od o d l e g ł o ś c i p o m i ę d z y wyl otowymi, a b y m ó c w s p o s ó b d o g o d n y p r z e p r o w a d z i ć za p o m o c ą o d p o w i e d n i e g o m e c h a n i z m u d z i a ł a n i e re gu la to ra n a s t a w i d ł a wlotowe. U k ł a d ten o d z n a c z a się p ro st ą k o n s t r u k c j ą cylindra, n a t o m i a s t po-
§ 39. U k ł a d y z a w o r ó w w c y l i n d r z e 185
s i a d a tę s ł a b ą stronę, że s z k o d l i w e p o w i e r z c h n i e i p r z e s trzeni e s ą d o ś ć d uże; —- o pr ó c z t e go p a r a ś w i e ż a w c z a s i e jej wlotu do cyl i nd ra o c h ł a d z a się c z ę ś c i o w o o ś c i a n k i w y l otowej s k r z y nk i z awo r ow ej .
O b e c n i e nie u m i e s z c z a s ię z a w o r ó w r uro wy ch w s k r z y n k a c h p r z y l a n y c h lub p r z y ś r u b o w a n y c h z b o ku do c y li nd r a (rys. 134). B u d o w a ta p o w o d u j e b a r d z o d u ż ą s z k o d l i w ą p r z e s t r z e ń i d u ż e s z k o d l i w e p ow ie r zc hn ie , o ra z w y m a g a s t o s o w a n i a k a n a ł ó w o p ł a s k i c h ś c i a n k a c h , kt óre s ą ze w z g l ę d ó w w y t r z y m a ł o ś c i o w y c h n i e d o p u s z c z a l n e p r z y w y ż s z y m o d 8 at ci śn ie ni u p a r y dol ot owej.
R ó w n i e ż m a ł o r o z p o w s z e c h n i o n y j e s t p o z i o m y u k ł a d z a w o r ó w r ur o wy ch (rys. 135) w s k r z y n k a c h , p r z y l a n y c h do c yl indr a. P o zi o mo uł oż o ne z a w o r y p o w o d u j ą b o w i e m cz ę st o w r uc hu s ilnika d u ż e trudności, c z y to z p o w o d u j e d n o s t r o n n e g o d z i a ł a n i a c i ę ż a r u z awo r u na p r o w a d n i c ę , czy też z po-
0 ^
V /
J
R y s . 136.
186 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
w o d u nie sz cze ln ośc i. O s t a t n i e p o w s t a j ą z n a c z n i e ł at wi ej w u k ł a d z i e p o z i o m y m niż p i o no wy m , p on i e w a ż z a w ó r p o d w p ł y w e m j e d n o s t r o n n e g o d z i a ł a n i a s w e g o ci ężaru w y b i j a nie
r ówn omi er ni e s i o d ł a . W r azi e s t w i e r d ze ni a ni esz cze ln ośc i d os z l i fo wa n i e s iode ł j es t trudne, z w ł a s z c z a j eżeli z awór, j a k to w i d o c z n e z rys. 135, s p o c z y w a nie w g ni e ź d z i e , t ylko b e z p o ś r e d n i o na mat er ial e cyl indra. K o n s t r u k c j ę tę n i e z b y t k o r z y s t n ą s t o s u j ą j e d n a k niektóre fa br yki , t a k ze w z g l ę d u n a z m n i e j s z e n i e k o s z t ó w b u d o w y m a s z y n y j a k i s z k o d l i w e j przestrzeni.
W n ie kt ór ych w y p a d k a c h w s k a z a n e jest u m i e s z c z e n i e w s z y s t k i c h z a wo r ów w g ór nej c zę ś c i c y l in d ra l e ż ą c e g o (rys. 136). O d w o d n i e n i e t a k i e g o c yl i n d r a jest j e d n a k ż e n i e
d o st at e cz n e, bo nie n a s t ę p u j e p r z ez z a w o r y wyl oto we. C e l e m z m n i e j s z e n i a s z k o d l i w e j p rz es tr ze ni s i o d ł a s t a l o w e s ą tutaj w p r a s o w a n e w cylinder.
U k ł a d z a p r o j e k t o w a n y na rys. 137, w k t ór ym z a w o r y w lotowe z n a j d u j ą s ię u góry, a wyl oto we z b o k u cyl indra ,
§ 3 ^ . U k ł a d y z a w o r ó w w c y l i n d r z e 187
nie j e s t d o t y c h c z a s s t o s o w a n y . Nie u l e g a j e d n a k w ąt p l i w oś c i , ź e p o d o b n y ustrój m o ż e b y ć c z a s e m korzyst ny, np. w loko- m o b i l a c h ; — um oż li wi a on o d w o d n i e n i e c y li nd ra przy k a ż d y m s k o k u tłoka.
W c y l i n d r a c h m a s z y n ustroju s t o j ą c e g o u m i e s z c z a s i ę z a w o r y r ur owe p r z e w a ż n i e w s k r z y n k a c h , p r z y la n y c h d o c yl i nd r a (rys. 138). B u d o w a t eg o r o d z a j u p o s i a d a d o ś ć d u ż e
s z k o d l i w e p o w i e r z c h n i e i p r zes tr ze ni e, s k ut k ie m c z e g o c z a s e m u m i e s z c z a się z a w o r y d l a g ór nej c zę ś c i c yl i n d r a w j e g o g ó r n e j p o k r y w i e (rys. 139’.
188 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
Z a w o r y t ł o c z k o w e s ą n aj w i ę c e j r o z p o w s z e c h n i o n e w u k ł a d z i e p io n ow ym , w p r o w a d z o n y m p r z ez v a n d e n K e r - c h o v e ’a (rys. 140). Z a w o r y te z n a j d u j ą się w ł b ic a ch , z a s t ę p u j ą c y c h p ok r y w y , p rz ez co u z y s k u j e się z n a c z n e z m n i e j s z e nie s z k o d l i w y c h powi erz ch ni i pr zes tr zeni, or az z m n i e j s z e n i e b e z p o ś r e d n i e g o o c h ł a d z a n i a się p ar y d ol ot owe j o s k r z y n k ę z a w o r u wyl oto weg o. W m a s z y n i e v a n de n K e r c h o v e ’a z a p o b i e g a się o pr ócz t ego s k r a p l a niu w s t ę p n e m u p a ry p r z e z o g r z e wan ie łbie p ł y n ą c ą p a r ą d o l o t o wą, której d o p ł y w do z a wo r u w l o t o w e g o u w i d o c z n i o n o n a r y
s unku. D z i ęk i p o w y ż e j z a z n a c z o n ym z al et om, o r a z dz ięki s z c z e l ności i s z y b k i e m u z a m y k a n i u się z aw o r ó w t ło c z k o wy c h v a n d e n K e r c h o v e u z y s k a ł w s we j ma-, s z y n i e b a r d z o m a ł e z uż y c i e p a ry n a j e d n o s t k ę w y t wo r zo n ej m o cy. M a s z y n a ta j e s t j e d n a k k o s z t o w n i e j s z a o d n or ma ln ej m a s z y n y z z a w o r a m i r ur o wy mi . P o z a tym j es t w niej t r u d n i e j s z y d o s t ę p do tłoka, kt ór y moż- g ys | 3 9 na j e d n a k u ł a tw ić pr z ez z a s t o
s ow a n i e p r z y r z ą d u d o z w a l a j ą c e g o p r z e s u w a n i e tylnej ł bi cy na pł yci e f u n d a m e n t o w e j z a p o m o c ą k ó ł k a z ę b a t e g o i z ęba tki . K ó ł k o z ę b a t e p r zy t w i e r d z o n e j e s t d o ł a p y łbi cy, a z ę b a t k a z n a j d u j e się w p ł y ci e f u n d a m e n t o wej (rys. 140a).
P o z i o m y u k ł a d z a wo r ów t łoc zkowyc h, w p r o w a d z o n y p r z ez F r i k a r t ’a, nie p o s i a d a tych zalet, c o u k ł a d ich pio nowy.
J e ż el i zawor y, j a k p o k a z u j e rys. 141, z n a j d u j ą się w s k r z y n ka c h, p r z y l a n y c h do cyl indra, to o t r z y m u j e m y d o ś ć z a w i ł y o d l e w cyl indra, który ł at wo p ę k a w r uc hu s ilnika.
P o z i o m y u k ł a d z a w o r ó w t ł oc zkowyc h, s t o s o w a n y w k o n s t r u k c j a c h P r o e l l ’a (rys. 142;, j e s t b ez w ą t p i e n i a l e p s z y od b u d o w y w e d ł u g rys. 141, trudno j e d n a k u w a ż a ć go z a k o r z y s t n i e j s z y od w y p r ó b o w a n e g o u k ł a d u v a n d e n K e r c h o v e ’a.
§ 3 9 U k ł a d y z a w o r ó w w c y l i n d r z e 189
N a j w a ż n i e j s z e z al et y m a s z y n y v an d e n K e r c h o v e ’a, m i a n o w i c i e o g r z e w a n i e p o k r y w c yl i ndr a p ł y n ą c ą p a r ą dolo-
190 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
t ow ą or az u z y s k a n i e m a ł e j s zk o d l i w ej pr ze st rz e ni i p o w i e r z c hni, w y z y s k a ł p r o f . S t u m p f w s w e j m a s z y n i e p r z e l o t o w e j (rys. 143). C e c h ą jej c h a r a k t e r y s t y c z n ą j es t z a s t ą p ie ni e z a w o r ó w w y l ot o w yc h s z c z e l i n a m i , z n a j d u j ą c y m i s ię w ś r o d ku d ł u g oś c i c yl i n d r a i s t e r o w a n y m i p r z ez tłok. P a r a ,
R y s I40a.
j a k to w y n i k a z r ys unku, pł yn ie w c i ą ż w tym s a m y m k i er u n k u , czyli „ p r z e l a t u j e ” p r z ez cylinder.
W p rz el ot owej m a s z y n i e S t u m p f a z a wó r w l o t o w y s t e ru j e wlot p r ze d z w r o t o w y i n a pe łn ie ni e , n a t o m i a s t tłok s t e ruj e wylot p r ze d z w r o t o w y i k o m pr e sj ę. P o n i e w a ż wyl ot p r z e d z w r o to w y v>ynosi w p r z y bl i że n iu 10 °/0, p rz et o m a s z y n a S t u m p f a p r a c u j e z k o m p r e s j ą w y n o s z ą c ą okoł o 9 0 % , s k u t k i e m c z e g o m u s i p r a c o w a ć z k o n d e n s a c j ą . P r z y w y s o k i e j próżni u z y s k u j e się też w m a s z y n i e S t u m p f a o j e d n o s t o p n i o w y m r o z pr ę ża ni u nie w i ę k s z e z u ż y c i e p a r y , niż
§ 39 . U k ł a d y z a w o r ó w w c y l i n d r z e 191
w m a s z y n a c h o p o d w ó j n y m r o z p r ę ż a n i u . T e n k o r z y s t n y w y nik o s i ą g a S t u m p f głó wn ie dzięki w y z y s k a n i u z al et m a s z y n y v a n d e n K e r c h o v e ’a i dz ię ki c a ł k o w i t e m u us uni ęci u o rg a n u w y l ot o we go z p r z es tr z en i n a p e ł n i e n i a cyl indra, p r z ez co z m n i e j s z a się s z k o d l i w e p ow ie r zc hn ie i pr z es tr z eń , a w m n i e j s ze j mie r ze d z ię ki „p r ze lo t ow i p a r y ” . J e d n o c y l i n d r o w a m a s z y n a p r z el o t o w a p r a c u j e o c z y w i ś c i e p r z y n o r m a l n y m obcią-
1
ż en iu ( p a t r z w y k r e s rys. 143) z b a r d z o m a ł y m n a p e ł n i e n i e m . O s t a t n i e mus i b y ć u rz e cz y w i s t n i o n e w b a r d z o kr ótki m cz a si e , z w ł a s z c z a p r z y w i ę k s z e j l ic zb i e ob rot ów silni ka. Z e w n ę t r z n y m e c h a n i z m s t a w i d ł o w y m a w i ę c t ru dn e z a d a n i e d o s p e ł n i e nia, bo nie p ow in ien d o p u s z c z a ć do si ln ych u d e r z e ń z awo ru o s i o d ł a i do z b y t d u ż e g o d ł a w i e n i a p a r y dol ot owej. Z tej p r z y c z y n y p r z y o b l i c z a n i u z a w o r u m a s z y n y S t u m p f a p o d ł u g
192 S t a w i d ł a Z a w o r o w i *
Ry s . 142.
R y s . 143.
§ 39. U k ł a d y z a w o r ó w w c y l i n d r z e 193
w zo ru F . c m = fe-V e nie p o l e c a się p r z y j m o w a ć z b y t duż ej ś r ed n ie j p r ę d k o ś c i wlo to we j p a r y ve ( pa tr z § 3).
Z a w ó r m a s z y n y S t u m p f a p o wi n i en b y ć m oż l iw ie s z c z e l ny, p o n i e w a ż p a r a , k t ó ra p r z e s z ł a p r z ez n ie go z p o w o d u n i e s zc ze ln o śc i , nie z o s t a j e w y z y s k a n a w c y l i n dr z e n i s k o pr ęż - nym, j a k w s i lni ku o p o d w ó j n y m r o z p r ę ż a n i u p a r y . Z te go w z g l ę d u j a k i w celu z m n i e j s z e n i a s z k o d l i w e j p rz es tr ze ni prof. S t u m p f s t o s o w a ł t a k ż e j e d n o s i e d z e n i o w e z a w o r y . Z n a c z ne o d c i ą ż e n i e os ta tni ch o s i ą g a się p r z ez w y s o k ą k o m p r e s j ę ,
R y s . 144.
a s z y b k i e o t wi e ra n ie i z a m y k a n i e ich u s k u t e c z n i a s p e c j a l n i e o b m y ś l a n y m e c h a n i z m s t a w i d ł o w y . C e l e m u z y s k a n i a d o b r e j s zc z e l n o ś c i a n g i e l s k i e wytwór ni e s t o s u j ą w m a s z y n a c h p r z e l o t o w y c h ta kż e z a w o r y t ł oc z ko we .
P o d w p ł y w e m k o r z y s t n y c h w y n i k ó w r o z c h o du p a r y w m a s z y n a c h v a n d e n K e r c h o v e ’a i S t u m p f a k o n st r u kt o r z y z a s t o s o w a l i p o d o b n e u k ł a d y , u ż y w a n e d a w n i e j w m a s z y n a c h ze s t a w i d ł e m C o r l i s s ’a, t ak ż e do m a s z y n z z a w o r a m i ruro
wy mi . N a rys. 144 w i d z i m y taki u k ł a d , w k t ó r y m z a w o r y r ur o we u ł o ż o n e s ą w ł bi c a c h , o g r z e w a n y c h p ł y n ą c ą p a r ą
19 4 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
dol ot ową . D a l s z y m u l e p s z e n i e m p o d w z g l ę d e m c i e p l n y m j e s t b u d o w a , p r z e d s t a w i o n a n a rys. 145, w której s k r z y n k a z a w o r u w y l o t o w e g o z n a j d u j e się c z ę ś c i o w o lub c a ł k o w i c i e p o z a o b r ę b e m n a p e ł n i e n i a cyl ind ra , s k u t k i e m c z e g o z m n i e j s z a się o c h ł a d z a n i e p a r y d ol ot owe j i s z k o d l i w a p rz e s t r z e ń , W d a n y m w y p a d k u o d l e g ł o ś ć g k r a w ę d z i A s zc z e l i n y wyl oto wej o d k r a ń c o w e g o p o ł o ż e n i a tł ok a u s t a l on o ze w z g l ę d u n a m o ż n o ś ć d o c i ą g n i ę c i a n a k r ę t e k u ś rub, ł ą c z ą c y c h c y l i n d e r z ł bicą. O t r z y m u j e s ię w t e d y s t o s u n k o w o m a ł ą o d l e g ł o ś ć g, p r z y której s te r o w a n i e w yl ot u p r z e d z w r o t o w e g o i k o m p r e s j i u s k u t e c z n i a z a w ó r w y lo to w y. P r z y d o p u s z c z a l n y m w i ę k s z y m
R y s . 145.
p r o c e n c i e k o m p r e s j i m o ż n a o d s u n ą ć s zc z e l i n y w y l o t o w e od łbi cy, np. aż do k r a w ę d z i B, je że li k o m p r e s j a nie m a t rw ać dł użej , niż tłok p r z e b i e g a d r o g ę W ten s p o s ó b u z y s k u j e s ię p e w n ą kor zyść , m i a n o w i c i e w y l ot o w a s k r z y n k a z a w o r o w a nie s t y k a się wca le z p a r ą ś w i eż ą , a s t y k a się tylko w krót
ki m o k r es i e e k s p a n s j i z p a r ą o w y s o k i e j t e m p er a t u r z e . O ile tł ok nie m a s p e ł n i a ć funkcji o r g a n u s t e r u j ą c e g o , a s p e ł n i a ć m a j ą z a w ó r wyl otowy, to os ta tni nie m o ż e póź nie j z a m y k a ć się od chwili, w której k o ń co wa k r a w ę d ź tł ok a w c z a s i e s k o k u w y d m u c h o w e g o p r z e j d z i e pr z ez k o n i e c s zc z e l i n y B . R ó w n o c z e s n e p r z e c h o d z e n i e k o ń c o w e j k r a w ę d z i tł ok a p r z e z k r a w ę d ź B i z a m y k a n i e z awo r u w yl o to we go s t o s u j e się p r z e w a ż ni e p r z y p r a c y s ilni ka z w y d m u c h e m , n a t o m i a s t p r z y p r a c y z k o n d e n s a c j ą , która w y m a g a z n a c z n i e w i ę k s z e j kom-
§ 3 9 . U k ł a d y z a w o r ó w w c y l i n d r z e 195
pres ji , z a w ó r wylotowy z a m y k a się z n a c z n i e w c z e śn ie j, niż w s p o m n i a n a k r a w ę d ź t łoka d o c ho d zi w j e g o d r o d z e p o w r o t nej do k r a w ę d z i B .
R y s u n e k 146 p r z e d s t a w i a inne k o n s t r u k c y j n e r o z w i ą z a nie z a s a d , u r z e c z y w i s t n i o n y c h w b u d o w i e os ta tni o o m a w i a nej. Z a m i a s t ł bie z a s t o s o w a n o tutaj, ze w z g l ę d u na u d o g o d nienie d o s t ę p u do tłoka, p o k r y w y o g r z e w a n e p ł y n ą c ą p a r ą d o l o t o w ą , s k u t k i e m c z e g o z a wó r w l o to wy z n a j d u j e s ię
-w s k r z yn ce , p r z y l a n e j do cyl i ndr a. W ce lu o s i ą g n i ę c i a s z c z e l n o ś c i d wi e p o w i e r z c h n i e k a ż d e j p o k r y w y ( p r z e d n i a m o ż e b y ć też p r z y l a n a d o c yl indra ) m u s z ą b y ć d o s z l i f o w a n e d o cyl indr a, co przy w i ę k s z e j ś r e dn i c y od ok oł o 600 mm m o ż e s p r a w i a ć d o ś ć d u ż e trudności.
Z e w z g l ę d u n a u z y s k a n i e l e p s z e j s z c z e l n o ś c i , ni ek t ór e w y t w ó r n i e u ż y w a j ą w b u d o w a c h , p r z e d s t a w i o n y c h n a rys. 145 i 146, z a w o r y t ł o c z k o w e w u k ł a d zie p i o n o w y m lub p o z i o m y m j a k o o r g a n y wyl otowe
§ 40. O B L I C Z A N I E Z A W O R Ó W .
W o l n e p r z e k r o j e p r z e p ł y w o w e z a w o r ó w o b l i c z a się n a p o d s t a w i e wzorów, p o d a n y c h w § 3, w k t ó r y m z a z n a c z o n o
196 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
t a k ż e ś r e d n i e w a r t oś c i d l a p r ę d k o ś c i p a r y ve p o d c z a s wlotu i d l a p r ęd k o ś c i Va p o d c z a s wylotu. P o s z c z e g ó l n e , o b e c n i e n aj wi ęce j u ż y w a n e w m a s z y n a c h p a r o w y c h r od z a j e z a w o r o w o m ó w i m y kolejno.
A . Zawory jednosiedzenioWe.
P o t r z e b n ą w i e l k oś ć p r z ek r oj u p r z e p ł y w o w e g o w z a w o r z e j e d n o s i e d z e n i o w y m (rys. 147) o b l i c z a m y z e wzoru:
1} f = F . c m (patrz § 3) V
R y s . 147.
S i o d ł o z a wo r u j e d n o s i e d z e n i o w e g o j es t z w y k l e p o c h y l o ne p o d k ą t e m a, w y n o s z ą c y m 45°, a b y u z y s k a ć ł a t w i e j s z e d o c i e r a n e z awo r u i l e p s z e p o d c h w y c e n i e u d e r z e n i a z a wo r u o siodło, wo b ec c z e g o przekr ój p r z e p ł y w o w y w y n o s i :
f _ Cm
2a) f = Ti. d . h . co s a — ---— , jeśli p r z ez h o z n a - v
c z y m y s k o k z a w o r u ; — przy s i o dl e p r o s t y m pr z ek r ój ten w yn os i ł by :
2b) f = K . d . h = Cm . V
Dr ugo st ron ni e pr zekr ój p r z e p ł y w o w y o k r e ś l o n y j e s t p r z e k r o j e m rury o ś r e dn i c y d , c z y l i :
§ 40. O b l i c z a n i e z a w o r ó w 197
Z e wz or ów 2a) i 3), w z g l ę d n i e 2b) i 3) wynika, że p rz y c a ł k o w i t y m w y z y s k a n i u p r z e k r o j u rury o ś r e d n i c y d n a l e ż a ł o by w y k o n y w a ć s k o k z a w o r u :
4) h = — = — pr zy s i o dl e p o c h y l o n y m p o d 4 . cos a 3
k ą t e m 45°, w z g l ę d n i e :
5) h = — pr zy siodl e p r os ty m.
W z o r y 4) i 5) w s k a z u j ą n a to, że j e d n o s i e d z e n i o w y z a w ó r m u s i p o s i a d a ć b a r d z o d u ży s ko k , j eżeli pr zek rój o ś r e d nicy d m a b y ć c a ł k o w i c i e w y z y s k a n y . P o n i e w a ż o s i ą g n i ę c i e d u ż e g o s k o k u z a w o r u za p o m o c ą n o r m a l n e g o m e c h a n i z m u s t a w i d ł o w e g o s p r a w i a d u ż e trudności, z w ł a s z c z a w m a s z y n a c h s z y b k o b i e ż n y c h , pr zet o z wykl e s t o su j e się m n i e j s z y s k o k od w y n i k a j ą c e g o ze w z o r ó w 4) i 5) (np. w s i l n i k a c h s p a l i n o w y c h ) , a o b l i c z a się w y m i a r y z awo ru je d no si ed z en i o- w e g o p o d ł u g w z o r u 2 a) w z g l ę d n i e 2b), u z a l e ż n i a j ą c ś r e d n i c ę z a w o r u od p r z y j ęt e g o s kok u.
W m a s z y n a c h p a r ow y c h, w kt ór ych na wl oto wy z a wó r j e d n o s i e d z e n i o w y w chwili j e g o o t w i e r a n i a d z i a ł a ci śnie nie p a r y d ol ot owe j, z a l e ż y n a m j e d n a k b a r d z o n a m oż li wi e m a ł y c h j e g o w y m i a r a c h w celu o s i ą g n i ę c i a nie z a d u ż e g o o b c i ą ż e n i a m e c h a n i z m u s t a w i d ł o w e g o , bo p r z e z w y s ok i e c i śn ie nie k o m p r e s y j n e u z y s k u j e się tylko c z ę ś c i o w e o d c i ą ż e n i e z a wo r u . Z tej p r z y c z y n y , j a k i w celu u z y s k a n i a m oż l iw ie m a ł y c h p ow ie r zc hn i or az pr ze st rz e ni s z k o d l i w y c h p o ż ą d a n e j e s t w m a s z y n i e p a r o w e j możl iwie c a ł ko wi t e w y z y s k a n i e r ur y o ś r e d n i c y d, czyli s t o s o w a n i e z a w o r ó w o moż li wi e m a łej ś r ed n ic y , co w y m a g a d u ż e g o s k o k u z a wo r u. O s t a t n i m o ż n a o s i ą g n ą ć n a w e t w kr ótki m c z a si e , j a k i e g o w y m a g a j ą m a ł e n a p e ł n i e n i a , z a p o m o c ą s p e c j a l n e g o m e c h a n i z m u s t a w i d ł o w e g o , który np. s t o su j e prof. S t u m p f w swe j m a s z y n i e p r ze lo t ow ej . N a l e ż y też p r z y p u s z c z a ć , że z a w ó r j e d n o s i e d z e niowy ze w z g l ę d u n a s w ą s z c z e l n o ś ć z d o b ę d z i e w m a s z y n a c h p a r o w y c h , p r a c u j ą c y c h z b a r d z o w y s o k i m i c i ś ni e ni am i, z n o w u w i ę k s z e z n a c ze ni e .
Ś r e d n i c ę di z a w o r u w y k o n y w a m y d -\- 4 aż d o d -{- 10 mm w z a l e ż n o ś c i od w i e lk o ś ci z a wo r u; — ze w z g l ę d u n a możli-
198 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
w ie n a j m n i e j s z e o b c i ą ż e n i e m e c h a n i z m u s t a w i d ł o w e g o p ol e c a s ię s t o s o w a ć możl iwie w ą s k ą p o w i er z ch n ię u s z c z e l n i a j ą c ą u.
Ś r e d n i c ę d2 skr zynki z a w o r ow ej o b l i c z a m y ze wzoru:
6) ^ ( d 22 - d 2 j ^ U f : -
w e wzorze tym d o d a l i ś m y 10°/o, p o n i e w a ż ś c i a nk i s k r z y n k i nie s ą ob robione.
G r u b o ś ć g g r z y b k a o b l i c z a m y ze wzoru:
J2 bat
7) kg ~ ---— — = 450 kg/cm2, j eżeli g r z y b e k w yk o - 4 • g 2
n a n o ze stali zlewnej.
B. Zawory rurowe.
Z a w o r y rurowe s ą w m a s z y n a c h p a r o w y c h o b e c n i e n a j więcej r o z p o w s z ec hn i o ne , p o n i e w a ż m o ż n a w nich u z y s k a ć z ł a t w o ś c i ą b a r d z o z n a c z n e od c ią ż en ie .
R u r o w y z a w ó r w l o t o w y w i d z i m y na rys. 148. P o p r z y ję c i u p r ę d k o ś c i pa ry oe p o d ł u g § 3 o b l i c z a m y p o t r z e b n y w ol ny przekrój p r z e p ł y w o w y z awor u ze wzoru:
, _ F . Cm Je
V e
P rz ekr ój o t r z y m a n y m u s i m y , p o d o b n i e j a k w m a s z y n a c h s u w a k o w y c h , po z a p r o j e k t o w a n i u m e c h a n i z m u s t a w i d ł o w e g o s k on t r o l o w a ć , c e l e m p r z e k o n a n i a się, czy d ł a w i e n i e p a r y nie j es t z by t d u ż e (patrz § 48).
P o n i e w a ż z awó r rur owy p o s i a d a d w a s iodł a, pr z et o s k o k j e g o nie p o t r z e b u j e b y ć z by t duż y, a b y w y z y s k a ć pr zekr ój o ś r e d n i c y d. S k u t k i e m t ego d l a o b li c z e n i a rur o
w e g o z a w o r u z wykl e nie j e s t m i a r o d a j n y s k o k j e g o n a j w i ę ks z y, j a k d l a z awo ru j e d n o s i e d z e n i o w e g o , lecz t yl ko wol ny przekrój w rurze o ś r e d n i c y d, k t ór e mu o d p o w i a d a p e w i e n s k o k zawor u, n a z y w a n y s k o k i e m n o r m a l n y m h.
W razi e n a s t a w i e n i a p r z ez m e c h a n i z m s t a v / i d ł o w y w i ę k s z e g o s k o k u od n o r m a l n e g o nie m oż e j e d n a k pr z ez z a w ó r p r z e p ł y n ą ć więcej p ar y, niż d o z w a l a j e g o ś r e d n i c a d. J eż el i w p r o w a d z i m y oz n a c z e ni a , p o d a n e na rys. 148 i 149 o r a z o k r eś l i m y pr z ez x — ilość ż e b e r w z a wo r z e , p r z ez / i s —
t
§ 4 0 . O b l i c z a n i e z a w o r ó w 1 9 9
ich d ł u g o ś ć w z g l ę d n i e g r u b o ś ć i p r z ez h s k o k n o r m a l n y z a woru, to w ol n y p r ze kr ój z a w o r u w lo t ow eg o o b l i c z a m y z e wzoru:
1) / e = rc . (d -}- d{) . h =
= 0,9
W e wz or z e p o w y ż s z y m u w z g l ę d n i o n o n ie ob r ob i on e ś c i a nk i w p r z ek r oj u p r z e p ł y w o w y m z a wo r u p r z e z w p r o w a d z e n i e w s p ó ł c z y n n i k a 0,9.
P o s z c z e g ó l n e ś r e d n i c e z a w o ru n a l e ż y ta k d o b r ać , a b y u c z y n i ł y z a d o ś ć w a r u n k o m :
2 a) x . d . h — 0,9 . — . (d2 — d d ), 4
2 b) i e. dl . h = 0,9
4 ( d 32 - 4 2 ) -
W z o r y 2 a) i 2b) s ą m i a r o d a j n e dl a s i od e ł p r o s t y c h (patrz rys. 148), n a t o m i a s t d l a s i o d e ł p o c h y l o n y c h p o d k ą t e m a ( pa tr z rys. 148), n a l e ż y z a m i a s t h w p r o w a d z i ć w nie h . c os a; — u w z g l ę d n i e n i e p o c h y l e n i a s i o d ł a nie j e s t j e d n a k p ot r z e b n e , jeżeli z a w ó r p o s i a d a w ą s k i e s i odł o u i d u ż y s k o k , co m o ż n a na jł at wi ej r o z s t r z y g n ą ć p r z e z n a r y s o w a n i e linij p r z e p ł y w u p a r y .
P o u s t a l e n i u n a p o d s t a w i e p o w y ż s z y c h w z or ó w g ł ó w n y c h w y m i a r ó w z a wo r u, o b l i c z a m y p o t r z e b n e w o l ne p r z e kroj e p r z e p ł y w o w e w s k r z y n c e z a w o r o w e j . P o n i e w a ż ś ci an ki o st at ni e j nie s ą ob r ob i on e , przet o n a l e ż y w y k o n a ć p r z ek r o je p r z e p ł y w o w e o okoł o 1 0% w i ę k s z e o d f e, a w tych m i e j s c a c h , w k t ór yc h p o w i ę k s z e n i e p r z e k r o j u p r z e p ł y w o w e g o nie p o w o d u j e p o w i ę k s z e n i a s z k o d l i w e j pr zes tr zeni, m o ż n a z a s t o s o w a ć j e s z c z e w i ę k s z y d o d a t e k . W o l n e p r z e k r o j e p r z e p ł y w o w e s k r z y n k i z a w o r o w e j o b l i c z a m y kolejno, ta k j a k o d b y w a się d o p ł y w p a r y d o cyl ind ra , m i a no wi c i e:
3) g = 1 . 1 / . .
4) c . e . X] = 1,1 / e, g d z i e Xi o z n a c z a l i c z b ę w o l ny ch p r z e k r o j ó w p o m i ę d z y ż e b r a m i w g ni e źdz i e.
S t a w i d ł a Z a w o r o w e
§ 40. O b l i c z a n i e z a w o r ó w 201
5) 2 . a . b ^ 0,55 / e, je że li ż e b r a z n a j d u j ą się w o si ac h, j a k w s k a z u j e rys. 148. P r z e w a ż n i e ko r zy st n ie j sz e j e s t uł ożenie ż e b e r p o d k ą t e m 45° w z g l ę d e m osi, co j e d n a k n a le ż y na r y s u n k u wy ra ź ni e z a z n a c z y ć z d o p i s k i e m „z wr óci ć u w a g ę m o n t e r o w i “ ; w ta ki m w y p a d k u t r z e b a n a j w ę ż s z e p r z e k r o j e tak o z n a c z y ć , a b y p a r a nie b y ł a d ł a w i o n ą .
6) Przy n a j w i ę k s z y m s k o k u z awo r u hmax (rys. 149), j a ki m o ż e n a s t a w i ć z e w n ę t r z n y m e c h a n i z m s t a w i d ł o w y , p ow in i en p rz ek r ój tc , d7 . ^ 0,55 f e, a b y d o s t a t e c z n a il ość p ar y m o g ł a d o p ł y n ą ć d o w ew nę tr z ne j rury zaworu.
P r z e k r o j e , o z n a c z o n e w z o r a m i p o d a n y m i w p u n k t a c h 3) do 6), m o ż n a w y k o n a ć w i ę ks z e, p o n i e w a ż nie p o w i ę k s z a się p r z ez to p r z es t rz e ni s zk od li wej ; — j e d y n i e pr zekr ój l . a . b m o ż n a b y w y k o n a ć m n i e j s z y od o b l i c z o n e g o p o d ł u g wzoru 5), g d y b y p r zek rój n . d7 . bt by ł z n a c z n i e w i ę k s z y od o b l i c z o n e g o p o d ł u g wzoru 6).
W n a s t ę p u j ą c y c h d a l s z y c h p r z e k r o j a c h nie n a l e ż y do- d a w a ć wię ce j o d 1 0 % do f e, p o n i e w a ż t w o rz ą on e p r z e s t r z e ń s zk o d l i w ą .
7) O d l e g ł o ś ć z a w o r u od ż e b e r w górnej c z ę ś c i g n i a z d a m o ż n a w p r zy b l i ż e n iu o z n a c z y ć ze wz or u (rys. 149):
kt . h ^ 0,5 . k . h - f k2 . h ; -
w r azie p o t r z eb y m o ż n a ż e b r o m w górnej c z ę ś c i ( p r ze kró j C — D , rys. 148) n a d a ć taki s a m ks zt ał t, j a k w dolnej cz ęśc i g n i a z d a ( pr z ek ró j A — B , rys. 149); tutaj s ą ż e b r a ścięte, c e le m u z y s k a n i a k o r z y s t n i e j s z e g o p r z e p ł y w u pary.
W y s o k o ś ć z a w o r u W z n a j d u j e m y z j e g o p o ł o ż e n i a p r z y n a j w i ę k s z y m s k o k u hmax pr zy u w z g l ę d n i e n i u wa ru nk u, a b y tc . dm . n — e we nt. ż e b r a ^ 7t (d 2 — d22). Im w i ę k s z a jes t
4
w y s o k o ś ć W za wo ru, t ym trudniej u z y s k a ć j e g o s z c z e l n o ś ć i t y m w i ę k s z a jes t s z k o d l i w a p rz es t rz eń . P o n i e w a ż z e w n ę t r z n y m e c h a n i z m s t a w i d ł o w y u s t a l a n a j w i ę k s z y s k o k hmax zawor u, p r z e t o n a l e ż y moż li wi e w y b i e r a ć taki m e c h a n i z m , p r z y k t ó rym s k o k n a j w i ę k s z y hmax j e s t n i e z n a c z n i e w i ę k s z y od n o r m a l n e g o h. W y n i k a też z tego, że p rz y u s t a l a n i u n or m z a w o ró w t r z e b a u w z g l ę d n i ć s t o s o w a n e p r z ez w y t wó r ni ę sta- w i d ł a z ew nę tr z ne .
2 0 2 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
Ry s . 149.
§ 40. O b l i c z a n i e z a w o r ó w 2 0 3
9) W y k o n a n a w y s o k o ś ć W z awo r u m us i r ównie ż z a d o ś ć uc zy n ić w aru nkowi :
~ . dz . ł — ż e b r a = 1,1
10) Prz ekr ój M — ż e b r a = 1 , 1 f e, a b y p a r a m o g ł a s w o b o d n i e p r z e p ł y n ą ć d o dol nej c zę ś c i s k r z y n k i z awor owej ..
11) W p o p r z e c z n y m p r z e k r o j u (rys 149) p o ł o w a p a r y d o p ł y w o w e j m u s i m ó c p r z e p ł y n ą ć p o m i ę d z y ś c i a n k a m i s k r zy nk i z a wo r ow ej i g n i a z d e m , czyli k r o p k o w a n y p rz ek rój 0 = 0,55 f e ; — tutaj z w a ż a ć n a l e ż y n a to, a b y o d l e g ł o ś ć G p o m i ę d z y ż e b r a m i i tuleją c y l in d ra nie b y ł a m n i e j s z a od
10 mm, a b y m ó c g n i a z d o d o s z l i f o w y w a ć w cyl ind rz e.
12) Do p r z e k r o j u Q d o p ł y w a p a r a p r z ez pr zekr ój Cr (rys. 149), k t ór y j e s t o g r a n i c z o n y p r o mi e ni e m R , ś r e d n i c ą d^
1 c z ę ś c i a m i ś c ia nki o d ł u g oś c i nlt — o ra z p o d g n i a z d e m (rys.
148 i 149), w o b e c c z e g o g n i a z d o z awo ru musi b y ć w s k r z y n c e t ak uł oż on e, a by:
C» + u2 . U| 1.1 / «.
C e l e m u z y s k a n i a d o s t a t e c z n i e d u ż e g o p r z ek r oj u p r z e p ł y w o w e g o Q p r z y m oż l iw ie n a j m n i e j s z e j p rz es tr ze ni s z k o d l i w e j , p o l e c a s i ę w y k r e ś l i ć p r o m i e ń R ze ś r o d k a o d d a l o n e g o o d osi z a w o r u o y.
13) P r z ek ró j p r z e p ł y w o w y : Q ^ 1,1 f e . 14) Przekrój p r z e p ł y w o w y : Q, = 1,1 f e .
Z e w z g l ę d u n a u z y s k a n i e m oż li wi e m a ł e j p r z es tr z en i s z k o dl iwej n a d a j e się w yż ł o b i e n i u d l a p r z e k r o j u Q( p r z e w a ż n i e k s z t a ł t kulisty.
G n i a z d a z a w o ró w w lo t ow yc h o b l i c z a m y na w y t r z y m a ł o ś ć p o d ł u g n a s t ę p u j ą c y c h wz or ów:
15) D o p u s z c z a l n e n a p r ę ż e n i e n a g ię ci e w dolnej p ł y c i e w y n o s i :
ks = —---- = 150 kg/cm 2, g d z i e 4 . hx2
dj — ś r e d n i c a w e w n ę t r z n a u s z c z e l n i e n i a w cm ( pa tr z rys. 148), p — ci śnie nie p a r y w ał,
hx — g r u b o ś ć p ł y t y w cm.
2 0 4 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
16) D o p u s z c z a l n e n a p r ę ż e n i e n a r o ze r wa n ie w ż e b r a c h w p rz ek r oj u A — B wynosi:
f • ^ i 2 ' P
kr = --- = 100 kg/cm2, g dz ie ' • f i
i — l i c z b a żeber, f i — pr zekr ój j e d n e g o ż e b r a w cm2.
17) D o p u s z c z a l n e n a p r ę ż e n i e w ś r u b a c h , p r z y t w i e r d z a j ą c y c h z a p o m o c ą ko łn ier za n a s a d y g n i a z d o z awo ru do c y l indra, o b li c z a m y ze wzoru:
l - B J . p
kr — --- 350 kg/cm2, g dz ie . ' . Y
u . --- 4
D m — ś r e d n i c a ko łn ier za g n i a z d a , l icz ona do ś r o d k a s z e r o ko śc i us zczelki w cm,
i, — liczba śrub, a os — ś r e d n i c a r d z e n i a ś r ub w cm.
P o n i e w a ż ś r u by te s ł u ż ą do p o ł ą c z e n i a u s z c z e l n i a j ą c e g o , pr z et o o d l e g ł o ś ć p o m i ę d z y d w i e m a ś r u b a m i nie p o w i n n a b y ć w i ę k s z a od 140 mm prz y ciśnieniu p o w y ż e j 4 ał.
R u r o w y z a w ó r w y l o t o w y w i d z i m y n a rys. 150- P o p rz yj ęc i u p r ę d k o ś c i Va p o d ł u g § 3, o b l i c z a m y p o t r z e b n y w o l n y przekrój p r z e p ł y w o w y z awo r u ze w zor u :
x B • Cm
Ja .
Oa
S t o s o w n i e do o b l i c z o n e g o p r z ek r oj u f a u s t a l a m y p o s z c z e g ó l n e ś r e d n i c e z a w o ru i j e g o w y s o k o ś ć w taki s a m s p o s ó b , j a k d l a z awor u wl o to we g o. P o n i e w a ż z a w ó r w y l o t o w y z n a j d u j e się z wy kl e w dolnej c zę śc i cyl i nd ra , przeto n a l e ż y w y k o n a ć pr zekr ój m, z n a j d u j ą c y się p o m i ę d z y c y l i n d r em i ot wa rt ym z a wo r em , d o s t a t e c z n i e d uż y , m i a no wi ci e :
1) m = 0,55 f a ,
2) n 0,55 } a + d o d a t e k , kt ór e go w i e l k oś ć z a l e ży od o d l e g ł o ś c i osi z awo ru od k o ń c a tulei cyl indr a, t. j. od wiel k o ś c i w y m ia r u t.
3) Pr ze kr oj e, z n a j d u j ą c e się p o m i ę d z y z a w o r e m i j e g o s k r z y n k ą , które nie twor zą s zk o d l i w ej pr zes trz eni, n a l e ż y
§ 40. O b l i c z a n i e z a w o r ó w 2 0 5
w y k o n a ć n a j m n i e j o 10% w i ę k s z e o d p r z ek r oj u f a. R ó w n i e ż t r z e b a z wr óc i ć u w a g ę na przekr ój z , który c z ę s t o nie o d p o w i a d a p o w y ż s z e j z a s a d z i e , a z a t e m p o w o d u j e d ł a w i e n i e
pary.
4) G r u b o ś ć pł yty g n i a z d a hx o b l i c z a m y ze wzoru:
kg - ^ I 50 kg/cm2.
4 . h j
5) Ż e b r a g n i a z d a o b l i c z a m y p o d ł u g w z o r u :
~ . ( D m 2 ~ d * ) . P
k = --- = 180 kg/cm2.
i ■ fi
2 0 6 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
W y m i a r y D m i d1 w cm p o d a n o n a rys. 150, a i o z n a c z a l i c zb ę żeber, z kt ór yc h k a ż d e p o s i a d a pr zek rój /* w cm2.
6) D o p u s z c z a l n e n a p r ę ż e n i e w ś r u b a c h , p r z y t w i e r d z a j ą c y c h g n i a z d o z awo ru d o cyl indra, w y n o s i :
~ . D J . p
k, = — Ss 350 kg/cm2.
* ■ °s
O d l e g ł o ś ć p o m i ę d z y d w i e m a ś r u b a m i nie p o w i n n a tutaj i y ć również w i ę k s z a od 140 mm p rz y c iśnieniu p o w y ż e j 4 at.
C. Zawory tłoczkowe.
Z a w o r y tłoc zkowe , t a k s y s t e m u v a n d e n K e r c h o v e ’a j a k i F r i ka r t’a, nie s ą n ic zy m i nnym, j a k s u w a k a m i t ł ok o w ym i. Ś r e d n i c ę tych z a w o r ó w o b l i cz a s ię w ię c w taki s a m s p o s ó b , j a k s u w a k ó w t łok owych , kt ór ych o b l i cz en i e p o d a n o w § 22. J e d y n i e n a l e ż y tutaj r oz róż ni ć p o m i ę d z y w ol nym p r z e k r o j e m z a w o ru w l o t o we g o i w y lo to w eg o, p o n i e w a ż c y l i n der, w p r z e c i w s t a w i e n i u do s t a w i d ł a z j e d n y m s u w a k i e m t ło k o w y m, p o s i a d a z wy kl e c zt er y z a w o r y (rys. 140).
§ 41. K O N S T R U K C J A Z A W O R Ó W R U R O W Y C H I I C H G N I A Z D .
Z a w ó r rurowy, j a k p o p r z e d n i o z a z n a c z o n o , j e s t z wy kl e u m i e s z c z o n y w g n i eż dz i e, a b y nie u n i e z a l e ż n i ć z a wó r od w p ł y w u o d k s z t a ł c e ń c y l in d ra i s kr zyn ki z a wo r ow ej . Z a w ó r i j e g ° g n i a z d o w y k o n y w a się p r a wi e w y ł ą c z n i e z żel iwa . J e d y n i e przy b a r d z o m a ł y c h w y m i a r a c h s t o s u j e się z awo r y z ż e l a z a kujno- lanego, a w m a s z y n a c h s z y b k o b i e ż n y c h , w których za le ży na możl iwie m a ł y m c i ęż a r z e za wo ru, t ak ż e z a w o r y p r a s o w a n e ze stali z l e wn ej (np. w p a r o w o z a c h ) . Ś r e d n i c ę z a w o ru u s t a l a m y w ten s p os ó b , a b y d r ów na ło się o k r ą g ł e j liczbie, a r ów noc ze ś ni e s t a r a m y się o u z y s k a n i e m o żl i w i e m a ł e j w y s o k o ś c i W zaworu.
O g r u bo śc i ś c i a n e k i ż e b e r z a w o r ó w ż el i wn ych d a j e p e w i e n p o g l ą d n a s t ę p u j ą c a t a b e l k a (rys. 151):
§ 4 1 . K o n s tr u k c ja z a w o r ó w r u ro w y c h i ic h g n ia z d 207
ś r e d n i c a d mm g r u b o ś ć g mm l i c z b a ż e b e r
80 d o 170 5 d o 6 4
180 . 220 6 m 8 4
230 „ 300 8 *9 10 4
320 „ 440 9 W 12 6
450 „ 500 12 •• 13 8
Rt s. 1 5 1 .
G r u b o ś ć g p o l e c a s ię w m i e j s c u z trochę p o w i ę k s z y ć , p o n i e w a ż t a m z a c h o d z ą n a j w i ę k s z e n a p r ę ż e n i a . M o ż n a też n a d a ć z a w o r o w i k s z t a ł t p o k a z a n y pr z y A , l e cz w ó w c z a s t r z e b a o b l i c z y ć w o l ne p r z e k r o j e x , p r z y p o d n o s z e n i u s ię z a w or u, a b y p o w i e r z c h n i a I — II nie d ł a w i ł a pa ry.
P o ł ą c z e n i a rury z a w o r o w e j z p i a s t ą p o l e c a s ię d o k o n y w a ć z a p o m o c ą p a r z y s t e j l i c z b y ż eb er; — w r a zi e p r z ec i w n y m b o w i e m p a r a d o lo t ow a , o ile d o p ł y w a j e d n o s t r o n n i e d o s k r z y n k i z a w o r o w e j , m o ż e w p r a w i ć z a w ó r w n a d m i e r n y ruch o b r o t o w y , jeżeli nie j e s t on silnie p o ł ą c z o n y z t rz o n e m n a p ę d z a j ą c y m . W t aki ch w y p a d k a c h o b r z e ż e trzonu w y g r y z i e w k r ó tk i m c z a s i e w p i a ś c i e z a w o r u w g ł ę b i e n i e p r z y B , s k u t k i e m k t ó r e g o s k o k z a w o r u m o ż e z n a c z n i e z m n i e j s z y ć się, p o w o d u j ą c w a d l i w ą p r a c ę m a s z y n y . Z e w z g l ę d ó w t e c h n o l o g i c z n y c h p o l e c a s ię w y k o n a ć w ż e b r a c h w-ycięcie y, g d y ż w r azi e b r a k u j e g o ł a t wo p o w s t a ć m o g ą p r z y o s t y g a n i u o d l e w u r y s y w ż e b r a c h w t y m m i e j s c u , s p o w o d o w a n e n ie r ów n y m k u r c z e n i e m s i ę ko łn ie rz a rury z a wu r ow ej i górnej c z ę ś c i ż e b e r . Z w y k l e w y k o n y w a s ię ż e b r a z a w o r u s t y c z n i e d o j e g o p i a s t y ( pa tr z rys. 148, g d z i e przy' s i ln y m p r zy t wi e r d z e n i u t rzonu do z a w o ru w y k o n a n o trzy ż ebr a), a b y w y d ł u ż a n i e się i c h p o d w p ł y w e m w*ysokiej t e m p e r a t u r y p a ry nie w p ł y w a ł o
2 0 8 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
u j e m n i e na s z c z e l n o ś ć p owi er zch ni u s z c z e l n i a j ą c y c h C i Q (rys. 151), a p o w o d o w a ł o tylko n i e s z k o d l i w e o k r ę c a n i e p ia s t y ; — ż e b r a s t y c z n e s ą t a k ż e ko rz ys tn e ze w z g l ę d ó w o d l e w n i c z y c h . Z a m i a s t ż e b e r s ty c z n y c h m o ż n a s t o s o w a ć ż e b r a wyg ię te , j a k to u w i d o c z n i a rys. 152, lecz w y k o n a n i e to j e s t t ru dn ie js ze i k o sz t ow ni ej sz e.
P r o w a d z e n i e z a w o r u w g n i e żd z i e p o w i n n o b y ć moż li wi e s t a r a n n e i d o s t a t e c z n i e dł ugie. W z a w o r a c h wl ot o
w ych b o d a j n a jw ię c ej r o z p o w s z e c h n i o n a j es t k o n s t r u k c j a , p r z e d s t a w i o n a n a rys. 148, w której p r o w a d z e n i e t w o rz y tuleja d o l a n a do dol nej pł yty g n i a z d a . T u l e j a j e s t w y d r ą ż o n a , a b y u n i k n ąć n a g r o m a d z e n i a mat er iał u. Z a m i a s t tej b u d o w y m o ż n a t ak ż e wkr ę ci ć (rys. 153) trzon s ta lo wy n a g wi nt g a z o w y w d o l n ą płytę g n i a z d a i r oznit ować. R ó w n i e ż b a r d z o r o z p o w s z e c h n i o n a jes t b u d o w a , w której p r z e d ł u ż e n i e trzona z a w o r o w e g o o t r zy mu je p r o w a d z e n i e w dol nej p ł y ci e g n i a z d a (rys. 131). N a t o m i a s t r z a d k o u ż y w a się p r o w a d z e n i a z a p o m oc ą ż eb e r p r o mi e ni o wy c h (rys. 154), p o n i e w a ż p r a w i d ł o w e
§ 4 1 . K o n s t r u k c j a z a w o r ó w r u r o w y c h i i c h g n i a z d 2 0 9
d z i a ł a n i e j e g o j e s t u t rudn io ne z p o w o d u w y d ł u ż a n i a się ż eb e r. P r z y w s z y s t k i c h tych p r o w a d z e n i a c h n a l e ż y w y k o n y w a ć o d l e g ł o ś ć V ( pa tr z rys. 154) przy z a m k n i ę t y m z a w o r z e o k o ł o 2 mm, a b y z a p o b i e c twor zeniu się w y s t ę p ó w , o ra z
R y s . 153.
w y k o n y w a ć m a ł e k an a li k i H , a b y u s k u t e c z n i ć o d w o d n i e n i e w z g l ę d n i e z a p o b i e c s p r ę ż a n i u pa ry.
Z a w ó r wyl otowy p r o w a d z o n y j e s t p r z e w a ż n i e we w s t a wionej tulei (rys. 150), kt ór ą ze w z g l ę d u n a w i l g o tn oś ć p a ry w y k o n y w a s i ę z b r ą z u . O s t a t n i a p o s i a d a u s z c z e l n i e n i e g r z e bi e ni as te , p r z y k t ó r e g o ko ńc u z n a j d u j e s ię m a ł a d ł a w n i c a .
R y s . 154.
2 1 0 S t a w i d ł a Z a w o r o w e
S z c z e l i w o m ię kk i e j e s t d o c i s k a n e n a k r ę t k ą W, kt ór ą t r z e b a u b e z p i e c z y ć p ł yt ką , p r z y t w i e r d z o n ą do na kr ęt k i B .
Mni ej k o r z y s t n ą j e s t ko ns tr uk c ja , p r z e d s t a w i o n a na rys. 155. T u l e j a p r o w a d n i c z a z awo r u tworzy j e d n ą c a ł o ś ć z ż e l iw ny m g n i a z d e m , s k u t k i e m c z e g o o d d z i e l n a w y m i a n a jej j es t ni emoż li wa . R ó w n i e ż u s z c z el n i en i e g r z e b i e n i a s t e , z n a j d u j ą c e się na trzonie r u c h o m e g o z a w o r u d z i a ł a g or zej , a b r a k d ł a w n i c y l ub też o d p r o w a d z a n i a z niej s k ro p l i n m o ż e
R y s . 155.
w kr ótki m c z a s i e s p o w o d o w a ć d m u c h a n i e p a r y w o k o ł o t r z o na za wo ru.
Pr zy m n i e js ze j l iczbie ob rot ów od ok oł o MO n a m i nu t ę m o ż n a p o ł ą c z y ć z a wó r z trzonem w s p o s ó b p o d a n y n a rys.
150 i 151. T u t a j m a m y p o m i ę d z y p i a s t ą z a w o ru i p o d k ł a d k ą na kr ęt k i s zc zel i nę w ie lk o śc i A ^ 0,2 mm (rys. 150), d zi ęki kt órej z a w ó r moż e pr zy k a ż d y m p o d n i e s i e n i u o kr ę c i ć się o p e w i e n kąt, do s z l i f ow uj ą c w ten s p o s ó b s i o d ł a u s z c z e l n i a j ą c e . C e l e m u ni k ni ę ci a u d e r z e ń p o l e c a się p r z y w i ę k s z y c h l i c z b a c h ob rot ów od 110 na m in ut ę p r zyt wi er dz ić z a w ó r sil nie do trzonu, j a k to w i d z i m y na rys. 131, 1 *48, 154, 155.
O c z y w i ś c i e n ak rę tk i p r z y t w i e r d z a j ą c e z a wó r do trzonu p o wi nn y b y ć w y k o n a n e z brązu, a gwi nt nacięty n a trzonie p ow in i en k o ń c z y ć się r a z e m z na kr ęt k ą, a b y u n i k n ą ć r d z e w ie ni a i uł at wi ć z d e j m o w a n i e nakr ęt ki .
§ 4 1 . K o n s t r u k c j a z a w o r ó w r u r o w y c h i i c h g n i a z d 2! I
P o w i e r z c h n i e u s z c z e l n i a j ą c e s i o d e ł z a w o r o w y c h p o wi n ny b y ć moż li wi e w ą s k i e , a b y u z y s k a ć m o ż liwie n a j w i ę c e j o d c i ą ż o n e z a wo r y. J a k o ś r edn ie war toś ci s z e r o k oś c i s i o d e ł ( pa tr z rys. 151) m o ż n a p r z y j ą ć n a s t ę p u j ą c e :
u ~ 2 mm przy d 180 mm,
u ~ 3 mm „ d = 180 do 400 mm, u ^ 4 mm „ d Sii 440 mm.
Ś r e d n i c ę d$ (rys. 148) w y k o n y w a się z w y k l e : d6 = d — 1 mm.
P o w i e r z c h n i e u s z c z e l n i a j ą c e s i o d e ł z a w o r o w y c h m o g ą p o s i a d a ć różne ks zta łty. Z e w z g l ę d u n a ł a t w o ś ć o b r ó b k i n a j k o r z y s t n i e j s z e s ą s i o d ł a pr os te (rys. 148), przy kt ór yc h s k o k , p o c z ą w s z y o d n a j m n i e j s z e g o , j e s t c a ł k o w i c i e w y z y
s k a n y . N a t o m i a s t p o c h y l o n e p o d k ą t e m 45° d o 65° p o w i e rz ch ni e ( p a tr z rys. 150) p o d e j m u j ą l epi ej u d e r z e n i a z a wor u o s i odł a. P o s i a d a j ą one j e d n a k w a d ę w i ę k s z e g o d ł a w i e n i a p a r y pr zy m a ł y c h s k o k a c h zawor u, czyl i w o k r e s i e p o d n o s z e n i a i z a m y k a n i a się jego. W a d a ta d a j e się n a j w i ę c e j w e z n a k i p r z y m e c h a n i z m a c h s t a w i d ł o w y c h , które wol no o t w i e r a j ą i z a m y k a j ą z awór. Z e w z g l ę d u n a m o ż n o ś ć i n n e g o u k s z t a ł t o w a n i a z a w o r u o t r z y m u j e s ię p rz y p o c h y l o n y c h s i o d ł a c h z a wó r o m n ie j s z e j w y s o k o ś c i W, s k u t k i e m c z e g o s t o s u j e się je w s ta w i d ł a c h , które p o s i a d a j ą b a r d z o duż y s k o k n a j w i ę k s z y . M o ż e n a j k o r z y s t n i e j s z y pod w z g l ę d e m s z c z e l n o ś c i pr z y w y d ł u ż a n i u się j e s t k s z t a ł t s t o żk o wy siodeł, p o k a z a n y na rys. 151, g d z i e wie rzc ho łk i o b u s t o ż k ó w p r z e c i n a j ą się w j e d n y m p u n k c i e O. J eż el i ostatni z n a j d u j e się w e w n ą t r z z a wo r u, to p a r a o t rz y m u j e k o r z y st n e p r o w a d z e n i e ,
