NiepeïnosprawnoĂÊ. Dyskursy pedagogiki specjalnej Nr 40/2020 Disability. Discourses of special education No. 40/2020
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Katarzyna Plutecka
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
Sytuacja rodzinna rodzeñstwa majÈcego brata lub siostrÚ niesïyszÈcÈ
Nasze szczÚĂcie, ĝe wobec rozmaitych rozczarowañ my przynajmniej moĝemy liczyÊ na siebie Bolesïaw Prus
Artykuï ma charakter empiryczny. Celem badañ byïa diagnoza sytuacji rodzinnej sïyszÈcego rodzeñstwa majÈcego brata lub siostrÚ niesïyszÈcÈ. W badaniu wziÚïy udziaï 73 osoby, które sÈ sio- strami (39 osoby) i braÊmi (34 osób). Badania miaïy charakter eksploracyjny. Wyniki z niniejszych badañ ĂwiadczÈ, ĝe pïeÊ rodzeñstwa nie byïa czynnikiem róĝnicujÈcym podczas realizowanych przez nich ról spoïecznych w systemie rodzinnym. Bracia i siostry postrzegajÈ przypisane role spoïeczne w sposób Ăwiadomy. Analiza materiaïu empirycznego pozwoliïa zdiagnozowaÊ wiedzÚ i opinie respondentów na temat funkcjonowania podsystemu: sïyszÈce rodzeñstwo – niesïyszÈcy brat/niesïyszÈca siostra. Ponadto rodzeñstwo podkreĂlaïo potrzebÚ wielowymiarowego wsparcia spoïecznego, dostosowanego do ich potrzeb.
Sïowa kluczowe: rodzeñstwo, sytuacja rodzinna, uszkodzenie sïuchu
The family situation of siblings with a deaf brother or sister
The article is empirical. The aim of the research was to diagnose the family situation of hearing sib- lings with the deaf brother or sister. 73 people who are sisters (39 people) and brothers (34 people) participated in the study. The research was exploratory. The results of this study show that the sex of siblings was not a differentiating factor in their social roles in the family system. Brothers and sisters consciously perceive assigned social roles. The analysis of empirical material allowed to diagnose the knowledge and opinions of the respondents on the functioning of the subsystem:
hearing siblings - deaf brother or deaf sister. Moreover, the siblings emphasized the need for mul- ti-dimensional social support tailored to their needs.
Keywords: siblings, family situation, hearing impairment
Wprowadzenie teoretyczne
Przedstawiciele teorii psychologicznych próbujÈ wyjaĂniÊ: kim jest czïowiek i jaki jest jego zwiÈzek ze Ărodowiskiem w kontekĂcie dynamicznych zmian spo- ïeczno-kulturowych, których jest uczestnikiem? PoszukujÈc odpowiedzi na po- wyĝsze pytania autorzy stosujÈ system pojÚciowy, odnoszÈcy siÚ do procesów rodzinnych, znaczenia rodziny dla rozwoju czïowieka w biegu ĝycia oraz jej po- wiÈzania z innymi Ărodowiskami spoïecznymi (Dykcik 2010; ¥wiÚtochowski 2014).
Rodzina stanowi naturalne Ărodowisko, które ma swoistÈ trajektoriÚ rozwojowÈ w makrosystemie i dlatego pozostaje w zwiÈzku z innymi mikrosystemami i sys- temami rzÚdów poĂrednich (a dokïadnie z mezosystemem i egzosystemem).
Wedïug teorii systemowych poszczególni czïonkowie rodziny, w zaleĝnoĂci od jej struktury, mogÈ naleĝeÊ równoczeĂnie do kilku podsystemów, a procesy przebie- gajÈce w niniejszych podsystemach wpïywajÈ na inne podsystemy rodziny. Róĝ- norodnoĂÊ wzajemnych relacji interpersonalnych w poszczególnych podsyste- mach decyduje o dynamice caïego systemu, o poziomie i jakoĂci ĝycia okreĂlajÈc jego spójnoĂÊ, integralnoĂÊ, a takĝe siïÚ i trwaïoĂÊ (Liberska 2014: 222). W systemie rodzinnym wyróĝnia siÚ cztery zasadnicze rodzaje interakcji i relacji, a sÈ to wza- jemne oddziaïywania:
ȭ miÚdzy maïĝonkami,
ȭ miÚdzy rodzicem a dzieckiem, ȭ miÚdzy rodzeñstwem,
ȭ w ramach podsystemów w szeroko rozumianym systemie rodzinnym, jaki- mi sÈ rodzina wielopokoleniowa lub rodzina rozszerzona.
ZnaczÈcÈ rolÚ dla rozwoju osobowoĂci i socjalizacji dziecka w rodzinie ma ro- dzeñstwo. Victor Cicirelli (1985) zaproponowaï wyjaĂnienie znaczenia wzajem- nych oddziaïywañ w podsystemie rodzeñstwo w ramach podejĂcia formalno- biologicznego i psychologicznego. W myĂl pierwszego ujÚcia relacje miÚdzy ro- dzeñstwem mogÈ byÊ wynikiem powiÈzania poprzez pokrewieñstwo w drugim stopniu w linii bocznej, czyli przez posiadanie tych samych, biologicznych rodzi- ców. W tym przypadku podsystem rodzeñstwo stanowi naturalnÈ podstawÚ jednych z najdïuĝszych i najbliĝszych stosunków spoïecznych w biegu ĝycia. To wspólne doĂwiadczanie bliskoĂci fizycznej i emocjonalnej powoduje, ĝe dzieci uczÈ siÚ rozumieÊ swoje potrzeby rozwojowe i mogÈ byÊ dla siebie wzajemnie
„obiektem przejĂciowym” (Winnicott 2010). Z kolei drugie podejĂcie, psycholo- giczne obejmuje nie tylko dziaïania zewnÚtrzne i interakcje miÚdzy rodzeñstwem, ale teĝ inne skïadniki niniejszych relacji o wymiarze subiektywnym, poznawczym czy afektywnym. Na podstawie analizy róĝnych przypadków Henri Parens (1988) wykazaï: czym dla siebie wzajemnie moĝe byÊ rodzeñstwo. Autor stwierdziï, ĝe zadaniom rozwojowym rodzeñstwa juĝ od wczesnego dzieciñstwa towarzyszÈ
róĝnorodne emocje, uïatwiajÈce lub utrudniajÈce ich realizacjÚ. Rodzeñstwo moĝe byÊ nie tylko obiektem silnych uczuÊ: miïoĂci, wrogoĂci, ale teĝ obiektem erotycz- nych uczuÊ, a w dalszych etapach ĝycia namiastkÈ dzieciñstwa, obiektem przenie- sienia, a takĝe obiektem rywalizacji lub pomagania sobie wzajemnie przy speïnia- niu pragnieñ i pokonywania waĝnych zadañ rozwojowych. W efekcie niniejszych analiz autor udowodniï, ĝe relacje ïÈczÈce rodzeñstwo sÈ nacechowane ambiwa- lencjÈ, postrzeganÈ w spoïeczeñstwie poprzez stereotyp Jasia i Maïgosi albo Kaina i Abla. Powyĝsza polaryzacja sugeruje istnienie w aspekcie tych relacji jednocze- Ănie: czuïoĂci i odrzucenia, rywalizacji i bliskoĂci albo miïoĂci i nienawiĂci.
Stosunki miÚdzy rodzeñstwem byïy równieĝ przedmiotem rozwaĝañ przed- stawicieli koncepcji psychoanalitycznych. Juĝ Zygmunt Freud (1997) interpreto- waï braterstwo jako pierwotny zwiÈzek ze wszystkim co ĝyje, przy czym majÈcy pochodzenie totemiczne. W ujÚciu twórcy psychoanalizy pokrewieñstwo, wiÚzy krwi stawiajÈ rodzeñstwo na szczycie hierarchii waĝnoĂci. Z kolei Jürg Willi (1996) w kontekĂcie niniejszych rozwaĝañ zaproponowaï termin koluzja, rozumiany jako wspóïdziaïanie partnerów na podstawie wspólnej podĂwiadomoĂci. Zda- niem autora rodzeñstwo w dynamicznym procesie rozwoju indywidualnego tworzy zwiÈzek, w którym zachowania sÈ determinowane osobistÈ historiÈ. Ich relacje mogÈ przybieraÊ cztery, nastÚpujÈce formy:
1. narcystyczna, wyraĝona poprzez pytanie: w jakim stopniu rodzeñstwo re- zygnuje ze swoich osobistych planów dla drugiego?
2. oralna, okreĂlona pytaniem: w jakim stopniu miïoĂÊ rodzeñstwa wyraĝa dbanie o siebie nawzajem?
3. analno-sadystyczna, skoncentrowana na uzyskaniu autonomii kaĝdego z rodzeñstwa,
4. falliczno-edypalna, dotyczÈca rozumienia zwiÈzku rodzeñstwa jako odciÚcia siÚ od siebie i uzyskania fallicznego wpïywu.
Rodzeñstwo sïyszÈce osób niesïyszÈcych stanowi jeden z najmniej zbadanych podsystemów w rodzinie. Fakt bycia bratem lub siostrÈ niesïyszÈcego rodzeñstwa moĝe stanowiÊ istotne zagroĝenie dla ich dobrostanu i wiÈĝe siÚ z pojawieniem dodatkowych obciÈĝeñ. NajczÚĂciej sÈ one zwiÈzane z troszczeniem siÚ i wyko- nywanymi, dodatkowymi obowiÈzkami opiekuñczo-wychowawczymi nad mïod- szym rodzeñstwem. W efekcie unikajÈ kontaktów z rówieĂnikami, co przyczynia siÚ do trudnoĂci w nawiÈzywaniu kontaktów, pojawienia problemów adaptacyj- nych, zaburzeñ emocjonalnych. DoĂwiadczajÈ wielu negatywnych uczuÊ i obaw zwiÈzanych z tÈ sytuacjÈ rodzinnÈ i dlatego potrzebujÈ róĝnych form wsparcia, które przyczyniÈ siÚ do zwiÚkszenia satysfakcji z ĝycia. Jednak bycie bratem lub siostrÈ niesïyszÈcego rodzeñstwa moĝe byÊ równieĝ ěródïem pozytywnych do- Ăwiadczeñ, które wpïywajÈ na zadowolenie z ogólnej jakoĂci ĝycia w rodzinie
(Hosseinkhanzadeh, Seyed Noori,Esapoor, Yeganeh 2014). Verte, Hebbrecht i Roeyers (2006: 90–91) stwierdzili, ĝe relacje miÚdzy rodzeñstwem jest to identyfi- kacja dwustronna, która moĝe przybieraÊ formÚ wzajemnego wczuwania siÚ w sytuacjÚ drugiej osoby. ObecnoĂÊ niesïyszÈcego rodzeñstwa staje siÚ okazjÈ do rozwoju w takich obszarach, jak: kompetencje spoïeczne, umiejÚtnoĂci poznaw- cze i samoocena. Natomiast negatywne relacje mogÈ byÊ zwiÈzane z tym, ĝe ro- dzeñstwo sïyszÈce ma poczucie winy z powodu uszkodzenia sïuchu siostry lub brata i doĂwiadczajÈ problemów emocjonalnych oraz adaptacyjnym.
JakoĂÊ relacji miÚdzy sïyszÈcym rodzeñstwem dzieci niesïyszÈcych, które uĝywajÈ implantów Ălimakowych lub aparatów sïuchowych diagnozowali Bat- Chava Yael, Martin, Daniela (2002). Autorzy stwierdzili, ĝe kolejnoĂÊ urodzeñ, pïeÊ, wielkoĂÊ rodziny oraz postawy rodziców byïy kluczowymi czynnikami w relacjach miÚdzy nimi. Korzystniejsza dla ksztaïtowania siÚ niniejszych relacji jest sytuacja rodzinna, gdy dziecko niesïyszÈce jest starsze od sïyszÈcego brata lub siostry. Jeĝeli rodzeñstwo niesïyszÈce jest mïodsze to zwiÚksza siÚ prawdopodo- bieñstwo wystÈpienia konfliktów podczas nawiÈzywania symetrycznych ról w interakcjach. Duĝa róĝnica wieku koreluje z lepszym przystosowaniem rodzeñ- stwa. WiÚksze obciÈĝenie odczuwajÈ starsze sïyszÈce siostry, bo majÈ wiÚcej obo- wiÈzków zwiÈzanych z opiekÈ nad mïodszym niesïyszÈcym rodzeñstwem. Star- sze siostry sÈ bardziej obowiÈzkowe i opiekuñcze niĝ starsi bracia, i dlatego biorÈ na siebie wiÚkszÈ odpowiedzialnoĂÊ. W efekcie nawiÈzujÈ pozytywne relacje z rodzeñstwem niesïyszÈcym i tym samym starajÈ siÚ pomóc rodzicom w opiece.
Naleĝy jednak podkreĂliÊ, ĝe starsze rodzeñstwo sïyszÈce nawiÈzuje lepsze relacje z mïodszym rodzeñstwem niesïyszÈcym. Ponadto odczuwajÈ mniej trudnoĂci zwiÈzanych z opiekÈ nad mïodszym niesïyszÈcym rodzeñstwem, pomimo iĝ majÈ wiÚcej obowiÈzków. Rodzeñstwo lepiej funkcjonuje w rodzinie, gdzie jest wiÚcej dzieci, bo wtedy wspierajÈ siÚ emocjonalnie, dzielÈ siÚ przeĝyciami i obowiÈzkami dotyczÈcymi opieki nad niesïyszÈcym rodzeñstwem. Nie odczuwajÈ takiego du- ĝego obciÈĝenia, jak jedynacy. Postawy wychowawcze rodziców równieĝ wpïy- wajÈ na jakoĂÊ relacji miÚdzy rodzeñstwem. Pozytywny stosunek i nastawienie rodziców do uszkodzenia sïuchu dziecka sprzyja ksztaïtowaniu siÚ relacji, w któ- rych dominujÈ nadzieja oraz racjonalna ocena i zdrowe podejĂcie do nowej sytu- acji ĝyciowej.
W Ăwietle nowszych badañ Renuka Sundaram Raghuraman (2008) moĝna poznaÊ problematykÚ emocjonalnego samopoczucia starszego sïyszÈcego rodzeñ- stwa niesïyszÈcych dzieci zaprotezowanych implantami Ălimakowymi. Autor stwierdziï, ĝe rodzeñstwo Ăwiadomie ponosi odpowiedzialnoĂÊ za opiekowanie siÚ mïodszym niesïyszÈcym rodzeñstwem chcÈc odciÈĝyÊ swoich rodziców od ich obowiÈzków wychowawczych. Ponadto starsze rodzeñstwo twierdzi, ĝe rodzice majÈ wobec nich wysokie oczekiwania i dlatego powinni byÊ bardziej odpowie-
dzialni, wyrozumiali i pomocni wzglÚdem swojego niesïyszÈcego rodzeñstwa.
Postawy wychowawcze rodziców teĝ sprzyjajÈ lepszemu przystosowaniu emo- cjonalnemu. Wzajemne relacje miÚdzy rodzicami korelujÈ z relacjami miÚdzy rodzeñstwem. Dobre stosunki miÚdzy rodzicami wspóïwystÚpujÈ z niskim po- ziomem stresu wĂród rodzeñstwa sïyszÈcego.
Cel badañ i grupa badawcza
Celem prezentowanych badañ byïa diagnoza sytuacji rodzinnej sïyszÈcego rodzeñstwa majÈcego brata lub siostrÚ niesïyszÈcÈ. Gïównym problemem badaw- czym byïo uzyskanie odpowiedzi na pytanie: jak postrzegajÈ realizowane przez siebie role bracia i siostry osób niesïyszÈcych? Badania byïy realizowane od stycz- nia do marca 2020 roku. W celu zdiagnozowania znaczenia braci sïyszÈcych i sióstr sïyszÈcych w rozwoju ich rodzeñstwa niesïyszÈcego przeprowadzono badania wĂród 73 osób, którzy sÈ siostrami (39 osób) i braÊmi (34 osoby). Naleĝy jednak zaznaczyÊ, ĝe niniejsze badania miaïy charakter eksploracyjny. Jako meto- dÚ badañ zastosowano sondaĝ diagnostyczny z elementami techniki ankiety.
Ponadto wykorzystano autorskie narzÚdzie badawcze: kwestionariusz ankiety.
Próba badawcza zostaïa dobrana celowo w oparciu o nastÚpujÈce kryteria:
ȭ koniecznoĂÊ posiadania rodzeñstwa niesïyszÈcego w okresie adolescencji (od okoïo 10/12 roku ĝycia do okoïo 20/23 roku ĝycia),
ȭ wiek badanych obejmowaï okres wczesnej dorosïoĂci, czyli nie mógï prze- kroczyÊ 20/23 roku ĝycia i nie mógï byÊ niĝszy niĝ 35/40 rok ĝycia,
ȭ miejsce pochodzenia rodzeñstwa to teren obecnego województwa maïopol- skiego.
Czynnikami róĝnicujÈcymi respondentów w grupie sïyszÈcego rodzeñstwa oprócz pïci, byïy jeszcze wyksztaïcenie oraz obecny stan cywilny. Analiza zesta- wienia wyksztaïcenia sióstr i braci wykazaïa nieznaczne zróĝnicowanie. Najlicz- niejszÈ populacjÚ stanowiïy siostry z wyksztaïceniem Ărednim (16 osób, co stano- wi 41%). Wyksztaïceniem zawodowym legitymowaïo siÚ 12 sióstr (31%), a wyĝszym 8 sióstr (20%). WĂród sióstr mniejszoĂÊ stanowiïy 3 osoby z wyksztaï- ceniem podstawowym (8%). WĂród braci równieĝ dominowaïo wyksztaïcenie Ărednie (13 osób, 38%). Na kolejnych miejscach co do liczebnoĂci, w tej grupie byïo u mÚĝczyzn wyksztaïcenie zawodowe (10 osób, 29%) i wyĝsze (7 osób, 21%).
W grupie braci osób sïyszÈcych 4 mÚĝczyzn (12%) legitymowaïo siÚ wyksztaïce- niem podstawowym. Stan cywilny respondentów byï równieĝ zróĝnicowany.
Dominowaïy osoby bÚdÈce w zwiÈzku maïĝeñskim (23 siostry, 59 % i 18 braci, 53%). Pozostali uczestnicy biorÈcy udziaï w badaniach to osoby niezamÚĝne (12 sióstr, 31% i 14 braci, 41%) i osoby po rozwodzie (4 siostry, 10% i 2 braci, 6%).
Prezentacja wyników z uzyskanych badañ
Analiza wyników w toku przeprowadzonych badañ pozwoliïy na diagnozÚ sytuacji ĝyciowej rodzeñstwa zwiÈzanej z faktem bycia bratem lub siostrÈ rodzeñ- stwa niesïyszÈcego. Pierwsza czÚĂÊ pytañ w kwestionariuszu ankiety dotyczyïa sposobu przekazania informacji i reakcji na wiadomoĂÊ o diagnozie uszkodzenia sïuchu ich rodzeñstwa. Zdecydowana wiÚkszoĂÊ badanych zostaïa poinformowa- na o uszkodzeniu sïuchu rodzeñstwa przez rodziców (27 braci, 80% i 26 sióstr, 67%). Kolejni badani wskazali, ĝe wĂród innych znaczÈcych osób pojawili siÚ dziadkowie (5 braci, 15% i 9 sióstr, 23%) oraz starsze rodzeñstwo (2 braci, 5%
i 4 siostry, 10%). WĂród pierwszych reakcji sïyszÈcego rodzeñstwa dominowaïy niestety reakcje negatywne: strach (23 odpowiedzi braci, 41% i 29 odpowiedzi sióstr, 49%), szok (15 odpowiedzi braci, 27% i 13 odpowiedzi sióstr, 22%), a takĝe bezradnoĂÊ (5 odpowiedzi braci, 9% i 10 odpowiedzi sióstr, 17%). Naleĝy teĝ zau- waĝyÊ, ĝe wĂród rodzeñstwa byïa grupa, która nie pamiÚta swoich pierwszych reakcji na wiadomoĂÊ o diagnozie uszkodzenia sïuchu ich rodzeñstwa (13 odpo- wiedzi braci, 23% i 7 odpowiedzi sióstr, 12%). Niniejsza sytuacja ĝyciowa spowo- dowaïa, ĝe rodzeñstwo chciaïo dowiedzieÊ siÚ o funkcjonowaniu swojego niesïy- szÈcego brata lub niesïyszÈcej siostry. WiÚkszoĂÊ rodzeñstwa potwierdziïa, ĝe nie byli Ăwiadomi tak licznych, poĂrednich konsekwencji uszkodzenia sïuchu dla rozwoju ich rodzeñstwa. Zdaniem respondentów ich niesïyszÈce rodzeñstwo ma przede wszystkim problem z naturalnym rozwojem mowy i mówieniem w róĝ- nych kontekstach spoïecznych (19 odpowiedzi braci, 26% i 26 odpowiedzi sióstr, 24%) i znaczÈce trudnoĂci z odbieraniem děwiÚków z otoczenia, róĝnicowaniem ich i reagowaniem na nie, odtwarzaniem melodii piosenek (16 odpowiedzi braci, 22% i 25 odpowiedzi sióstr, 23%). Ponadto niesïyszÈcy bracia i niesïyszÈce siostry podczas porozumiewania siÚ skïaniajÈ siÚ do niewerbalnych form przekazywania komunikatu, np. poprzez gesty, mimikÚ lub jÚzyk migowy (14 odpowiedzi braci, 19% i 18 odpowiedzi sióstr, 16%) i ujawniajÈ trudnoĂci w rozumieniu sïów, wy- powiedzi osób nawet z najbliĝszego otoczenia (12 odpowiedzi braci, 17% i 19 od- powiedzi sióstr, 17%). Poza tym sïyszÈce rodzeñstwo dostrzegïo wystÚpowanie zaburzeñ w wybranych sferach osobowoĂci niesïyszÈcych: w rozwoju emocjonal- nym, np. przezwyciÚĝanie lÚku przed mówieniem i nawiÈzywaniem kontaktu z osobami sïyszÈcymi w nowych sytuacjach ĝyciowych (6 odpowiedzi braci, 8%
i 15 odpowiedzi sióstr, 13%), w rozwoju poznawczym np. tendencja do mecha- nicznego uczenia siÚ bez rozumienia tekstu, trudnoĂci z przyswajaniem jÚzyka obcego (6 odpowiedzi braci, 8% i 8 odpowiedzi sióstr, 7%).
Pomimo powyĝszych trudnoĂci sïyszÈce rodzeñstwo staraïo siÚ spÚdzaÊ czas wolny z niesïyszÈcym bratem lub niesïyszÈcÈ siostrÈ. Analiza sposobów spÚdzania wolnego czasu w obu grupach nie ujawniïa róĝnic. Preferowanymi sposobami
spÚdzania wolnego czasu byïy formy o charakterze towarzyskim, rekreacyjnym i rozrywkowym, a dokïadnie: oglÈdanie telewizji 21 odpowiedzi braci, 22,5% i 18 odpowiedzi sióstr, 21%), gry komputerowe (20 odpowiedzi braci, 21,5% i 14 od- powiedzi sióstr, 17%), wyjĂcia do kina (12 odpowiedzi braci, 8% i 8 odpowiedzi sióstr, 9,5%), wyjĂcia na plac zabaw lub boiska sportowe (11 odpowiedzi braci, 12% i 10 odpowiedzi sióstr, 12%). WĂród kolejnych sposobów spÚdzania wolnego czasu pojawiïy siÚ nadal formy o charakterze rekreacyjno- sportowym, a byïy to:
uprawianie sportu, np. narty, gra w piïkÚ (8 odpowiedzi braci, 9% i 6 odpowiedzi sióstr, 7%), wycieczki rowerowe (7 odpowiedzi braci, 8% i 6 odpowiedzi sióstr, 7%), wyjĂcia na basen (5 odpowiedzi braci, 5% i 3 odpowiedzi sióstr, 3,5%). Naj- mniej preferowanym sposobem spÚdzania wolnego czasu okazaïy siÚ wspólne zabawy, gry planszowe (3 odpowiedzi braci, 3% i 6 odpowiedzi sióstr, 7%), wyj- Ăcia do sklepu na zakupy (2 odpowiedzi braci, 8% i 4 odpowiedzi sióstr, 5%), czy- tanie ksiÈĝek lub czasopism (2 odpowiedzi braci, 2% i 7 odpowiedzi sióstr, 8%), a takĝe wycieczki turystyczno-krajoznawcze (2 odpowiedzi braci, 2% i 2 odpo- wiedzi sióstr, 2%).
W opiniach wiÚkszoĂci respondentów sytuacja rodzinna spowodowaïa, ĝe rodzice skupili wiÚkszÈ uwagÚ na dziecku niesïyszÈcym i tym samym mniej inte- resowali siÚ problemami dzieci sïyszÈcych (19 braci, co stanowi 56%; w tym 10 – raczej tak i 8 – zdecydowanie tak; 23 siostry, co stanowi 59%; w tym 14 – raczej tak i 9 – zdecydowanie tak). WĂród rodzeñstwa nielicznÈ grupÚ stanowili ci, którzy nie dostrzegli braku zainteresowania ze strony rodziców (10 braci, co stanowi 29%; w tym 8 – raczej nie i 2 – zdecydowanie nie; 14 sióstr, co stanowi 36%; w tym 9 – raczej nie i 6 – zdecydowanie nie) i wykazali stosunek obojÚtny (5 braci, co stanowi 15% i 2 siostry, co stanowi 5%). Niestety wĂród biorÈcych udziaï w bada- niach byïy osoby, które obwiniaïy swoich rodziców za obciÈĝanie ich dodatko- wymi powinnoĂciami (17 braci, co stanowi 50%; 22 siostry, co stanowi 56%). Do dodatkowych obowiÈzków sïyszÈcych sióstr naleĝaïo przede wszystkim utrzy- manie porzÈdku w domu (23 odpowiedzi sióstr, 37%), gotowanie i przygotowanie posiïków (20 odpowiedzi sióstr, 32%), opiekowanie siÚ mïodszym niesïyszÈcym rodzeñstwem (19 odpowiedzi sióstr, 31%), a dokïadnie pojawiïy siÚ takie odpo- wiedzi: pomoc w odrabianiu zadañ, pilnowanie wózka przed sklepem, obserwo- wanie rodzeñstwa na placu zabaw, sprzÈtanie pozostawionego baïaganu przez niesïyszÈce rodzeñstwo, czytanie bajek, usypianie brata lub siostry. SïyszÈcy bra- cia respektowali decyzje swoich rodziców w zakresie takich dodatkowych obo- wiÈzków, jak: praca w gospodarstwie rolnym (21 odpowiedzi braci, 39%), poma- ganie w domu (18 odpowiedzi braci, 33%), a takĝe opiekowanie siÚ mïodszym niesïyszÈcym rodzeñstwem (15 odpowiedzi braci, 28%), a mianowicie: odprowa- dzanie lub/i przyprowadzanie do przedszkola/szkoïy, pilnowanie rodzeñstwa na placu zabaw/ boisku sportowym, pomoc w odrabianiu prac domowych. WĂród
sïyszÈcego rodzeñstwa byïa równieĝ znaczÈca iloĂÊ, która nie dostrzegïa sytuacji obciÈĝenia ich przez rodziców dodatkowymi obowiÈzkami (15 braci, co stanowi 50% i 17 sióstr, co stanowi 44%). Pomimo faktu, ĝe sïyszÈcy bracia i sïyszÈce siostry byli zmuszani w wiÚkszym stopniu poĂwiÚcaÊ uwagÚ swojemu niesïyszÈcemu rodzeñstwu, to jednak te czynnoĂci nie ograniczyïy moĝliwoĂci zaspokajania ich potrzeb czy zainteresowañ (25 braci, co stanowi 74,5% i 29 sióstr, co stanowi 74%).
Mniejsza liczba sïyszÈcego rodzeñstwa zadeklarowaïa, ĝe obciÈĝanie przez rodzi- ców dodatkowymi obowiÈzkami przyczyniïo siÚ do ograniczenia realizacji ich marzeñ, pragnieñ (9 braci, co stanowi 26,5% i 10 sióstr, co stanowi 26%). Z drugiej strony warto podkreĂliÊ, ĝe niniejsza sytuacja rodzinna wpïynÚïa na autoocenÚ sïyszÈcego rodzeñstwa. DziÚki niesïyszÈcemu bratu i niesïyszÈcej siostrze zdobyli nie tylko wiÚcej informacji o uszkodzeniu sïuchu, ale dodatkowo dowiedzieli siÚ o sobie, o swoich wadach i zaletach (19 odpowiedzi braci, 38% i 23 odpowiedzi sióstr, 38%), mogli obserwowaÊ samych siebie w nowych sytuacjach ĝyciowych (16 odpowiedzi braci, 32% i 18 odpowiedzi sióstr, 30%), porównywaÊ siebie z rodzeñstwem niesïyszÈcym (8 odpowiedzi braci, 16% i 10 odpowiedzi sióstr, 17%), a takĝe zdobywaÊ informacje o sobie od niesïyszÈcego rodzeñstwa (7 od- powiedzi braci, 14% i 9 odpowiedzi sióstr, 15%).
Rodzeñstwo sïyszÈce potrzebuje równieĝ róĝnych wymiarów wsparcia spo- ïecznego. Zdaniem respondentów kluczowe znaczenie ma wsparcie informacyj- ne, a dokïadnie:
ȭ uwzglÚdnienie wiedzy dotyczÈcej zagadnieñ specyfiki funkcjonowania dziecka niesïyszÈcego (25 odpowiedzi braci, 32% i 26 odpowiedzi sióstr, 34%),
ȭ objaĂnienia o dziaïaniu róĝnego rodzaju protez sïuchowych wykorzystywa- nych przez niesïyszÈcego brata czy niesïyszÈcÈ siostrÚ (24 odpowiedzi braci, 31% i 19 odpowiedzi sióstr, 24%),
ȭ udzielanie wskazówek uïatwiajÈcych porozumiewanie siÚ z niesïyszÈcym rodzeñstwem (16 odpowiedzi braci, 20,5% i 18 odpowiedzi sióstr, 23%), ȭ pomoc w zorganizowaniu kursu jÚzyka migowego (13 odpowiedzi braci,
16,5% i 15 odpowiedzi sióstr, 19%).
Zdecydowana wiÚkszoĂÊ sïyszÈcego rodzeñstwa podkreĂlili równieĝ potrzebÚ wsparcia emocjonalnego (25 braci, co stanowi 73,5%; w tym 18 – raczej tak i 7 – zdecydowanie tak; 28 sióstr, co stanowi 72%; w tym 10 – raczej tak i 18 – zdecy- dowanie tak). Pozostali uznali, ĝe nie potrzebujÈ tego typu pomocy (9 braci, co stanowi 26,5%; w tym 6 – raczej nie i 3 – zdecydowanie nie; 11 sióstr, co stanowi 28%; w tym 7 – raczej nie i 4 – zdecydowanie nie). SïyszÈce siostry zaznaczyïy, ĝe powyĝszy wymiar wsparcia jest im potrzebny po to, aby przezwyciÚĝyÊ lÚki i obawÚ przed urodzeniem niesïyszÈcego dziecka (22 odpowiedzi sióstr, 32%), nie myĂleÊ o ĝyciu w napiÚciu, ĝe same mogÈ straciÊ sïuch (19 odpowiedzi sióstr,
27%), pomagaÊ rodzicom i niesïyszÈcemu rodzeñstwu w sytuacjach napiÚcia emocjonalnego (15 odpowiedzi sióstr, 21%) i radziÊ sobie z niewïaĂciwymi posta- wami otoczenia (14 odpowiedzi sióstr, 20%). W opiniach sïyszÈcych braci wspar- cie emocjonalne równieĝ powinno pomagaÊ w odzyskiwaniu siï w momentach emocjonalnych kryzysów (19 odpowiedzi braci, 39%), a takĝe chroniÊ przed ĝy- ciem w napiÚciu, ĝe im teĝ siÚ to moĝe przydarzyÊ (14 odpowiedzi braci, 29%), strzec przed uszkodzeniem sïuchu ich przyszïego dziecka (9 odpowiedzi braci, 18%) oraz pozwoliÊ na zrozumienie zachowañ niesïyszÈcego rodzeñstwa (7 od- powiedzi braci, 14%). Kolejnym, oczekiwanym wymiarem wsparcia przez sïyszÈ- ce rodzeñstwo jest wsparcie instrumentalne. W ich opiniach niniejszy wymiar wsparcia powinien im zapewniÊ uzyskanie rzeczowej wiedzy o róĝnych instytu- cjonalnych ofertach czy formach pomocy dostosowanych do potrzeb rozwojo- wych i edukacyjnych niesïyszÈcego rodzeñstwa, które powinny byÊ jak najbliĝej miejsca zamieszkania (22 odpowiedzi braci, 47% i 28 odpowiedzi sióstr, 57%) i uwzglÚdniaÊ bezpïatnÈ oraz kompleksowÈ pomoc wielu specjalistów, takich jak:
laryngolog, surdopsycholog, surdopedagog czy tïumacz jÚzyka migowego (18 odpowiedzi braci, 38% i 15 odpowiedzi sióstr, 31%). Ponadto respondenci akcentowali, aby uregulowania prawne zapewniaïy wiÚkszÈ dostÚpnoĂÊ dzieciom niesïyszÈcym do rehabilitacji (7 odpowiedzi braci, 15% i 6 odpowiedzi sióstr, 12%).
Oczekiwane wymiary wsparcia spoïecznego pomogÈ rodzeñstwu poradziÊ sobie z nowÈ sytuacjÈ ĝyciowÈ i mogÈ byÊ ěródïem satysfakcji czy speïnienia siÚ w reali- zacji roli rodzeñstwa niesïyszÈcego brata czy niesïyszÈcej siostry.
Wnioski i refleksje koñcowe
Wyniki z niniejszych badañ ĂwiadczÈ, ĝe pïeÊ rodzeñstwa nie byïa czynni- kiem róĝnicujÈcym podczas realizowanych przez nich ról spoïecznych w systemie rodzinnym. Bracia i siostry postrzegajÈ przypisane role spoïeczne w sposób Ăwia- domy. Moĝna przypuszczaÊ, ĝe jest to efektem rozumienia zasad, na których po- winien byÊ oparty wïaĂciwie funkcjonujÈcy system rodziny. Pomimo trudnoĂci adaptacyjnych zwiÈzanych z akceptacjÈ faktu uszkodzenia sïuchu brata czy sio- stry, sïyszÈce dzieci staraïy siÚ zrozumieÊ rzeczywiste moĝliwoĂci rozwojowe osób sïyszÈcych i wïÈczyÊ aktywnie w proces reorganizacji rodziny. Kaĝdy z rodzeñ- stwa, pomimo iĝ jest czÚĂciÈ powiÈzañ i relacji systemowych, mogïo zaspokoiÊ indywidualne i waĝne dla siebie potrzeby. Przeprowadzone badania, ze wzglÚdu na charakter i wielkoĂÊ próby powinny stanowiÊ przyczynek do dyskusji na temat roli rodzeñstwa sïyszÈcego w rozwoju niesïyszÈcego brata lub niesïyszÈcej siostry.
Niezwykle waĝnym postulatem pedagogicznym jest rozumienie przez rodzi- ców rzeczywistych potrzeb rozwojowych sïyszÈcego rodzeñstwa i traktowanie ich
jako dzieci, które majÈ wïasnÈ toĝsamoĂÊ i wïasny Ăwiat uczuciowy. Waĝne, aby nie odnosiÊ siÚ do kaĝdego dziecka tak samo, bo przecieĝ one róĝniÈ siÚ miÚdzy sobÈ. BÚdzie to moĝliwe, jeĝeli rodzice bÚdÈ poĂwiÚcaÊ im czas, przebywajÈc z kaĝdym z nich z osobna i chwaliÊ dzieci, gdy postÚpujÈ dobrze. Naleĝy zachÚcaÊ dzieci równieĝ do samotnego spÚdzania czasu, a nie wyïÈcznie w towarzystwie rodzeñstwa (oczywiĂcie spÚdzanie wolnego czasu z rodzeñstwem jest bardzo poĝÈdane, ale warto daÊ dzieciom równieĝ szansÚ na spÚdzenie dni w samotno- Ăci). Z drugiej strony dla dzieci niesïyszÈcych wspóïpraca z bardziej kompetent- nym partnerem (w tym przypadku, z bratem lub siostrÈ sïyszÈcÈ) bÚdzie korzyst- niejsza dla ich rozwoju niĝ bawienie siÚ czy spÚdzanie wolnych chwil osobno.
Oprócz tego jest wiÚc zasadne praktykowanie przez rodziców takiego wychowa- nia, w którym gïówny nacisk bÚdzie poïoĝony na wzajemnÈ akceptacjÚ, wspiera- nie siÚ w myĂleniu, odczuwaniu czy marzeniach. Dwustronna identyfikacja przy- czynia siÚ do ksztaïtowania toĝsamoĂci osoby. Posiadanie rodzeñstwa moĝna wiÚc traktowaÊ jako zasoby, które tworzÈ bazÚ dla rozwoju indywidualnego. Peïnienie roli brata lub siostry w rodzinie z dzieckiem niesïyszÈcym zwiÈzane jest z realizo- waniem nie tylko osobistych planów, ambicji, ale równieĝ ze zrozumieniem po- trzeb rodzeñstwa. Bycie czïonkiem niniejszej rodziny nie stanowi kontraktu na- kazów, zobowiÈzañ na rzecz jedynie wspólnych i ĂciĂle okreĂlonych zadañ, ale daje moĝliwoĂÊ wyboru, a wrÚcz dowolnoĂci w budowaniu ról rodzinnych. Dla- tego tak istotne sÈ bliskie i gïÚbokie uczucia, relacje miÚdzy rodzeñstwem, które prowadzÈ do wzajemnego szacunku i zadowolenia, do podnoszenia wartoĂci przystosowawczej. Wzajemne wsparcie, „liczenie na siebie” przyczyniajÈ siÚ do tego, ĝe rodzeñstwo tworzy relacje altruistyczne.
Naleĝy postulowaÊ w Polsce organizowanie sieci wsparcia dla rodzeñstwa sïyszÈcego osób niesïyszÈcych z róĝnymi ukïadami zewnÚtrznymi, np. z instytu- cjonalnymi (poradnia psychologiczno-pedagogiczna, szkoïa, organizacje spoïecz- ne, stowarzyszenia, fundacje, domy kultury), z lokalno-Ărodowiskowymi (samo- rzÈdy mieszkañców). Formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej adresowane do sïyszÈcego rodzeñstwa majÈcego brata lub siostrÚ niesïyszÈcÈ powinny wpi- sywaÊ siÚ w aktualne strategie przystosowawcze i sposoby radzenia sobie oraz postÚpowania rehabilitacyjnego z pacjentem z uszkodzeniem sïuchu i jego rodzi- nÈ. Przy rozwiÈzaniach systemowych w nowej erze otochirurgii to wïaĂnie ro- dzeñstwo sïyszÈce moĝe byÊ wykorzystane jako rehabilitacyjny rezerwuar rodzi- ny czy grupa spoïecznego wsparcia.
Bibliografia
Bat-Chava, Y., Martin, D. (2002), Sibling relationships of deaf children: the impact of child and family characteristics, Rehabilitation Psychology, 47 (1): 73–91.
Capodieci S. (2006), Rodzeñstwo: JaĂ i Maïgosia czy Kain i Abel, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa.
Cicirelli, V. (1985), Sibling relationships throughout the life cycle [in:] The handbook of family psychology and therapy, L. L'Abate (ed.), Dorsey Press, Homewood IL.
Dykcik W. (2010), Tendencje rozwoju pedagogiki specjalnej. OsiÈgniÚcia naukowe i praktyka, Wydawnictwo Naukowe Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego Oddziaï w Poznaniu, Poznañ.
Hosseinkhanzadeh A.A, Seyed Noori S.Z., Esapoor M., Yeganeh T. (2014), Comparison of Siblings Relationships in Families with Mentally Retarded, Deaf and Nondisabled Children, Procedia – Social and Behavioral Sciences, 114: 14–18.
Freud Z. (1997), Totem i tabu. Kilka zgodnoĂci w ĝyciu psychicznym dzikich i neurotyków, Wy- dawnictwo KR, Warszawa.
Kasten H. (1997), Rodzeñstwo: ideaïy, rywale, powiernicy, Wydawnictwo Springer PWN, Warszawa.
Liberska H. (2014), Rozwój rodziny i rozwój w rodzinie [w:] Psychologia rodziny, I. Janicka, H. Liberska (red.), PWN, Warszawa.
Manor-Binyamini I., Abu-Ajaj O. (2012), Coping of siblings of children with developmental disabilities in the Bedouin community, Research in developmental disabilities, 33 (3):
825–831.
Parens H. (1988), Siblings in early childhood: Some direct observational findings, Psychoanalyt- ic Inquiry, 8: 31–50.
Raghuraman R.S. (2008), The emotional well-being of older siblings of children who are deaf or hard of hearing and older siblings of children with typical hearing, The Volta Review, 108 (1): 5–35.
¥wiÚtochowski W. (2014), Rodzina w ujÚciu systemowym [w:] Psychologia rodziny, I. Janicka, H. Liberska (red.), PWN, Warszawa.
Verte, S., Hebbrecht, L., Roeyers, H. (2006), Psychological adjustment of siblings of children who are deaf or hard of hearing, The Volta Review, 106 (1): 89–110.
Willi J. (1996), ZwiÈzek dwojga. Psychoanaliza pary, przekïad: M. Szewcow-Szewczyk, Wy- dawnictwo Jacek Santorski & Co, Warszawa.
Winnicott D.W. (2010), Dziecko, jego rodzina i Ăwiat, przekïad: A. Bartosiewicz, Oficyna Igenium, Warszawa.
