Zygmunt Włodzimierz Pyzik
Średniowieczne kafle garnkowe z
Wierzbowca, pow. Krzemieniec
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 5, 199-206
ZYGMUNT WŁODZIMIERZ PYZIK
ŚREDNIOWIECZNE KAFLE GARNKOWE Z WIERZBOWCA,
POW. KRZEMIENIEC
W zbiorach P aństw ow ego M uzeum Archeologicznego w W arszaw ie, pod n um erem inw entarzo w ym 1338 (nr m agazynow y 96/c), zn a jd u ją się in teresu jące m ateria ły ceram iczne z ok resu średniow iecza, zebrane w 1938 roku z po w ierzchni grodziska w W ierzbowcu, pow. K rzem ieniec, na W ołyniu przez archeo log a-am atora m gr A lek san d ra C ynkałow skiego, k tó ry w latach 1929— 1939 prow adził na w ym ienionym obszarze poszukiw ania z ram ienia PMA h Ze w zględu n a to, że w sk ład w ym ienionych m ateriałów wchodzą frag m en ty bardzo w czesnych kafli garnkow ych, jakich niew iele dotychczas o dkryto na ziem iach polskich i ościennych, zachodzi pilna potrzeba ich opublikow ania, tym bardziej że stanow ią one bliską analogię do kafli z w ielkiego zespołu z S iekluk w powiecie białobrzeskim , opublikow anego w III tom ie „Rocznika M uzeum Ś w iętokrzyskiego” 2.
P ew ną część m ateria łu kaflow ego z W ierzbowca, zachowanego tylko w szczątkow ym stanie, udało się wylepić, w sku tek czego uzyskano dla celów in terpretacyjno -p oznaw czy ch in teresu jący m ateriał, złożony z 6 większych frag m entów k afli i 42 ułam ków różnych rozm iarów .
MATERIAŁY
1. F rag m en t kafla garnkow ego k ształtu doniczkow atego (ryc. 1, b); zacho w an a część p rzy d en n a i środkow a (ze sklejenia kilku większych skorup) do wysokości 13 cm. Je st to kafel obtaczany n a kole, w ykonany z gliny zaw ie rającej śred n io - i g ru b o ziarn istą dom ieszkę ziarn k w arcu (grubego piasku i żw iru). Ślady obtaczania w postaci poziom ych szerokich i p łytkich dookol- nych żłobków n a w ew n ętrzn ej ściance kafla. Dno płaskie, na którym ślady
1 W g in fo rm a cji u stn ej A. C y n k a ło w sk ieg o j zob. ta k że p u b lik a cję tegoż b a d a cza: M a t e r i a ł y do p r a d z i e j ó w W o ł y n ia i P o lesia W o ł y ń s k ie g o , pod red. J. K o strzew sk ieg o , w y d . P T A , W arszaw a 1961, s. I.
2 B ardzo d zięk u ję p rof. d row i Z. R a jew sk iem u , doc. dr K. M u sian ow icz i m g ro w i A. C y n k a ło w sk iem u za w y r a ż e n ie zgody na o p u b lik o w a n ie m a te r ia łó w k a flo w y c h z W ierzbow ca.
2 0 0 Z y g m u n t W ło d zim ie rz P y z ik
R yc. 1. W ierzbow iec, p ow . K rze m ien iec (ZSRR). F ra g m en ty k a fli g a rn k o w y ch
odcinania nożem (ryc. 6). P rzy dnie kafel jest nieco rozszerzony. Ścianki gładkie, koloru ceglastego, przełom rów nież ceglasty. Ś redn ica d na 11,8 cm, grubość ścianek 0,8 cm.
2. F ragm ent przyd en n y k afla garnkow ego kształtu doniczkow atego, za chow anego do wysokości 11 cm (ryc. 1, c). Ś lady obtaczania w postaci prążków w idoczne po obu stro n ach ścianki (ryc 5). Dno płaskie ze śladam i odcinania, zapew ne d ru tem (ryc. 7). W ew nętrzn a stro n a zagładzona palcam i. G lina z do m ieszką g rubych ziarn kw arcu. P ow ierzchnia ścianek i przełom u — ceglasta. Ś rednica dna 10,5 cm, grubość ścianek 0,8 cm. Na zew n ętrznej stron ie ścianki opisanego kafla, na wysokości 3 cm powyżej dna zn a jd u je się w arstew ka szarej gliny lub iłu, o długości 8 cm i szerokości 3 cm. Je s t to ślad um oco w ania k afla w ścianie pieca.
3. F rag m en t kafla (ryc. 1, a) w yklejo ny do wysokości 9,3 cm, o kształcie i cechach ścianek ja k wyżej, ze śladam i obtoczenia i od cinania dna drutem . K raw ędzie dna ostre. W ypalenie dobre. Ś red nica d n a 11 cm.
obta-Ś re dniow ie czne k a f le g a rn k o w e z W ierzbowca 201
P y c . 2
W ierzbow iec, pow . K rzem ien iec (ZSRR) R y c . 2. F r a g m e n t k a f l a g a r n k o w e g o t o c z o n e g o n a k o l e . R y c . 3. F r a g m e n t b r z e g o w y k a f l a . R y c . 4. F r a g m e n t b r z e g o w y k a f la r ye. 4
czania na ściankach i w ew nętrznej stro n ie dna. W idoczne ślady odcinania dna nożem (?). Ś red nica dna 10 cm, grubość ścianek 0,8 cm.
5. F rag m en t brzegow y k afla garnkow ego obtoczonego n a kole (ryc. 3). Brzeg płaski, rozszerzony (zgrubiony). O pisyw any frag m en t pochodzi z k a fla o średnicy otw oru 15 cm (według pom iaru rekonstrukcyjnego). Na w ew nętrznej stro n ie ścianki ślady obtaczania. Z ew nętrzn a stro n a kafla nosi ślady spalenizny. Szerokość brzegu 1,3 cm.
6. F rag m en t brzegow y kafla garnkow ego (ryc 4) ze zgrubionym płaskim brzegiem o szerokości 1,3 cm. Ślady obtaczania m ocno uw ydatnione. K afel jest w tó rn ie przepalony, a po zew nętrznej stro n ie ponadto osm olony.
7. F rag m en t brzegow y kafla obtaczanego na kole. Brzeg płaski, zgrubiony, 0 szerokości 1,5 cm. W ew nętrzna stro n a ścianki tuż pod kraw ędzią brzegu osmolona. Ś rednica o tw oru kafla 15 cm (na podstaw ie reko nstruk cji).
8. Trzydzieści dziewięć ułam ków kafli garnkow ych w ykonanych ręcznie 1 obtoczonych na kole, w tym 10 fragm entów z brzegiem , k tó ry jest zgrubiony i płaski.
9. F rag m en t kafla garnkow ego k ształtu w przybliżeniu doniczkow atego,
2 0 2 Z y g m u n t W ło d z im ie r z P y z i k
z białej glink i bez dom ieszki schudzającej, w ykonanego tech n ik ą toczenia, zachowanego do wysokości 8 cm (ryc. 2). Ślady toczenia w yraźne, w postaci nitkow atych i żłobkow atych ciągów koła, na d nie koncentrycznych. P o w ierzchn ia koloru piaskow ego o jasn y m odcieniu. Dno lekko w klęsłe ze
śladam i odcinania d ru tem (?). W ypalenie m ocne. Ś red nica d n a 9 cm, grubość ściank i 0,4 cm.
P onadto m ały ułam ek brzegow y najpraw dopodobniej tego sam ego kafla, z brzegiem płaskaw ym lekko odchylonym i podniesionym , podciętym po s tro nie zew nętrznej. Szerokość brzegu 0,8 cm.
ANALIZA
W skład opisanego wyżej m a te ria łu wchodzą frag m en ty kafli garnk ow y ch w przybliżeniu jednolitego k ształtu, w ykonanych dw iem a technikam i: o bta- czania i toczenia n a kole.
W pierw szej kolejności om ów iony zostanie m a te ria ł re p rez en tu ją cy kafle obtaczane. Do w ykon ania k afli należących do tej g ru p y użyto g lin y zaw ie ra ją cej znaczną ilość m ateria łu schudzającego, n a któ ry składa się sztucznie w ytw orzony g ru b y piasek i żw ir kw arcow y. W ten sposób p rzygotow ane tw orzyw o m ożna określić jako średnio plastyczne. Silne schudzenie g liny przeznaczonej do w ykon ania opisanych wyżej k afli przypuszczalnie m iało n a celu u odpornienie ich na pękanie w czasie trw a n ia procesu w y p alania, jak i późniejszego fu n k cjonow ania kafli w piecu, do którego budow y zostały użyte.
O m aw iane kafle w ykonano technik ą ślizgow o-taśm ow ą i poddano je n a stęp n ie procesowi obtaczania na kole. Ślady silnego obtaczania w idoczne są
R yc. 5. W ierzb ow iec, pow . K rze m ien iec (ZSR R). C zęść d oln a
Ś rednio wieczne kafle garnkowe z Wierzbowca 203
R yc. 6. W ierzbow iec, pow . K r z e m ie n ie c (ZSR R). D no k a fla o d
cin a n e n ożem garn carsk im
n a całej pow ierzchni ścianek, nie w yłączając części przydennej (ryc. 5). W ew n ę trz n ą pow ierzchnię den zagładzano palcam i. K afle odcinano od pow ierzch ni tarczy koła garncarskiego, na którym były form ow ane i obtaczane, uży w a ją c do tego celu szn u rk a (ryc. 7) bądź noża g arncarskiego (ryc. 6).
B arw a pow ierzchni opisyw anych kafli, ja k też ich przełom ów jest ce- g la s ta lub zbliżona do ceglastej. Są one dość mocno w ypalone. Ze względu n a niezachow anie się w m ateriale z W ierzbowca ani jednego całego egzem plarza, nie m ożna zbyt dokładnie określić długości i k ształtu kafli. Tylko je d e n egzem plarz kafla udało się wy kleić do wysokości 13 cm; pozostałe fra g m e n ty po w yk lejen iu są niższe.
R yc. 7. W ierzbow iec, p ow . K rze m ien iec (ZSRR). D no k a fla o d cin a n e drutem albo szn u rk iem
204 Z y g m u n t W ło d z im ie r z P y z i k
Z analizy całości m a te ria łu w ynika, iż średnia długość k afli w ierzbow iec- kich w aha się w g ran icach 16—18 cm. Jeśli chodzi n ato m iast o ich kształt, to m ożna je określić w przybliżeniu jako lekko doniczkow ate, co w y n ik a m iędzy innym i ze stosunku średnicy den (10— 12 cm) do średnicy w ylotów (15 cm). Gwoli jed n ak ściślejszego określenia k ształtu tych kafli należy powiedzieć ponadto, że dolna ich część m a form ę nieom al cylindryczną (ryc. 1), k tó ra powyżej jednej trzeciej długości kafli rozchyla się doniczkow ato. Brzegi w y lotów k afli są szerokie i zgrubione, u k ształto w an e płasko i poziomo (ryc. 3 i 4). W yloty kafli są w przybliżeniu koliste.
J a k już zaznaczono n a początku niniejszego opracow ania, k afle z W ierz- bowca stanow ią bliską analogię do k afli garnkow ych z S iekluk, szczególnie w zakresie ich k ształtu, uform ow ania brzegu w ylotów i rozm iarów . Zróżnico w ane są n atom iast pod względem technologicznym . I tak: kafle siekluckie w ykonano techniką u g n ia ta n ia (pierścieniow o-taśm ow ą), są one słabo obto czone, a n a ich dnach z n a jd u ją się ślady stosow ania podsypki p ia s k o w e j3. K afle z W ierzbowca w y konane były tech n ik ą ślizgow o-taśm ow ą i n astęp n ie silnie obtoczone na kole, od którego odcinano je d ru tem lub nożem.
Z powyższego zestaw ienia n iektórych cech technologicznych w łaściw ych kaflom z obu zespołów w ynika, iż przy pro du kcji kafli z W ierzbowca stoso w ana była wyższa technika, co określa m iędzy in n y m i czas ich p ow stania. Typologicznie są one późniejsze od k afli z S iekluk, d atow anych n a pierw szą połowę XIV w ieku 4, zapew ne na początkow e lata tego stulecia, a w cześniejsze od w arszaw skich (ze S tarego M iasta) k afli g arnkow ych o długich tułow iach i kw adratow ych w ylotach, k tó re to kafle pochodzą z połow y XIV w ie k u 5. W oparciu zatem o w ym ienione przesłank i chronologiczne m ożliwe jest u s ta lenie czasu w yprodukow ania i u żytk ow an ia kafli z grodziska w W ierzbow cu na pierw szą połowę XIV w ieku.
W punkcie 9 części m ateriałow ej publikow anego przyczynku z n a jd u je się opis dw u fragm entów kafla z białej g lin k i bez dom ieszki schudzającej, w y konanego techn iką toczenia. Sądząc z zachow anych części kafla — doln ej (ryc. 2) i brzegow ej — m iał on kształt zbliżony do kafli w ykon an ych przez obtaczanie, om ów ionych uprzednio. Użycie delikatnego tw orzyw a u w a ru n kow ane było zastosow aną w czasie p ro d u k cji techn ik ą toczenia, a jej s k u t kiem cienkość i gładka pow ierzchnia ścianek oraz w ogóle w ysoki poziom w ykonaw czy kafla.
W szeregu typologicznym w czesnych k afli średniow iecznych z obszaru P olski i ziem ościennych egzem plarz z W ierzbow ca należy um ieścić przed kaflam i ze S tarego M iasta w W arszaw ie, rep rezen tu jący m i już n astęp n ą fazę ro z w o ju 6, k tórej cechą ch a rak tery sty czn ą jest p ro sto k ątn e u k ształto w a n ie w ylotów kafli.
3 Z. P y zik Ś r e d n i o w i e c z n y s k ł a d k a f l i g a r n k o w y c h w S i e k l u k c c h , poio. B i a
ło b r zeg i. S p r a w o z d a n i e z b a d a ń t e r e n o w y c h w r. 1961 i 1963, „R oczn ik
M uzeum Ś w ię to k r z y s k ie g o ” t. III, K ra k ó w 1966, s. 147 i 149, ryc. 9, 10.
4 Z. P yzik , op. cit., s. 152.
5 A. S w ie c h o w sk a K a f l e w a r s z a w s k i e , [w:] S z k i c e s t a r o m i e j s k i e , W arsza w a 1955, s. 164 i ryc. 2.
Ś r e d n io w ie c z n e k a fle g a rn k o w e z W ierzbowca 205
Z A K O Ń C Z E N IE
Omówione fra g m e n ty kafli, mimo iż pochodzą z badań pow ierzchnio wych, co uniem ożliw ia pow iązanie ich z określonym obiektem piecowym, stanow ią cenny m ateria ł pow iększający dotychczasow ą bazę źródłow ą. Przede w szystkim rozszerzają naszą wiedzę w zakresie m orfologii i technologii p ro dukcji k afli g arnkow ych w okresie poprzedzającym używ anie do budow y pie ców kafli m iskow ych, zastosow anych dopiero w d rugiej połowie XIV w ieku. Poza tym poznanie now ego stanow iska osadniczego, na który m w ystępują w czesne kafle garnkow e, zw iększa możliwości określenia zasięgu w ystępo w a n ia tego ty p u kafli w Europie.
206 Zygmxmt W ło dzim ierz P yzik С РЕДН ЕВЕКО ВЫ Е К У Б Ы Ш К О В Ы Е И З Р А З Ц Ы И З В Е Ж Б О В Е Ц А В К Ж Е М Е Н Е Ц К О М РА Й О Н Е В собраниях Государственного А рхеологи ч еск ого М у зея в В ар ш аве хр а н я тся ф рагм ен ты ср едн ев ек овы х к убы ш к ов ы х и зразц ов, о б н а р у ж ен н ы е в 1938 г о д у в х о д е раскопок на хол м е в В е ж б о в е ц е в К ж ем ен ец к ом районе. Это ф р агм ен ты обточенны х изразцов. К ром е того среди н и х н аходя тся 2 ф рагм ен та и зр а зц а , полностью обработанного на гончарном круге. Они им ею т приблизительно горш к ообразн ую ф орм у, дли н а и х составляет 16— 18 см., диам етр отверстия — 15 см. Н а д н е и зразцов сохр ан и л и сь сл еды отрезан и я и х от гончарного круга нож ом или проволокой. П ов ерхность и зр азц ов им еет кирпичны й оттенок. Они си л ь н о о б о ж ж ен ы . К убы ш к ов ы е и зр азц ы и з В еж б о в ец а относятся к первой полови не X IV столетия.
TH E M EDIEV AL РОТ T IL E S FROM W IER ZBO W IEC IN THE K R Z E M IEN IE C D IST R IC T
In th e c o lle c tio n s of th e S ta te M useum o f A rch a eo lo g y in W arsaw th ere a re fra g m en ts o f m e d ie v a l p o t tile s , u n earth ed in 1938 d u rin g su rfa ce in v e s tig a tio n s in th e ca stle at W ierzbow iec in th e K rzem ien iec d istrict. T h ey are sh erd s of tile s p a rtly turned on th e p o tte r ’s w h e e l, but in th eir num ber th ere are also tw o fr a g m en ts o f a tile w h o lly tu rn ed on th e p o tter’s w h e e l. T h ey a re sh ap ed m ore or le s s lik e a flo w erp o t, th eir le n g th is 16— 18 cm and sp o u t d ia m eter — 15 cm . On th e b o t tom s of in d iv id u a l tile s th ere can b e seen traces o f cu ttin g o ff from th e p o tte r ’s w h e e l w ith a k n ife or w ire. T he su rfa ce of th e tile s is b rick -red . T hey are w e ll fired .
T he pot tile s from th e c a stle at W ierzbow iec d ate back to th e fir st h a lf o f th e fo u rteen th century.
