Noty

Anna Ziemlewska

Noty

Rocznik Toruński 27, 189-196

R O C Z N I K

T O R U Ń S K I

Noty

T o ru ń ski słow nik biograficzny, p o d red . K rz y sz to fa M ikulskiego, t. 2,

T o w arz y stw o M iłośników T o ru n ia , U n iw e rsy te t M ik o ła ja K o p ern ik a, T o ru ń 2000.

Staraniem To~Mi-To i UMK, z pom ocą finansową U rzędu Miejskiego w Toruniu, w bieżącym roku ukazał się drugi tom Toruńskiego słownika biogra­

ficznego. Zgodnie z przyjętym dla całości wydawnictwa tzw. system em holen­

derskim tom ten, podobnie jak poprzedni, zawiera hasła od A do Z i prezentuje życiorysy postaci z różnych epok. Znalazł się wśród nich obszerny biogram Mikołaja Kopernika autorstw a Teresy Borawskiej. Słynny astronom , kanonik warmiński, ekonomista, lekarz i hum anista był związany z wieloma ośrodkami w Polsce i poza jej granicami, ale przez cale życie podkreślał miejsce swojego pochodzenia. Na jego wyraźne życzenie na karcie tytułowej De revolutioni-

bus został przedstawiony jako „Nicolai Copernici Torinensis” . Obok sylwetki

najsłynniejszego torunianina w drugim tomie znalazły się także biogramy bu r­ mistrzów, przedstawicieli patrycjatu, m.in. Allenów, Eskenów i Hitfeldów, du­ chownych różnych wyznań, profesorów i dyrektorów szkół z Gim nazjum Akade­ mickim na czele, wykładowców UMK, artystów , ludzi pióra, te a tru , członków towarzystw naukowych, lekarzy, prawników, zasłużonych działaczy społecznych i niepodległościowych oraz żołnierzy W ojska Polskiego i Armii Krajowej. Dla ułatw ienia korzystania z całego wydawnictwa n a końcu publikacji znalazł się spis biogramów zamieszczonych w pierwszym i drugim tomie.

Je rz y S erczyk, T ow arzystw o N aukow e w T oruniu. K r ó tk i zarys dziejów , w yd. II po p raw io n e, rozsze rzo n e i u zu p ełn io n e, T ow arzystw o

N aukow e w T o ru n iu , T o ru ń 1999.

Towarzystwo Naukowe w Toruniu obchodzi w 2000 roku 125-lecie istnie­ nia. W ydana z okazji jubileuszu nowa pozycja, będąca uzupełnieniem książki

Kazim ierza Wajdy, Bożeny Osmólskiej-Piskorskiej i Jerzego Serczyka, opubliko­ wanej przed 25 laty, pozwala prześledzić dzieje Towarzystwa od jego trudnych początków i kształtow ania się podstaw egzystencji pod pruskim panowaniem (1875-1919), poprzez la ta II Rzeczypospolitej, czasy okupacji hitlerowskiej, k tó ra przerw ała działalność T N T i życie wielu wybitnych jego działaczy aż po trudny, zmienny okres powojenny. Nowa władza, nowy sta tu s m iasta, pow sta­ nie uniw ersytetu opartego w głównej mierze na kadrze z W ilna i Lwowa odbiły swoje piętno na Towarzystwie. Ze zrzeszenia miłośników nauk przekształciło się ono w organizację typu akademickiego, z kilkustopniowym członkostwem i w yodrębnionymi wydziałami: Nauk Historycznych, Filologiczno-Filozoficznym, M atem atyczno-Przyrodniczym oraz Nauk Prawnych, Społecznych i Ekonomicz­ nych. Ofiarność i zaangażowanie działaczy T N T oraz jego współpraca z wieloma instytucjam i w różnych krajach europejskich pozwoliły na stworzenie pokaźnego księgozbioru oraz bogatej kolekcji muzealiów i archiwaliów. W szystkie te zbiory przekazane do odpowiednich instytucji - Książnicy Miejskiej, M uzeum Okręgowego w Toruniu i Archiwum Państwowego pozwoliły n a udostępnienie ich szerszemu kręgowi odbiorców i podjęcie nowych badań. W yniki tych prac są publikowane w ram ach różnych wydawnictw T N T. Do najbardziej znanych należą: „Zapiski Historyczne” , „Roczniki T N T ” , stanowiące właściwie odrębne pozycje książkowe, tak jak prezentowany poniżej spis urzędników miejskich To­ runia, oraz seria „Fontes” , w której publikowane są teksty źródeł historycznych. Mniej znane dane na te m a t Zarządu, poszczególnych wydziałów, całej infra­ struktury, zakresu prac badawczych, wydawnictw i zbiorów T N T m ożna znaleźć w o statnim rozdziale książki, natom iast zdjęcia siedziby Towarzystwa przy ulicy W ysokiej, różnego rodzaju zbiorów i wydawnictw, wreszcie malowane p o rtrety i fotografie dawnych i obecnych działaczy T N T przew ijają się przez całą książkę.

R o m a n C z a ja , U rzędnicy m ie js c y Torunia. Spisy, cz. 1: do roku 1454, R oczniki T N T , R . 89, z. 1, T o ru ń 1999.

W związku z nasilającym się zainteresowaniem badaczy historią społeczną grodu K opernika pojawiła się konieczność opracowania pełnego spisu wszyst­ kich urzędników miejskich Torunia w okresie przedrozbiorowym. Z adania tego, w ram ach kierowanego przez prof. Jacka Staszewskiego projektu badawczego „E lity mieszczańskie i szlacheckie P rus Królewskich i Kujaw w X IV -X V III w.” , podjęli się Rom an Czaja, Jerzy Dygdała i Krzysztof Mikulski. Przygoto­ wany przez pierwszego z nich spis obejmuje osoby, które zasiadały w radach miejskich i ławach sądowniczych Starego i Nowego M iasta Torunia oraz; ich

przedmieść w ciągu dwóch stuleci: od połowy X III w. do 1454 r. W opracowy­ waniu tego zagadnienia zostały w ykorzystane różne średniowieczne źródła lub ich późniejsze odpisy: księga kiery, rachunki urzędów radzieckich, listy i doku­ m enty miejskie i krzyżackie, księgi czynszowe, wreszcie księgi ławnicze sądów miejskich i przedmiejskich. Zły stan zachowania lub brak pewnych źródeł, jak w przypadku księgi kiery Nowego M iasta, nie pozwolił n a pełne odtwo­ rzenie list rajców i ławników w obu ośrodkach. W ykazy rocznych składów personalnych toruńskich organów kolegialnych zostały poprzedzone krótkim omówieniem ustroju średniowiecznego Torunia i jego najważniejszych urzędów. Dla ułatwienia dotarcia do pewnych osób zostały przygotowane dwa spo­ soby ich prezentacji. W pierwszej części pracy pojawiły się przedstawione w porządku chronologicznym składy rad urzędujących obu m iast, spisy rad star­ szych oraz wykazy ławników zestawione według kolejności obejmowania urzędu, uzupełnione datam i skrajnym i pełnienia funkcji i informacjami o ewentualnym przejściu do rady. Drugą część publikacji stanowi natom iast indeks z ułożonym alfabetycznie wykazem urzędników i danym i o pełnionych przez nich urzędach. Om awiana pozycja, m ająca w dużej mierze charakter wydawnictwa źródłowego, stanowi istotny przyczynek do badań nad społeczeństwem średniowiecznego To­ runia i może być podstaw ą dalszych prac nad ustrojem i miejscowym patrycja- tem.

Z a m e k dybow ski - archeologia, h isto ria , przyszłość, T ow arzystw o

M iłośników T o ru n ia , T o ru ń 1999.

Toruń i jego okolica wyjątkowo obfitują w średniowieczne zamki - krzyżacki, kazimierzowski u ujścia Drwęcy i dybowski na lewym brzegu rzeki. Przetrw ały do naszych czasów w stanie ruiny, ale nawet one kryją w swych murach ślady wielowiekowej historii i liczne zagadki. W przypadku zam ku dybow- skiego próbowano je rozwikłać już w latach sześćdziesiątych. Przeprowadzono w tedy wiele prac konserwatorsko-rekonstrukcyjnych, ale los okazał się dla twier­ dzy nieżyczliwy. W krótce chaszcze i gęsty las zakryły wysokie mury, ziemia zasypała piwnice i korytarze, a ludzie dopełnili m iary zniszczenia. Zaniedbany i na poły zapom niany zamek dopiero w ostatnich latach doczekał się należytej opieki i zagospodarowania na potrzeby turystyki. Oczyszczono teren, wzno­ wiono prace archeologiczne i badania historyczne. We wrześniu 1999 r. z inicjatywy Koła Podgórz T o-M i-To został zorganizowany festyn pod hasłem

Powrót na zamek dybowski. Poprzedziła go sesja naukowa poświęcona pamięci

sji zostały opublikowane przez T o-M i-To w osobnej pozycji. Obok wspom­ nień o I. Sławińskim znalazły się tu artykuły K rzysztofa Mikulskiego: K o m -

turstwo nieszawskie i starostwo dybowskie w X I I I - X V I I w. - zasięg i osad­ nictwo. Na podstawie dokum entacji, spisu inwentaryzacyjnego z końca lat pięćdziesiątych oraz bogatej ikonografii, m.in. m ap, obrazów, rysunków i foto­ grafii M aria Rzeczkowska-Sławińska przedstaw iła historię i architekturę zamku (artykuł został uzupełniony katalogiem źródeł ikonograficznych i kartograficz­ nych oraz najciekawszymi widokami zam ku z minionych czasów). W yniki swo­ ich badań archeologicznych przeprowadzonych w ruinach w 1998 r. zamieściła Lidia Grzeszkiewicz-Kotlewska. Publikacja ta zawiera również artykuły Ka­ roli Ciesielskiej o kościołach w Nieszawie-Dybowie i R yszarda Grzywińskiego o królewnie Annie, najmłodszej córce Kazim ierza Jagiellończyka i Elżbiety Raku- szanki, urodzonej 12 III 1476 r. w Dybowie.

Jó z ef F lik , B e a ta H erd zin , P o czet królów polskich w zbiorach M u ze u m

Okręgowego w T o ru n iu , M uzeum O kręgow e w T o ru n iu , T o ru ń 2000.

Poczet królów polskich kojarzy się zazwyczaj z wizerunkami monarchów stworzonymi przez J. M atejkę lub M. Bacciarellego. W ciągu kilku ostatnich stuleci powstało jednak wiele innych cyklów portretów polskich władców, które w arto rozpropagować wśród szerokiej publiczności. Przygotowane przez Mu­ zeum Okręgowe w Toruniu wydawnictwo prezentuje właśnie taicie wizerunki, starsze od pocztu z Zamku Królewskiego czy matejkowskich wizji. Za czasów panowania króla W ładysława IV nieznany malarz wykonał na zamówienie rady miejskiej do w nętrz R atusza Staromiejskiego cykl portretów królewskich, który w późniejszym okresie był sukcesywnie uzupełniany wizerunkami aktu­ alnie panujących. N arażany na pożary i inne mechaniczne zniszczenia po­ czet, kilkakrotnie poddawany zabiegom konserwatorskim w poprzednich wie­ kach, nie przetrw ał do naszych czasów w kom pletnym stanie, brakujące por­ trety Bolesława Chrobrego, Kazim ierza Odnowiciela, Bolesława Krzywoustego, W ładysława Łokietka i Kazim ierza Wielkiego wykonał w 1828 r. toruński malarz Jan Jacobi. W izerunki zawieszone dziś w tzw. Sali Królewskiej R atusza Staro­ miejskiego zadziwiają swoją prostotą, naiwnością, anachronizm am i w oddawa­ niu realiów dawnych epok, nawet pew ną karykaturalnością, ale jak podkreślił J. Flik, w ydają się dzięki temu bardziej przekonujące niż szeroko rozreklamo­ wane p o rtrety pędzla Bacciarellego i M atejki. WT omawianej pozycji znalazły się również inne wyobrażenia władców ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toru­ niu: XVIII-wieczne tableau autorstw a B enoita F arjata oraz litografie Henryka

Aschenbrennera wykonane około 1860 r. do album u pt. „Królowie polscy” na podstawie rysunków A leksandra Lessera. W izerunki polskich monarchów zostały poprzedzone esejem Józefa Flika o historii pocztu toruńskiego, jego zmiennych kolejach losu, autorach i konserwatorach. Barwny p o rtret każdego monarchy opatrzono krótkim biogram em autorstw a Beaty Herdzin, dla osób spragnionych informacji o związkach m iasta z polskimi władcami dołączono kronikę ważniejszych pobytów królów w Toruniu.

S eria w y d aw n icz a „ S k arb y A rch iw u m w T o ru n iu ” , A rchiw um P a ń ­ stw ow e w T o ru n iu

N r 1 - P io tr O liński, B u lle papieskie, T o ru ń 1999.

N r 2 - W iesław a K w iatk o w sk a, T oruń m ia s te m H a n zy , T o ru ń 2000. Archiwa sprawujące opiekę nad kruchym i dokum entam i i aktam i tylko spo­ radycznie, dla potrzeb badaczy, publikacji i czasowych ekspozycji, sięgają po swoje obiekty. Wiele źródeł latam i czeka n a swoją „chwilę” . Szansę zapoznania się z najcenniejszymi dokum entam i zgromadzonymi w Archiwum Państwowym w Toruniu stanowi zainicjowana w ubiegłym roku seria wydawnicza - „Skarby Archiwum w Toruniu” . Jako pierwsze, dla potw ierdzenia wielowiekowych kon­ taktów pomiędzy Toruniem a W atykanem , zwieńczonych w izytą Ja n a Pawła II w grodzie Kopernika, zostały przygotowane do publikacji przez P io tra Olińskiego dokum enty papieskie, od przywieszonych do nich ołowianych pieczęci zwane bullami, oraz listy i liczne przywileje odpustowe dla kaplic w toruńskich świątyniach. Obok barwnych fotografii tych źródeł zostały zamieszczone również mapy, plany i ryciny z powstałego n a przełomie XVIII i XIX w. Atlasu topogra­

ficznego, ozdobione przedstaw ieniami kolejnych etapów pontyfikatu. W drugim

zeszycie serii, opracowanym przez Wiesławę Kwiatkowską, przedstawiono źródła związane z dalekosiężnym handlem i przynależnością Torunia do Hanzy. Recesy zjazdów m iast hanzeatyckich i pruskich, księgi rachunkowe, wykazy cła funto­ wego, bogata korespondencja z wielkimi centram i handlowymi średniowiecznej Europy: Lubeką, Brugią, Ham burgiem , P ragą i Gdańskiem, wreszcie przywileje handlowe i wszelkiego rodzaju akty, sta tu ty i przepisy pozwalają odtworzyć listy towarów, morskie i lądowe szlaki ich wędrówek. Dzięki nim można także poznać gospodarcze, kulturalne i rodzinne powiązania toruńskich kupców, pozycję m ia­ sta w wielkiej organizacji, jak ą była Hanza, i rozmiary zaangażowania Torunia w jej handlowe i polityczne przedsięwzięcia. Woskowe tabliczki z rachunkami, grube recesy zjazdów m iast hanzeatyckich i w spaniałe pergaminowe dokum enty z pieczęciami i załącznikami, np. w postaci próbek sfałszowanego futra,

za-pisane równym pismem, przyciągają i zachw ycają nie tylko swoim wiekiem i historyczną wartością, ale i artyzm em . W ielobarwne plany i widoki Lubeki, H am burga, Kilonii czy W ism aru stanow ią jedynie ich uzupełnienie i dodatkow ą ilustrację zawartych w nich treści. Oprócz eleganckiej i starannej oprawy pla­ stycznej zadbano także o tłum aczenia tekstów na niemiecki i angielski oraz o dwujęzyczne podpisy pod każdym zdjęciem. Tak przygotowane zeszyty służą popularyzacji zbiorów toruńskiego archiwum wśród szerokiego grona miłośników m iasta i jego historii.

M u ze u m O kręgowe w T o ru n iu . In fo r m a to r , T o ru ń 1999.

W ubiegłym roku ukazał się długo oczekiwany inform ator Muzeum Okręgowego w Toruniu. Z tego wydawnictwa, przygotowywanego głównie z myślą o turystach, również mieszkańcy grodu Kopernika mogą czerpać wia­ domości o dziejach placówki, toruńskiego kolekcjonerstwa, zabytkowych obiek­ tach należących do Muzeum (R atusz Staromiejski, K am ienica pod Gwiazdą, Dom Kopernika, Kam ienica Mieszczańska, Dom Eskenów, ruiny zamku krzyżackiego) oraz jego bogatych zbiorach archeologicznych, historycznych i artystycznych. Liczne barw ne ilustracje i tek sty kustoszy prezentują obrazy, rzeźby i witraże w Galerii Sztuki Średniowiecznej, historię wyrobów rzemiosła artystycznego n a wystawie „Dawny Toruń” i sprzętów liturgicznych na ekspo­ zycji poświęconej sztuce sakralnej nowożytnego Torunia, a także blask biżuterii i zastawy stołowej odnalezionej w Skrwilnie. Inform ator ułatw ia zapoznanie się z płótnam i w Galerii M alarstw a Polskiego, portretam i mieszczańskimi i królewskimi zawieszonymi n a ścianach R atu sza Staromiejskiego, pam iątkam i związanymi z M ikołajem Kopernikiem i kolekcją sztuki Dalekiego W schodu przekazaną do Muzeum przez Tadeusza Wierzejskiego. Przedstaw ia wreszcie zbiór militariów i b o g atą kolekcję zabytków archeologicznych, k tó ra pozwala na „odkrywanie przeszłości” osadnictwa w Toruniu, n a ziemi chełmińskiej i K uja­ wach. W ostatniej części wydawnictwa wyodrębniono w arte szczególnej uwagi zabytki, których nie m ożna zobaczyć na ekspozycjach - kolekcję pam iątek wol- nomularskich, tabliczki z pism em klinowym, najcenniejsze zbiory graficzne, wi­ zerunki m iasta w num izm atyce i m edalierstwie oraz arkusz sprzedażny pierw­ szego znaczka opłaty pocztowej o tem atyce kopernikowskiej.

S ka rb y dawnego T o ru n ia , A g en cja A K C E S K rz y sz to f M łotkow ski,

T o ru ń 1999.

Agencja Akces, specjalizująca się w wydawaniu dzieł literatu ry polskiej, m.in. Pana Tadeusza i albumów o grodzie Kopernika, w ubiegłym roku

przygotowała jeszcze jed n ą pozycję pt. Skarby dawnego Torunia, opatrzoną tek­ stem Michała Woźniaka. Jak zauważył autor we wstępie, „każde wielkie m iasto [...] nie prezentuje od razu całej swej wspaniałości, bogactwa i wielowarstwo­ wej przeszłości. Zezwala na odkrywanie siebie, docieranie do zapomnianych bądź wcześniej niezauważonych i nieuświadomionych warstw, na smakowanie detalu” . Przem ierzając w pośpiechu starówkę, wędrując po sklepach, bankach i urzędach nie zwracamy uwagi n a prawdziwe „perełki” , które nas otaczają. W zrok błądzi po odnowionych fasadach, reklamowych szyldach i krzykliwych wystawach i rzadko zatrzym uje się na kamiennych portalach, barwnych szczy­ tach, smukłych wieżyczkach kościoła Mariackiego czy odrestaurowanej kruchcie katedry. Czytelnik, który weźmie do ręki om awianą pozycję, dzięki przystępnym opisom i pięknym , oryginalnym zdjęciom będzie miał możliwość odkryć i poznać skarby dawnego Torunia, skupić się na architektonicznych detalach, umieszczo­ nych poza zasięgiem naszego wzroku, rzeźbach i obrazach ginących w półmroku licznych świątyń, na przedm iotach schowanych w muzealnych gablotach czy wre­ szcie na iluminowanych księgach przechowywanych w magazynach toruńskich bibliotek.

K in g a N e m ere-C zach o w sk a, H u b e rt C zachow ski, Toruń i m y 1 9 4 5 -

1989, A g en cja A K C E S K rz y sz to f M łotkow ski, T o ru ń 2000.

Opublikowane w ostatnich latach widoki m iasta na starych pocztówkach, XVIII-wieczne rysunki J. Steinera czy też fotografie ukazujące życie Toru­ nia pod pruskim panowaniem i w czasach II Rzeczypospolitej spotkały się z dużym zainteresowaniem dawnych i nowych mieszkańców grodu K opernika oraz licznych turystów i badaczy. Popularność tych wydawnictw zachęciła Hu­ b e rta i Kingę Nemere-Czachowskich do zajęcia się, traktow anym dotychczas po macoszemu, okresem powojennym. Przygotowany przez nich album stanowi u daną próbę ukazania atmosfery, kolorytu i obyczajów torunian w Polsce Ludo­ wej. Wyselekcjonowane z zasobów licznych pryw atnych i publicznych archiwów czarno-białe zdjęcia doskonale ilustrują „śmieszne i straszne” la ta pięćdziesiąte, PR L -ow ską „belle epoąue” , czyli czasy Gierka, wielkie manifestacje, sportowe zmagania, sta n polskiej m otoryzacji i zaopatrzenia w sklepach, życie studentów , robotników i kobiet, obdarzanych 8 m arca goździkami i talonam i na rajstopy.

Obok tych fotografii widnieją charakterystyczne dla powojennych czasów so­ cjalistyczne i „pacyfistyczne” hasła, zarządzenia, norm y i różne nazwy po­ szczególnych ulic. Zdjęcia i tę swoistą kronikę uzupełniają eseje profesora Ma­ rian a Filara, poprzedzające rozdziały poświęcone poszczególnym dekadom. Jego w spom nienia i refleksje ożywiają fotografie, przywołują dawne emocje: radość, strach, beztroskę, wzruszenie, wiarę i poświęcenie, które towarzyszyły mie­ szkańcom T orunia w tam tych czasach.

J a n in a M a zu rk iew ic z, S tan isław K lim ek , M iko ła j K o p e rn ik - L ’uom o

un iversa le. W y d . V ia, T o ru ń 2000.

W spółpraca Janiny Mazurkiewicz, wieloletniego kustosza Domu K oper­ nika, O ddziału M uzeum Okręgowego w Toruniu, i Stanisław a Klimka, foto­ grafa utrw alającego n a zdjęciach różne oblicza Torunia, zaowocowała wyda­ niem pięknego album u poświęconego najsłynniejszem u torunianinowi. Postać ta doczekała się już wielu biografii i monograficznych opracowań dorobku z zakresu ekonomii, m edycyny i oczywiście astronom ii (bibliografia ważniejszych pozycji została zamieszczona n a ostatnich stronicach książki). Jego wizerunki utrw a­ lono n a obrazach, kamiennych popiersiach, brązowych pomnikach, n a m onetach, znaczkach itp. Jego dzieło De revolutionibus wydano w tysiącach egzemplarzy i przetłum aczono n a dziesiątki języków. Mikołaj K opernik - człowiek uniwer­ salny, z niezwykłą wyobraźnią, umysłem i odwagą - nie przestaje jednak fascy­ nować. Dzięki albumowi możemy poznać barw ną epokę przełomu średniowiecza i renesansu, środowisko i społeczności, w których dorastał, kształcił się i pracował K opernik, a także ludzi, których spotykał, m iasta i budowle, które odwiedzał, wreszcie kolejne godności i urzędy, które otrzymywał. Przystępny, wartki tekst autorstw a Janiny Mazurkiewicz i zdjęcia Stanisława Klimka pozw alają prze­ nieść się do gwarnego Torunia z czasów Kazimierza Jagiellończyka, do boga­ tych patrycjuszowskich kamienic, wspaniałe wyposażonych św iątyń, n a dzie­ dzińce i sale wykładowe uniwersytetów w Krakowie, Bolonii, Padwie i Ferrarze oraz w m ury warmińskich zamków. Ukazują trwanie myśli kopernikańskiej i sławy astronom a w czasie, gdy dzieło O obrotach d a l niebieskich znajdowało się na indeksie ksiąg zakazanych, i później, gdy powszechnie przyjęto teorię heliocentryczną. W Toruniu po dzień dzisiejszy odczuwalna jest obecność Ko­ pernika i jego myśli w nazwach: ulicy i fabryki pierników, w kamieniczkach przeznaczonych na jego muzeum, w kaplicach, epitafiach, popiersiach i mo­ num entalnych pomnikach. Uczony patronuje I Liceum Ogólnokształcącemu i uniwersytetowi, n a którym obok nauk humanistycznych, przyrodniczych i m a­ tem atycznych rozwija się wspaniałe astronomia.