Eugeniusz Foltyn
O potrzebie badań nad XIX- i
XX-wiecznymi kaflami i piecami
kaflowymi : na przykładzie kafli z
zamku Sułkowskich w Bielsku-Białej
Ochrona Zabytków 42/3-4 (166-167), 274-278
EUG ENIUSZ FOŁTYN
0 POTRZEBIE BADAŃ NAD X IX - I X X -W IE C Z N Y M I KAFLAMI
1 PIECAM I KAFLOW YMI (NA PRZYKŁADZIE KAFLI Z ZAMKU
SUŁKOWSKICH W BIELSKU-BIAŁEJ)
W latach 1 9 8 2 -1 9 8 5 w zamku Sułkow skich w B ie lsku - -B iałej prow adzone były przez krakowski oddział PKZ badania architektoniczne, którym tow arzyszyły badania połączone z nadzorami geologicznym i i a rcheologicz n ym i1. Badania te dostarczyły prócz inform acji z dziedziny architektury oraz odkryć z zakresu historii sztuki duzą ilość interesującego m ateriału archeologicznego, tj. w y roby ceramiczne, m etalow e (w tym z zelaza i m etali k o lo ro w y c h ), drewniane, szklane, z kości, a także m o nety.
Przedm ioty w y d o b yte w trakcie badań w latach 1982 -1 9 8 3 zostały opracow ane przez K. Kruczek2, z za b y tk ó w pozyskanych w latach 1 9 8 4 -1 9 8 5 , jak dotąd, o g ó ln eg o om ów ienia doczekały się jedynie k a fle 3. Niezależnie od badań w ykop a lisko w ych w zamku prze p row adzono w tym czasie lustrację p iw n ic, strychu i innych do tej pory niedostępnych pom ieszczeń4. Na strychu u sytuow anym nad kaplicą zam kową o dn ale ziono m in. 9 kafli dato w an ych na drugą p ołow ę XIX w. — początek XX w. Przekazano je do Działu A rch eo lo gii M uzeum O kręgow ego w B ielsku-Białej, gdzie zostały w pisane do księgi inw entarzow ej pod nr M B B 4 8 /A — M B B 5 1 /А i M B B 5 3 /A — M B B 5 4 /A .
W literaturze pośw ięconej kaflom i piecom kaflow ym o kaflach i piecach z drugiej p o ło w y XIX w. i pierwszych lat XX w . jest niew iele inform acji. W iększość prac s yn tetycznych w całości lub częściow o pośw ięconych k a f lom i piecom kończy się na w ieku X V III5. Jeżeli tego typu prace obejm ują okres późniejszy, to autorzy z reguły poprzestają na skonstatow aniu faktu, iz w XIX w. m iał miejsce przełom te chn olo giczn y i techniczny związany z zastąpieniem w y tw ó rczo ści pojedynczych w arsztatów produkcją fa bryczną 6.
Jeszcze gorsza jest sytuacja w zakresie prac ana litycz nych, szczegółow o om aw iających konkretny materiał z a b y tk o w y 7.
Najlepszym, niejako p oglądow ym , przykładem o b se rw o w an ych ograniczeń jest praca M. K w a p ie n io w e j8, p o d sum ow ująca stan badań nad historią kaflarstwa w P o l sce od XIV do XVIII w.
W ydaje się, iż aby zm ienić tę bardzo niekorzystną sytu a cję, trzeba przede w szystkim doprow adzić do ró w n o rzędnego traktow an ia kafli z XIX i XX w. z zabytkami z w cześniejszych epok. Będzie to m ożliw e jednak d o piero w ów czas, g dy do praktyki badawczej zostaną w pro w a d zo n e m ateriały z drugiej p o ło w y XIX i XX w., tj. ich ratow anie, gromadzenie, opracow yw anie, a na stępnie p u b liko w a n ie . Nie sposób w tym miejscu nie w spo m n ieć o prekursorskich działaniach w tym zakresie J. Sam ka9.
Z tego tez p o w o d u , a także uw zględniając w alo ry artystyczne kafli z B ielska-Białej, jak rów nież coraz silniej ujaw niającą się potrzebę o c h ro n y 10 p ie ców i kafli z d ru giej p o ło w y XIX w . i początku XX w., jakże często uznaw anych za zbyt m łode, aby m ogły zostać uznane za zabytkow e, w ydaje się celow e przedstawienie zbioru kafli z zamku S u łkow skich (zobacz: aneks).
Z bió r za bytko w ych kafli znalezionych na Zamku S u ł k o w skich w B ie lsku -B iałe j obejm uje w yro b y z d w ó ch okresów : drugiej p o ło w y XIX i z X IX /X X w. Zabytki
reprezentują w ysoki poziom artystyczny, pom im o p e w nej szablonow ości w ykonania.
Od strony zdobniczej kafle z tych okresów cechuje, przy maksymalnym i logicznym w ykorzystaniu przestrzeni z doskonałym w yczuciem proporcji, oszczędność zasto sow anych środ ków ściśle podporządkow anych założe niom kom pozycyjnym całości. Kafle X IX -w ieczne o d pow iadają stylistyce neogotyku (im itacja kafla misko- w atego z rozetą), neorenesansu (kasetony, rozeta), neo- baroku (ornam ent o k u c io w y i kontynuacyjny, p ółkolu - m ienki) i charakteryzuje je przede w szystkim statyczne ujęcie bardzo w ypu kłych elem entów zdobniczych. W ko lorystyce polew dom inuje barwa brązowa, ale o bardzo zróżnicow anych odcieniach — od ciem nych, głębokich penetrujących po rozjaśnione, płytkie, „n a s k ó rk o w e ” . W yroby z przełom u XIX i XX oraz XX w . zdobione są nieco bardziej zdynam izow anym ornam entem roślinnym czy geom etrycznym odznaczającym się większą su bte l nością kształtów i kryte delikatnym i pastelow ym i g la zurami — zieloną i niebieską.
Rozpatrując prezentow any zbiór od strony te c h n o lo gicznej i technicznej stw ierdzono, ze wszystkie kafle
1 M. B i c z - S u k n a r o w s k a , Zamek S ulkow skich B ielsko-
Biała. P odsum ow anie w y n ik ó w badań a rch itekton icznych
Bielsko-Biała 1985 (maszynopis w archiwum Muzeum Okręgo wego w Bielsku-Białej); M. B i c z - S u k n a r o w s k a , W. K o m o r o w s k i , Zamek S ulkow skich. B ielsko-B iała. S tudtum h is
toryczne. Bielsko-Biała 1986 (maszynopis w archiwum M O BB).
2 K. K r u c z e k , B ie lsko -B iała Zamek O pracowanie w y n ik ó w
nadzorów archeologicznych w latach 1 9 8 2 -1 9 8 3 Bielsko-Biała
1984 (maszynopis w archiwum M O B B ).
3 E. F o ł t y n , W ytw o ry daw nego kaflarstw a odkryte na Zamku
S ulkow skich w B ie lsku -B iałej. Bielsko-Biała 1987 (maszynopis
w archiwum M O B B ).
4 Lustrację prowadzili mgr M. Bicz-Suknarowska, a następnie autor tego artykułu korzystając z pomocy mgr. K. Gołaszew
skiego i M. Wawaka.
* Na przykład: S.F. G a j e r s k i , P o ty lic k i ośrodek kaflarski
w X V /-X V //I w. „Biuletyn Historii Sztuki' 19 72 , ss. 4 6 7 -4 8 5 ,
M. K w a p i e n i ó w a, Organizacja p ro d u k c ji i zbytu w yro b ó w
garncarskich w K rakow ie w X IV -X V III w ieku. „Studia i M a
teriały z Historii Kultury Materialnej" T. LI, 1976; Historia
k u ltu ry m aterialnej po lski. W zarysie. Т. I—V I. Warszawa 1978;
J. S a m e k , Rzem iosło artystyczne w czasach no w o żytn ych Warszawa 1984; M. D ą b r o w s k a , Kafle i piece ka flo w e
w Polsce do końca X V III wieku. „Studia i Materiały z Historii
Kultury Materialnej" T. LVIII, 1987 (pomijam prace omawiające tzw. twórczość ludową).
® Por.. J. K o s t y s z , Z dziejów krakow skiego garncarstwa „Polska Sztuka Ludowa" 1951, nr 1 -2 , ss. 6-11 ; J. O k o ń s k i ,
D aw ne kafle. „M ó w ią Wieki" 1985, nr 7, ss. 2 3 -2 7 .
7 Doprawdy trudno wskazać studia traktujące w sposób szcze gółowy о XIX - czy XX-wiecznych kaflach; chlubny wyjątek stanowi tekst E. Li so w ej, Z b ió r k a fli od krytych podczas
badań ratow niczych na trasie W -Z we W rocławiu. „Silesia
Antiqua" T. XXVIII, 1986, ss. 1 3 9 -1 6 0 .
8 M. K w a p i e n i ó w a, Stan badań nad historią kaflarstw a
w Polsce X IV -X V III wieku. „Materiały Archeologiczne" T. XII,
1971, ss. 2 0 7 -2 2 8 .
9 J. S a m e k , W obronie zab ytkow ych p ie c ó w i k a fli z drugie/
p o ło w y X IX i XX wieku. „Ochrona Zabytków" 1986, nr 1,
ss. 4 6 -5 0 ; M. P i ą t k i e w i c z - D e r e n i o w a , A. K a r b o w ski , J. S a m e k , R atujm y kafle. „Spotkania z Zabytkami" 1 988, nr 1, ss. 2 7 -2 9 .
10 J. S a m e k , op. cit., M. P i ą t k i e w i c z - D e r e n i o w a , A. K a r b o w s k i , J. Sa т е к , op. cit.
A С
1. Asym etryczne kafle narożne: A — zdo biony kasetonam i z drugiej p o to w y X IX w.; В — zdo biony ornam entem z prze ło m u XIX i XX w.; С — rodzaj im ita c ji kafla m iskow ego z dru giej p o to w y X IX w.; D — z do biony m otyw e m przypom inającym oczko pierścienia w opraw ie z X IX /X X w.
1. A sym m e trica l corner tiles: A — ornam ented w ith caissons from the second h a lf o f the 2 0 th cent.; В — w ith ornam ent from the turn o f the 19th an d 2 0 th cent.; С — an im ita tio n o f a dish tile from the second h a lf o f the 19th cent.; D — ornam ented w ith a m o tif resem bling the gem o f a rin g in a setting from the 1 9 th /2 0 th cent.
2. K afel środkow y, p la s k i zd o b io n y ornam entem oku cio w ym i k w ia to w y m z dru giej p o ło w y X IX w.
2. Centre, fla t tile, w ith fitte d and flo ra l ornam ent from the seco nd h a lf o f the 19th cent.
4. Fragm ent kafla narożnego, gzym sow ego zdobionego po dw ó jn y m fryzem arkadow ym z liściem akantu w narożu z d ru g ie j p o to w y X IX w.
4. Fragm ent o f corner tile o f the cornice, ornam ented w ith a do u b le arcade frieze w ith an acanthus le af in the corner, from the second h a lf o f the 19th cent.
3. Fragm ent kafla środkow ego, p ła skiego zdobionego zdynam izowanym ornam entem k w ia to w y m z przełom u X IX i XX w.
3. Fragm ent o f centre, fla t tile, w ith dynam ized flo ra l ornam ent from the turn o f the 19th and 2 0 th cent.
z drugiej p o ło w y XIX w . zostały w ykonane z g liny żelazistej ze sto sun kow o dużą ilością jednorodnej d ro b noziarnistej dom ieszki m ineralnej (piasek) i dobrze w y palone (przełom y są jed nobarw ne) w atmosferze u tle niającej. Egzemplarze z końca XIX w. i początku XX w. u form ow ano zaś z g lin y ka o lin ito w e j i żelazistej schu- dzonej piaskiem i rów nież dobrze w yp a lo n o w a tm o sferze utleniającej. O tw o ry kom ór grzejnych w szystkich kafli mają kształt prostokątny, dna kom ór natom iast są płaskie, ew entualnie stanow ią rodzaj negatyw u zew nę trznej płaszczyzny płytki. O tw o ry (pozycje 1, 3, 5, 6, 9), a także ślady g lin y (pozycja 5) na pow ierzchniach bocz nych kołnierzy potw ierdzają, że kafle w bryle pieca spajano za pom ocą p rę tów i drutu oraz g lin y 11. Częste jednak zbicia naroży oraz masy ceramicznej przy
kra-nych ówcześnie w Krakowie, których projektantam i niejednokrotnie byli artyści - p la s ty c y 14. M ożna w ięc p o dejrzewać, iż znalezione w zamku kafle pow sta ły w w y tw ó rn ia c h ) bielskiej (ich), pozostającej pod dużym w p ły wem zakładów krakowskich lub też pochodzą bezpo średnio z ośrodka krakowskiego. D e fin ityw n e rozstrzyg nięcie tego problemu nie jest jeszcze obecnie m ożliwe; konieczna byłaby bow iem większa liczba kafli z terenu zamku, a ponadto przeprowadzenie g ru n to w n y c h s tu d ió w porów naw czych kafli z zamku z kaflami z Krakowa w zakresie form y, stylu, te ch n o lo g ii. N ieodzow ne też w ydaje się przeprowadzenie badań historycznych nad rachunkow ością zamku, gdyż zakupy kafli p o w in n y być rejestrowane w rachunkach w ysta w ia nych przez pra co w n ię w ykonującą zlecenie, jak rów nież nad w y tw ó
r-5. Fragment kafla narożnego, zwień- czeniowego z fryzem zdobionym o r namentem okuciow o-roślinnym z rau ta m i z drugiej p o ło w y X IX w.
5. Fragm ent o f corner tile, c ro w n e d w ith a frieze decorated w ith a fitte d p la n t ornam ent w ith quarrels from
the second h a lf o f the 19th cent, (w szystkie zdjęcia A. G rudniew icz)
w ęd zi lica (pozycje 1, 3, 4, 6, 7), nadto „zm niejszenie” w ysoko ści kom ory w jednym kaflu (pozycja 2) i znie sienie bocznych partii w d w ó c h następnych (pozycje 8, 9) wskazują, iż nie zawsze poszczególne elem enty m oż na* b yło ściśle do siebie dopasow ać i w ym agały one d o d a tk o w e j obróbki przez zduna staw iającego piec. O dcisk płótna na jednym z kafli, tzw . w apiennym (p o zycja 7), zdaje się dow od zić, ze w warsztacie, w którym
p o w s ta ł ten ko nkretny kafel, w procesie p rodukcji k o rzystano z tkanin. Posiłkując się sugestiam i Z. S m e ta n k i12 i przypuszczeniam i M. D ą b ro w s k ie j13 należałoby sądzić, iż tka n in y Użyto w celu uspraw nienia dalszej obróbki ornam entu po w yjęciu z matrycy. Patrząc na opisane w yże j zabytki pod kątem miejsca, jakie zajm ow ały w bryle pieca, możfemy w śród nich w yró żnić kafle: w y p e ł niające środkow e (pozycje 2, 6, 7), w ypełniające na rożne (pozycje 1, 3 -5 ), gzym sow y narożny (pozycja 8), w ie ń czą cy narożny (pozycja 9).
Przedstaw ione w y ro b y nawiązują do kafli w y k o n y w a
-11 J . P a r a d i s t a l . R o b o ty zduńskie. T. 1-2 . Warszawa 1960. 12 Z . S m e t a n k a , Technologie vÿroby ceskÿch kach lu od
p o c ś tk u 14. do p o c â tk u 16. stoleti. „Pamâtky Archeologické"
1 9 6 8 , ss. 5 4 3 -5 7 8 .
13 IM. D ą b r o w s k a , op. cit.
czością kaflarską w mieście Bielsku w końcu XIX i na początku XX w.
Kafle znalazły się w zamku w następstw ie podjętej z in ic ja ty w y Ludw ika S ułkow skiego w latach 1855 - 1 8 5 8 przebudow y, czy jak uważają autorzy ostatniego
kom plem entarnego opracow ania, raczej adaptacji o b ie k tu dokonanej w stylu e kle ktyczn ym 15. Przyjm ując za p ew nik m niej więcej 3 0 - letni okres używ alności jednego pieca można dom niem yw ać, że po roku 1858 miała miejsce w zamku co najmniej d w u kro tn a zmiana pieców . Pozostaje to w zgodzie z o bserw ow anym podziałem zbioru na d w ie grupy chronologiczne.
I jeszcze jedna uwaga. Sposób i miejsce znalezienia (strych) poszczególnych egzemplarzy zdaje się w s k a zywać, iż ow e kafle nie pochodzą z p ie ców zniszczonych i w yrzuconych, ale rozebranych i w stanie rozłożonym przechow yw anych. M usiały w ięc mieć dla u żytkow n ika pew ną (?) wartość.
m gr Eugeniusz F ołtyn U n iw e rsyte t Śląski K ato w ice
14 J. S a m e k , op. cit., fot. 1-7.
A n e k s Opis k a fli
1. Kafel narożny, asymetryczny zdobiony kasetonami oraz spi ralną półkolumienką na narożu; relief ostry, wypukły; polewa ciemnobrązowa; rozmiary 22,5+ 12,1 cm * 20,3 cm * 6 ,5 cm; chronologia: 2 poł. XIX w.; nr inw. MBB 4 8 /A (fot. 1A). 2. Kafel środkowy, zdobiony kasetonami w typie kafla opi sanego wyżej; relief ostry, wypukły; polewa ciemnobrązowa; rozmiary 20,3 cm ><20,3 cm * 4,4 cm (zachowane); chronologia: 2 poł. XIX w.; nr inw. M BB 4 8 /A . *
3. Kafel narożny, asymetryczny, stanowiący rodzaj imitacji kafla miskowatego, z rozetą w środku oraz spiralną półkolumienką na narożu; relief ostry, wypukły; polewa ciemnobrązowa; rozmiary: 22 6 + 12,4 cm * 20,9 cm * 5,8 cm; chronologia: 2 poł. XIX w.; nr inw. M BB 5 0 /A (fot. 1C).
4. Kafel narożny, asymetryczny, zdobiony motywem przypomi nającym oczko pierścienia w oprawie; relief delikatny, w klę sły; polewa zgniłozielona; rozmiary: 2 3 ,5 + 1 0 ,5 cm * 19,2 cm X 4,5 cm; chronologia: X IX /X X w.; nr inw. M BB 51 /А (fot. 1 D) 5. Kafel narożny, asymetryczny, płaski, zdobiony ornamentem
winnej latorośli; relief delikatny, płaski; polewa pastelowo- -niebieska; rozmiary: 22,2 + 10,0 cm * 19,7 cm x 5,2 cm; chro nologia: X IX /X X w.; nr inw. M BB 4 9 /A (fot. 1 B).
6. Kafel środkowy, płaski, zdobiony ornamentem okuciowym i kwiatowym; relief ostry, wypukły; polewa jasnobrązowa; roz miary: 21,0 cm X 20,3 cm X4, 9 cm; chronologia: 2 poł. XIX w , nr inw. MBB 5 3 /A (fot. 2).
7. Fragment kafla środkowego, płaskiego, zdobionego zdy namizowanym ornamentem kwiatowym; relief delikatny, w ypu kły; polewa jasnozielona; zachowane rozmiary: 17,7 cm x 13,2 cm x4 ,8 cm; chronologia: X IX /X X w.; nr inw. M BB 5 4 /A (fot. 3). 8. Fragment silnie profilowanego kafla narożnego, gzymso wego zdobionego podwójnym fryzem arkadowym z liściem akantu w narożu; relief delikatny płaski i wypukły; polewa brązowa; zachowane rozmiary: 16,3 + 16,7 cm x 10,3 cm x 7,2 cm; chronologia: 2 poł. XIX w.; nr inw. M BB 5 4 /A (fot. 4). 9. Fragment kafla narożnego, zwieńczeniowego, z fryzem zdo bionym ornamentem okuciowo-roślinnym z rautami; relief deli katny, wypukły; polewa brązowa; zachowane rozmiary: 40,3 cm x1 5 ,2 cm x6 ,8 cm; chronologia. 2 poł. XIX w.; nr inw MBB 5 4 /A (fot. 5).
T H E N E E D FOR S T U D IE S OF 1 9 T H A N D 20 T H C E N T U R Y T IL E S A N D T IL E S TO V E S (O N T H E E X A M P L E OF T IL E S
F R O M T H E S U Ł K O W S K I CASTLE IN B IE L S K O -B IA Ł A )
In the course of architectonic studies, accompanied by archaeo logical studies, carried out in the Sułkowski Castle in Bielsko - Biała, 9 tiles from the second half of the 19th and the 20th cent, were found among other things. They were handed over to the Regional Museum in Bielsko-Biała.
Literature on the subject of tiles and tile ovens brings very little
information on these 19th and 20th cent, objects. All studies generally end with the 18th cent. For this reason it is necess'ary to conduct research on these objects of the 19th and 20 th cent. The tiles of the Sułkowski Castle are excellent material for conducting such studies on. The author presents the results of such studies in this article.
JA N U S Z JERZY
K O N S E R W A C J A K A R A C E N Y
ZE Z B IO R Ó W K Ó R N IC K IC H
Zlecenie Pracow ni Konserwacji Z ab ytkó w M e ta low ych O B iK PKZ konserw acji karaceny ze zb io ró w B iblioteki Kórnickiej PAN p o sta w iło przed zespołem w ie le p ro b le m ó w konserw atorskich, których rozwiązanie było w a runkiem w yw iązania się z przyjętego zadania. D okładne o ględziny obiektu w ykazały, iż jedynie kom pleksow a konserw acja połączona z dem ontażem zbroi u m o żliw i zaham ow anie postępującej destrukcji. Karacena ( nr inw . M K 2 1 5 6 ), pochodząca p ra w d o po do bn ie z drugiej p o ło w y XVII w ., składa się z czterech części: napierśnika, naplecznika i d w ó c h naram ienników połączonych z sobą za pom ocą skórzanych pasków z m etalow ym i sprzącz kami. W szystkie części w ykonane są analogiczną te c h niką z m alow anych czarną farbą na awersach łusek żelaznych m ocow anych do skóry, przypuszczalnie łosia, za pom ocą żelaznych n itó w . Łuski obrzeża zdobione były m osiężnym i guzami.
Karacena miała liczne u bytki i uzupełnienia. Żelazne łuski pokryte p ie rw o tn ie czarną farbą (analiza wykazała ż y w ic z n y charakter spoiw a z dodatkiem oleju) w w ielu miejscach były przetarte i pokryte nalotem korozyjnym . Farba m iejscam i była spęcherzona i spękana. Zaś od- w ro cia łusek pokryte naw arstw ieniam i korozyjnym i. Że lazne n ity m ocujące łuski do skóry były bardzo silnie skorodow ane. N ity ozdobne w kształcie g u zó w w y konane z mosiądzu były bardzo spatynow ane, obrzeża pom alow ane czarną farbą.
Powierzchnia niektórych guzów była uszkodzona, a w tó r ne guzy ozdobne w yko n a n o z pinezek tapicerskich.
Niektóre łuski nie były przym ocow ane. W iele łusek było w tó rn ych, różniących się od oryg in a ln ych jakością m a teriału (w tórne — z blachy w alco w a ne j, oryginalne — z blachy kutej ręcznie). Sprzączki pokryte były n a w a r stw ieniam i korozyjnym i i resztkami czarnej farby. Poza sprzączkami o ryginalnym i m osiężnym i w y s tę p o w a ły w tórne, m osięzno-stalow e pochodzące z różnych o k re sów, oraz d w ie w spółczesne, obuw nicze.
Do części sprzączek w p ro w a d zo n o stalow e „ję z y c z k i” . Niektóre z nich miały niew łaściw ie ułożone ramki. S z ty w na i krucha skóra karaceny miała liczne ubytki, przetarcia i sperforowania. Brakow ało pasków spinających. Z a c h o w a ł się ślad obszycia obrzeża skóry z fragm entam i nici lnianej.
Dokum entacja fotograficzna stanu przed konserw acją stanow iła pierwszy etap praę. O biekt poddano analizie pod w zględem historycznym i konserw atorskim . P o tw ierdzono potrzebę pełnego dem ontażu karaceny prze de w szystkim ze w zględu na bardzo zaaw ansow aną korozję n itó w , o d w ro c i łusek oraz ca łko w itą destrukcję skóry. Styk pow ierzchni n itó w i łusek ze skórą p okryty był produktam i korozji żelaza o bardzo dużej miąższości. W ystępująca w tych m iejscach obiektu duża korozja o charakterze elektrochem icznym i naprężeniow ym s p o w od o w a ła sperforow anie cienkich ścian n itó w . U n ie m o żliw ia ło to przeprowadzenie konserw acji z a c h o w a w czej n itó w . Zdecydow ano w ięc w szystkie n ity w y m ie n ić na now e, zrekonstruow ane. Pełna ingerencja k o n s e r w atorska na silnie skorodow anej pow ierzchni o d w ro c i
