Wołyń. Ludobójstwo. Polskie losy

Tadeusz Skoczek

Wołyń. Ludobójstwo. Polskie losy

RECENZJE, OMÓWIENIA, BIBLIOGRAFIE

NIEPODLEGŁOŚĆ I PAMIĘĆ 2013, nr 3-4 (43-44)

Wołyń. Ludobójstwo. Polskie losy

Wo-łyniu1� Wiele różnych emocji budzi ten termin, ta umowna i symbolicz-na data przypomisymbolicz-nająca martyrolo-gię Polaków zamieszkujących tereny polskich Kresów Wschodnich� Zdzi-wienie i wstyd towarzyszy każdej poważnej refleksji związanej z chę-cią upamiętnienia gehenny ludności zamieszkującej dawne województwo wołyńskie� Dominują dwie skrajne postawy: „integrystyczna” – sprze-ciwiająca się jakiejkolwiek relatywi-zacji ocen i „poprawna” – usiłująca za wszelką cenę ułożyć współczesne stosunki międzypaństwowe na dy-plomatycznym przemilczaniu kłopo-tliwej historii� W nadziei na korzyst-ne ułożenie stosunków politycznych i gospodarczych�

Poza dyskusją pozostają fakty, ze statystykami nie można polemizo-wać� Widomo, że w wyniku represji jakie spadały na Wołynian w okre-sie II wojny światowej życie straciło około 120 tysięcy ludzi� Byli wśród

1 _{Pełny tekst wstępu do publikacji}

Wo-łyń. Epopeja polskich losów 1939–2013. Akt3, wydanej przez wydawnictwo

Re-plika, Zakrzewo 2013�

nich Czesi, Ormianie, Polacy, Ukra-ińcy, Żydzi� Jednak główny impet organizacji faszystowskich skiero-wany został na mieszkańców zwią-zanych z polskim żywiołem, dlatego w świadomości zbiorowej utworzył się, okrutny i przerażający swym realizmem, termin „Rzeź Polaków na Wołyniu”� Nie można też relaty-wizować terminologii określającej zbrodnie przeciw ludzkości, a takie w okresie okupacji niemieckiej i so-wieckiej na Wołyniu miały miejsce� Każde działania zmierzające do eks-terminacji narodowej, etnicznej czy nawet politycznej musimy zdefinio-wać terminem: ludobójstwo� Ency-klopedie jasno określają, że tak na-zwać musimy czynności zmierzają-ce do systematycznego i umyślnego zniszczenia w całości lub części grup etnicznych, rasowych czy wyznanio-wych� W szczególności jeśli dotyczy to ludności cywilnej� I narodowość ofiar nie jest w tym wypadku ważna� Ludobójstwo dotknęło Aborygenów, Cyganów (nazywanych ostatnio Ro-mami), ludność Kambodży, Ormian, Polaków, plemię Tutsi w Rwandzie, Rosjan, Żydów�

Tadeusz Skoczek

Termin genocide, przetłuma-czony na „ludobójstwo” zdefiniował polski prawnik Rafał Lemkin (po wyjeździe do USA podpisywał się imieniem Rafael) w publikacji Rządy

Osi w okupowanej Europie� Ta

syn-teza wydana w języku angielskim w 1944 stała się podstawą formu-łowania prawniczych ocen podczas procesów norymberskich� Społecz-ność międzynarodowa próbowała się wtedy zmierzyć z oceną niemieckich zbrodni wojennych, głównie faszy-stowskich, korzystając z termino-logii „zbrodnie przeciw ludzkości”� Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych uznało 11 grudnia 1946 ludobójstwo za zbrod-nię wojenną i zbrodzbrod-nię przeciwko ludzkości w świetle prawa między-narodowego� Konwencja ONZ z 9 grudnia 1948 „W Sprawie Zapobie-gania i Karania Zbrodni Ludobój-stwa” również wykorzystuje termi-nologię Lemkina�

Obecnie często w tekstach na-ukowych i publicystycznych po-jawia się definicja, którą stworzył Alain Besançon francuski filozof i politolog� „Ludobójstwo w sen-sie właściwym, w odróżnieniu od zwykłej rzezi, żąda następującego kryterium: jest to rzeź zamierzona w ramach ideologii, stawiającej so-bie za cel unicestwienie części ludz-kości dla wprowadzenia własnej koncepcji dobra� Plan zniszczenia

ma obejmować całość określonej grupy, nawet jeśli nie zostaje dopro-wadzony do końca w rezultacie nie-możliwości materialnej czy zwrotu politycznego”�

W świetle owych definicji, ma-jąc na uwadze suche statystyki, ale też zamierzenia i skutek zbrodni-czego planu, trudno nie nazwać Rzezi Wołyńskiej – ludobójstwem� Władysław i Ewa Siemaszko w pra-cy Ludobójstwo dokonane przez

nacjonalistów ukraińskich na lud-ności polskiej Wołynia 1939–1945

(Warszawa 2000) wyliczają liczbę ofiar na ok� 37 tysięcy� Profesor Grzegorz Motyka, obecnie z Insty-tutu Studiów Politycznych PAN, krytykowany często przez środo-wiska Kresowian za „relatywizo-wanie ocen”, twierdzi w pracy Od

rzezi wołyńskiej do akcji Wisła,

że łączna liczba Polaków zabitych przez nacjonalistów ukraińskich wynosi około 100 tysięcy�

Wstyd więc i zdziwienie poja-wia się w sytuacji postawienia py-tania o stosunek oficjalnych czyn-ników państwa polskiego do ludo-bójstwa na Wołyniu� Klub Parla-mentarny PSL zgłosił wiosną 2013 roku projekt uchwały, w którym zaproponował ustanowienie 11 lip-ca „Dniem Pamięci Ofiar Ludobój-stwa Dokonanego przez OUN-UPA na Kresach Wschodnich II Rze-czypospolitej”� Nie wiadomo czy

Wołyń. Epopeja polskich losów 1939–2013. Akt III

do symbolicznie zaproponowanej daty 70-lecia uda się „wybrańcom narodu” zakończyć spory dotyczą-ce poszczególnych sformułowań� W spokojnym i neutralnym projek-cie ludowców zaproponowano mię-dzy innymi tak konkretne i obiek-tywne zapisy: „Sejm potępia ludo-bójstwo na ludności polskiej doko-nane przez Ukraińską Powstańczą Armię i inne formacje ukraińskich nacjonalistów w latach 1939–1947, co zarówno w świetle prawa mię-dzynarodowego, jak i polskiego nie podlega przedawnieniu”�

Warto dodać, że konwencję o nieprzedawnianiu zbrodni ludo-bójstwa uchwalono przez Zgroma-dzenie Ogólne ONZ 26 listopada 1968 roku… z inicjatywy Polski� Oczywiście w owym czasie mówio-no otwarcie wyłącznie o ludobój-stwie dokonywanym przez Niem-ców� Z czasem powszechnie uzna-wane definicje zaczęto stosować do nazywania mordów w Katyniu, Ponarach (w tzw� dołach pochowano ponad 100 tysięcy ofiar różnych na-rodowości, jednak głównie Polaków i Żydów z Litwy), stalinowskich czy-stek etnicznych (np� Wielki głód na Ukrainie)� Szeroko mówi się i pisze o ludobójstwie Ormian (choć nie bez sprzeciwu Turcji), masakrze w Sre-brenicy� Kwestie upamiętnienia ge-henny Polaków z Wołynia wciąż dzielą polskich parlamentarzystów�

Te gorszące spory między poszcze-gólnymi klubami trwają od kilku lat� Wykorzystuje się ofiary ludobójstwa do współczesnych sporów frakcyj-nych i sekciarskich interesów poli-tycznych�

Na szczęście idea społeczeństwa obywatelskiego w realizacji zamie-rzeń upamiętnienia ofiar ludobójstwa ma skuteczne zastosowanie� Orga-nizacje kresowe, stowarzyszenia i fundacje, poszczególne samorzą-dy szczebla wojewódzkiego a nawet gminnego – realizują swoje indywi-dualne programy� Powstają liczne portale internetowe, poszczególne uczelnie inicjują projekty badawcze, muzea organizują wystawy, odczy-ty, konferencje� Zapotrzebowanie społeczne na prawdę, obiektywizm ocen, przywracanie pamięci pozwa-la też wydawcom prezentować coraz to nowe publikacje� Są to albumy, monografie i wyniki badań, wspo-mnienia�

Doskonale wpisuje się w ten nurt Marek Koprowski i jego cykl Wołyń.

Epopeja polskich losów 1939–2013�

Chwała wydawnictwu Replika, że w ten sposób wpisuje się w misję od-dania czci wielkiej rzeszy naszych rodaków zamordowanym na Woły-niu� Prochy wielu przedstawicieli na-szego narodu bezpowrotnie zniknęły, czas nie powinien zatrzeć pamięci po niewinnie zamordowanych� Rozmo-wy publikowane w poszczególnych

Jan Engelgard

tomach cyklu ocalą od zapomnienia tych, którzy przeżyli� Przypominają okrucieństwo faszystów ukraińskich i cierpienia niewinnych, mordowa-nych w imię czystek etniczmordowa-nych� Podają też przypadki autentycznego bohaterstwa, samopomocy i samo-obrony polskiej� Też pomocy jakiej niektórzy Ukraińcy udzielali swoim polskim sąsiadom� Ostatni to mo-ment aby żyjący jeszcze świadkowie dali autentyczne świadectwo, aby ich relacje stanowić mogły podstawę do dalszych badań i poszukiwań� Ich kraina młodości i szczęśliwości już nie istnieje, nie ma tam już nawet reliktów dawnej kultury� Istnieje jed-nak pamięć, funkcjonuje dziedzic-two, a nawet mitologia miejsc bez-powrotnie utraconych� Byłoby

wiel-ką cywilizacyjną szkodą gdyby ta wielka wartość intelektualna, gdyby pamięć Wołynia uległa zatraceniu�

Tadeusz Skoczek

Marek A. Koprowski. Wołyń. Epopeja polskich losów 1939-2013. Akt III. Wydawnictwo ,,Replika”, ss. 380.

Książki serii: Wołyń AKT I i II otrzymały nagrodę czytelników w Kon-kursie im� Oskara Haleckiego organi-zowanym pod patronatem Telewizji Polskiej, Polskiego Radia oraz IPN, w kategorii ,,Najlepsza książka popu-larnonaukowa poświęcona historii Pol-ski XX wieku”� Seria zgłoszona została również przez Muzeum Niepodległości do nagrody ,,Klio”�

Ukraińscy historycy o Wołyniu i nie tylko

i na Ukrainie coraz częściej piszą o tym, co wydarzyło się na Wołyniu w 1943 roku oraz innych odsłonach polsko-ukraińskiego konfliktu� Rzu-ca się w oczy jedno – ich patrzenie na te same wydarzenia jest diametral-nie inne, od prezentowanego przez polską historiografię� Zilustruję to na przykładzie czterech wydanych niedawno książek�

Na początek tom dokumentów Eugeniusza Misiły pt. Akcja

„Wi-sła” 1947� To już drugie wydanie,

po tym z 1993 roku� Od razu rzuca się w oczy okładka, ze znakami SS zamiast cudzysłowia� Ta prowoka-cja wizualna ma odniesienie do tre-ści wstępu Misiły, w którym pisze wprost o tym, jak „polscy komuni-ści” pisali „tekst własnego projek-tu Endlosung”� Chodzi rzecz jasna