Dziedzictwo tradycji rewolucyjnych

Otylia Svobodová

Dziedzictwo tradycji rewolucyjnych

O T Y L IA S V O B O D O V A

DZIEDZICTWO TRADYCJI REWOLUCYJNYCH

Nasza historia narodow a jest historią mas ludowych, ich pracy i wielowiekowych bojów o wolność. W społeczno-narodowym i poli­ tycznym rozw oju m ożem y dostrzec nie tylko najbardziej postępow e trad y cje naszego ludu, lecz także m aterialne ich dowody, k tó re sp a­ jają przeszłość k u ltu ra ln ą i rew olucyjną z so­

cjalistyczną współczesnością. Tym w ażnym ogniwem są zabytki w alk rew olucyjnych i historii ru ch u robotniczego, k tó re wzboga­ ciły dziedzictwo naszej historii.

Ju ż w 1948 r. objęto je ochroną i sklasyfiko­ wano w porządku, chronologicznym . Rozróż­ niam y cztery gru py tego typu zabytków :

za-Widok, ogólny na z a b y tko w e centrum miasta Tâbor (fot. W. H yhlik) 1- Historical centre of the T o w n Tâbor, general view

2. Praga, N o w e Miasto, m u z e u m W. Lenin a

2. T h e M u s e u m of W. L enin, the N e w Town, Prague b y tk i husyckiego ru ch u rew olucyjnego, za­ bytki b u n tó w chłopów pańszczyźnianych i pow stań przeciw ko uciskowi feudalnem u, za­ b y tk i ru ch u robotniczego i K om unistycznej P a rtii Czechosłowacji oraz zaby tk i oporu a n ­ tyfaszystow skiego.

W pierw szych dwóch g ru pach spotykam y obiekty i m iejsca, zw iązane z doniosłym i w y ­ darzeniam i historycznym i oraz z głów nym i postaciam i tych w ydarzeń. W w y pad k u za­ bytków h istorii ru ch u rew olucyjnego, h istorii form ow ania się i w alki klasy robotniczej, poczynając od pierw szej połowy X IX w., m ożna w yodrębnić dwa etapy. Do pierwszego należą zab ytki zw iązane ze znaczniejszym i w ydarzeniam i historii ru ch u robotniczego od pierw szej połowy X IX w. do 1920 r., do d ru ­ giego zaś m iejsca u p am iętniające histo rię K o­ m unistycznej P a rtii Czechosłowacji od chwili jej założenia w 1921 r. do m om entu objęcia w ładzy przez lud p racu jący w lu ty m 1948 r. N astępny okres niesie ze sobą zabytki oporu antyfaszystow skiego i w alki narodow o-w yzw o­ leńczej w czasie drugiej w ojny św iatow ej. Są to m iejsca, gdzie skupiał się opór, skąd kie­ row ano akcjam i, m iejsca m asow ej zagłady i zbrodni faszystow skich. Do tej g rup y należą rów nież zabytki z okresu w yzw olenia Czecho­ słow acji przez arm ię radziecką.

194

N ajw iększą w artość m ają oczywiście obiekty auten tyczne, k tó re bezpośrednio zw iązane są z rucham i społecznym i i k o nkretnym i w yda­ rzeniam i. Liczą się tu jed nak także dzieła w ytw orzone później, k tó re sw ym w yrazem ideow ym i arty sty czny m przypom inają lub sym bolizują doniosłe w ydarzenia.

Do zabytków nieruchom ych pierw szej grupy zaliczam y przede w szystkim św iadectw a r e ­ w olucji husyckiej i jej walk. Na czołowym m iejscu należy tu w ym ienić m iasto Tabor, założone w 1420 r. przez husytów . Tabor jest m iastem -rezerw atem , bezcennym zabytkiem k u ltu ry narodow ej. Podobnie za zabytki k u l­ tu ry narodow ej uznano m iejsca pobytu i dzia­ łalności Ja n a Husa, takie jak kaplica Bożego N arodzenia w Pradze, rekonstruow ana w la­ tach 1950— 1952 w edług p ro jek tu prof. arch. Jarosław a F ragnera, czy Kozi H radek koło Taboru, którego ru in y są przedm iotem stałej ochrony.

W m iejscu urodzenia sławnego wodza h u sy ­ tów Jan a Ziżki, w zam ku Troćno przeprow a­ dzono w latach pięćdziesiątych prace archeo­ logiczne. Pozostałości zam ku zostały zakon­ serw ow ane, a znaleziska archeologiczne um iesz­ czono w nowo urządzonym w nętrzu. Dom i­ n a n tą przestrzeni zam kowej jest m o num ental­ ny pom nik Jan a Ziżki, dzieło profesora Józefa

M alejovskiego i a rc h ite k ta prof. Adolfa Benśe. Z innych związanych z Ziżką zamków należy

wym ienić K alich i Rabi.

Husycki ru ch rew olucyjny w strząsnął porząd­ kiem feudalnym . I chociaż zwycięstwo pod Lipanam i zapew niło panow anie feudałom, to jednak począwszy od końca XV w. zaczął narastać opór m as ludow ych przeciw ko w y­ zyskowi i bezpraw iu. W w ojnie trzydziesto­ letniej pow stanie ludow e było jeszcze jednym dowodem nieugiętej postaw y czeskiego narodu wobec zwycięzców spod Białej Góry. Pow sta­ nia zniewolonego ludu ciągną się nieprzerw a­ nym łańcuchem w drugiej połowie XVII i w wieku X V III. Do najbardziej krw aw ych n ale­ żało pow stanie w 1680 r. Doniosłą potyczkę z okresu tego pow stania przypom ina nam pomnik na Owczym Szczycie koło m iejsco­ wości Bezdrużice. Także w alka w Chudzie 0 daw ne swobody i przyw ileje została s tłu ­ miona, a jej wódz J a n Sladkÿ, zw any Kozina, został stracony w Pilznie w 1695 r. W dw u­ setną rocznicę egzekucji na kopcu H râdek przy wsi Ujezd koło Domażlic dokonano od­ słonięcia pom nika Koziny, dzieła rzeźbiarzy Franciszka Hośka i Ćeńka Vosmika. W 1775 r. w ybuchło w ielkie pow stanie chłopów p ań­ szczyźnianych; ośrodkiem przygotow ań do w alki był m ajątek Nachod, gdzie sołtys A n­ toni N ÿ v lt zorganizow ał tajn ą „władzę w iej­ sk ą ”. W iosną hufce chłopskie udały się w ży­ wiołowym pochodzie w k ieru n k u Pragi i pod Chlum em sta rły się z w ojskiem cesarskim , k tóre odniosło zwycięstwo. Na pam iątkę tego trzydniow ego zm agania ludu postaw iono w 1938 r. za m iastem pom nik, dzieło Jak ub a Obrovskiego, a w miejscowości R tynia (Pogó­ rze Karkonoskie) otw arto w 1963 r. izbę p a ­ mięci.

Zabytki h istorii ruch u robotniczego i historii K om unistycznej P a rtii Czechosłowacji są na ogół zw yczajnym i domami, k tó re posłużyły za m iejsce pierw szym zgrom adzeniom, w nich spotykała się i przygotow yw ała do swych przyszłych zadań klasa robotnicza. Są to do­ m y i gospody, gdzie robotnicy zbierali się 1 dyskutow ali, gdzie były redakcje p arty jn y ch w ydaw nictw , gdzie pow staw ały zalążki partii. W yjątek w śród domów robotniczych stanowi Dom Ludow y w Pradze, będący centrum politycznym rew olucyjnego ru ch u robotnicze­ go — zabytek o znaczeniu m iędzynarodowym . Tutaj odbyła się w 1912 r. VI W szechrosyjska K onferencja Socjaldem okratycznej P a rtii Ro­ sji, której przew odniczył W. I. Lenin. W yda­ rzenie to pam ięta jeszcze sala, w której od­ bywało się posiedzenie, utrzym ana w swym pierw otnym stanie. Dom Ludow y wszedł po raz drugi do historii w alki klasy robotniczej z b urżuazją w 1920 r. Ze względu na społecz­ ne i historyczne znaczenie tego zabytku — barokowego dzieła K arola Luragha, został on całkowicie odnowiony w latach 1951— 1952. B udynek pozbawiono późniejszych

przybudó-3. Tablica pam iątkow a z popiersiem Jerzego Wol- kera umieszczona na jego ro dzinnym dom u w Pro- stëjovie (fot. O kręgow y Ośrodek Ochrony Z a b y tk ó w w Brnie)

3. C ommemoratin g plate w ith the bust of Jerzy Wol- ke r placed on the wall of his house in Prostéjovo

4. Osek koło Duchcova, p o m n ik ofiar katastrofy w kopalni Nelson I II (autor Karol Pokorny)

4. Osek near Duchcovo, th e m o n u m e n t to those killed in the catastrophe of the Nelson III Mine

w ek, a w szystko, co stanow iło dużą w artość obiektu, zostało zachow ane w stan ie p ierw o t­ nym . P rz y p racach konserw atorskich dokona­ no odkrycia belkow anych stropów z X V III w., w większości polichrom ow anych; poddano je zabezpieczeniu i pozostawiono na sw ych m iejscach. Fasadę wzbogacono od stro n y uli­ cy, dodając reliefy w brązie, z przed staw ie­ niam i scen z życia Lenina — z a jm u ją one półokrągłe nisze p a rte ru . Nowa treść obiek­ tu — um ieszczenie w nim M uzeum L enina w ym agało przygotow ania do pełnienia tej ideowo-społecznej fiinkcji. B udynek stał się w zorow ym przykładem dbałości socjalistycz­ nego p aństw a o zabytki.

P odobnym i pobudkam i kierow ano się podej­ m u jąc p race w daw nym zajeździe ,,U K a śta- n u ” w Pradze-B revnovie. W jego m u rach pow stała w 1878 r. pierw sza polityczna orga­ nizacja czeskich robotników o nazw ie Czecho­ słow acka Socjaldem okracja (Ceskoslovenska Sociâlni D em okracia); wchodziła ona w skład I M iędzynarodów ki. W trak cie p rac a rc h ite k - toniczno-konserw atorskich w ty m b u d y n k u z przyczyn urb anistyczno-kom unikacyjnych m u­ siano zrezygnow ać ze skrzydła południowego. Stopniow o doprow adzano do porządku dalsze obiekty posiadające znaczenie dla h isto rii r u ­ chu robotniczego i p a rtii kom unistycznej. Z re­ konstruow ano więc dom rodzinny K lem enta G ottw alda, w miejscowości Dëdice. W 1971 r. otw arto tu oryginalną ekspozycję, k tó ra do­ k u m en tu je rew olucy jną działalność K lem enta G ottw alda, ukazując jej ścisłe pow iązanie z h isto rią czechosłowackiego ru ch u robotniczego. N iektóre znaczniejsze budow le sta ły się obec­ nie pom ieszczeniam i m uzeów ru ch u ro b o tn i­ czego. Na p rzyk ład jedna z części rozległego kom pleksu barokow ego klaszto ru augustianów w B rnie została zaadaptow ana n a potrzeby M uzeum R uchu Robotniczego m iasta Brna. W dom u p rzy ulicy R ytirsk ej w P radze u rzą ­ dzono M uzeum K lem enta G ottw alda. O biekt ten — w ysokiej klasy dzieło czeskiego neo- renesansu, w ypełnił się now ą treścią i wszedł na stałe do życia kultu raln eg o.

Oddzielny rozdział stanow ią tablice pam iątk o ­ we i pom niki, k tó re przypom inają współczes­ n ym w ażne w ydarzenia z historii ru ch u ro ­ botniczego lub osoby z tą historią związane. Tablica pam iątkow a um ieszczona na pałacu K insky ’ch na R ynku Starego M iasta w P radze przypom ina o tym , że z balkonu tego ro k o­ kowego b ud y n k u w lu ty m 1948 r. przem aw iał do naro d u K lem en t G ottw ald, w skazując dro­ gę przejścia od rew olucji narodow ej do rew o ­ lucji socjalistycznej.

Dużą w artość estetyczną posiada tablica na domu, w któ ry m urodził się poeta p ro le ta ­ riacki J e rz y W olker.

M ożna by w ym ienić jeszcze w iele tego typu

przykładów . N ależy ponadto dodać, że w szyst­ kie tablice są zew idencjonow ane.

M iejsca sta rć o podłożu klasow ym , te rro ru burżuazyjnego a p a ra tu bezpieczeństwa, n a j­ bardziej znanych stra jk ó w p ro le taria tu prze­ m ysłowego i m iejsca w ielkich klęsk przezeń ponoszonych są zazwyczaj upam iętniane rzeź­ bam i lub grupam i posągów.

Pierw szym , najw iększym i najbardziej k rw a ­ w ym stra jk ie m w Czechach był s tra jk kowali, k tó ry w ybuchł dnia 31 m arca 1870 r. W roku 1963 w m iejscowości V elke H am ry, na te re ­ nie zakładów Seba w ystaw iono pom nik ku czci uczestników tego strajk u , dzieło rzeźbia­ rzy W łodzimierza K yna i jego żony. K u czci

13 górników zastrzelonych podczas stra jk u w 1890 r. postaw iono pom nik przed budynkiem R ady Narodowej w N yranach. G rupa postaci w ykonanych z piaskow ca jest dziełem rzeź­ biarza O tak ara V altera, a odkuł je V. Jindrich. Pom nik te n odsłonięto w 1920 r., podczas d ru ­ giej w ojny św iatow ej został zniszczony, a od­ nowiono go w 1956 r.

Pom nik ofiar na placu Poległych B ohaterów w P ro s té jovie, którego autorem jest członek A kadem ii Sztuk Pięknych, rzeźbiarz Ja n T ri­ sky, upam iętnia rozruchy głodowe z 1917 r., podczas który ch pozbawiono życia 23 bezbron­ nych ludzi. Żelazny w iad uk t na stary m tra k ­ cie, za dw orcem kolejowym , w miejscowości Duchcova stał się w idow nią m arszu głodowego i zw iązanych z nim w strząsających w ydarzeń. Dnia 4 lutego 1931 r. żandarm i zaczęli strzelać do bezrobotnych, cztery robotnice zostały za­ strzelone, w iele innych odniosło ran y. W iadukt uznano za zabytek k u ltu ry narodow ej. Pom ­ nik z dekoracją plastyczną w ykonaną przez Józefa L ercha ustaw iono na razie w mieście, aż do czasu należytego uporządkow ania oto­

czenia w iaduktu.

W ażny rozdział rew olucyjnej historii ru chu robotniczego na północnych M oraw ach stan o­ wi stra jk w e Fryw ałdzie (listopad 1931 r.). W alka lokalna przerodziła się wówczas w w al­ ke polityczną, k tó ra wzbudziła zainteresow a­ nie m as p racujących w całym k raju . W zw iązku z tym w ydarzeniem odsłonięto w 1961 r. w Lipaw ie pom nik poświęcony pam ięci ofiar stra jk u . A utorem pom nika je st rzeźbiarz z Olomouca Rudolf Doleżal.

K atastrofa górnicza w kopalni Nelson w Oseku w strząsnęła całym św iatem . Dnia 3 stycznia 1934 r. zginęło 142 ludzi, a ich pogrzeb p rze­ rodzi się w potężną dem onstrację. Dla u p a ­ m iętnienia tego fak tu na s k ra ju lasu przy drodze prow adzącej do Oseku umieszczono grupę rzeźbiarską w ykonaną przez a rty stę ludowego K arola Pokornego.

Z nadejściem niem ieckiego faszyzm u nastąpił ciężki okres dla n arodu czeskiego. Na n a j­ ostrzejsze prześladow ania n arażeni byli człon­ kow ie K PCz i organizacji z nią w spółpracu­

5. Lidice, rzeźba S m u t e k (au­ torzy: rzeźbiarz B. Stefan, architekt Fr. Marek) (fot. L. Frantovâ)

5. Lidice: „Sorrow”, the scul­ ptu re by B. Stefa n, a scul­ ptor, and Fr. Marek, an ar­ chitect

jących. Po zam achu na H eydricha, w 1942 r., nastąpił terro r, k tó ry nie m iał sobie równego w całych dziejach Czech. Aresztowano w ielu członków ru ch u oporu, przeprow adzono m aso­ w e rozstrzeliw ania. W Pradze m iejscem egze­ kucji uczyniono sta rą strzelnicę Kobylise Misto, gdzie zginęło 1400 osób. W związku z trzydziestą rocznicą wyzw olenia Czechosło­

w acji przez arm ię radziecką odsłonięto tu pom nik (6 kw ietnia 1975 r.), k tó ry je st sym ­ bolem w alki narodu czeskiego o wolność. P rzy udziale najlepszych arty stó w i architektów powstało dzieło na m iarę uczuć i m yśli w spół­ czesnego człowieka.

Cały cyw ilizow any św iat pam ięta totalne zniszczenie w dniu 10 czerwca 1942 r. osady

6- Teresin, dziedziniec Malej

Twierdzy (fot. C. Siła) 6. Teresin: the courtyard of

the Small Fortress

7. Praga, ra tu sz staromiejski, tablica upamiętniająca

zniszczenie ratusza przez fa sz ystó w (fot. W. Obe­ reigner)

7. Prague: the T o w n Hall, a c o m m em orating plate

rem inding of the T o w n Hall destruction caused by the Fascists

8. Milin (okręg Pribram), p o m n ik ostatnich w a lk w II w ojnie św ia to wej (autorzy: architekci W. Hilsky,

W. D obrovskÿ)

8. Milin: Pribram District, the m o n u m e n t in c o m m e ­ moration of the last Second World War m ilitary operations, by tw o architects: W. H ils k y and W. Do­ bro v skÿ

górniczej Lidice koło K ladna. Na m iejscu zniszczonej wioski w ybudow ano po w ojnie pom nik w edług p ro je k tu a rc h ite k ta F rancisz­ ka M arka, a cały tere n otrzym ał sta ra n n e opracow anie architektoniczne i plastyczne, tak by był on trw ały m m em ento dla ludzkości i jednocześnie w ezw aniem do pokoju i p rzy ­ jaźni m iędzy narodam i.

Niezależnie od re p re sji i ponoszonych ofiar form ow ał się ru ch oporu. G łów ną rolę od­ gryw ała w nim pracująca w konspiracji p a r­ tia kom unistyczna. Rozszerzał się ru ch p a rty ­ zancki, często organizow any w espół z p a rty ­ zantką radziecką. Pom niki, m ogiły i tablice są w ykładnikiem niezłom nej w alki w szystkich, k tórzy b rali w niej udział.

Na północnych M oraw ach pow stał duży okręg partyzan cki, głów nie w okolicach M orävky. Dlatego też w ielu m ieszkańców tego rejo n u poniosło śm ierć w obozach ko n centracyjnych, zginęło w egzekucjach lub też padło w boju. Pom nik — dzieło członka A kadem ii S ztuk P ięknych rzeźbiarza Miłosza Zeta, oddaje hołd 198

radzieckim i czeskim partyzantom , poległym w bojach w okolicach M orâvky.

Znam ienną rolę w w yzw oleniu Czechosłowacji odegrała arm ia radziecka i jej dw ie operacje taktyczne: karpacko-dukielska i bratysław sko- -brneńska. W odrestaurow anym zam ku w K ravarach, położonym w rejonie, gdzie od­ były się zacięte w alki o O straw ę, otw arto w 1970 r. ekspozycję pod ty tu łem Operacja

O strawska. D okum entuje ona końcową fazę

w alk wyzwoleńczych.

Ciężkie w alki objęły rów nież Pragę. Dnia 5 kw ietnia 1945 r. w ybuchło tu pow stanie narodow e. Jego najbardziej zagorzałym i bo­ jow nikam i byli robotnicy z w ielkich zak ła­ dów przem ysłow ych. Nazistowscy barbarzyńcy zniszczyli ratu sz starom iejski, k tórem u w trz y ­ dziestą rocznicę w yzw olenia przyw rócono daw ­ ny w ygląd; au to ram i p ro jek tu byli: inż. arch. Jarosław K orećk i członek A kadem ii Sztuk P ięknych — rzeźbiarz Juliusz Lankaś.

W yzwolenie P ragi przez w ojska radzieckie w dniu 9 kw ietnia 1945 r. oznaczało klęskę fa­

szyzmu. O statnie strzały padły jednak w dwa dni później m iędzy Skivicam i a Milinem. W m iejscu tym w 1970 r. odsłonięto pomnik, k tóry jest dziełem arch itek ta W acława Hil- skiego i członka A kadem ii Sztuk Pięknych, rzeźbiarza W iktora Dobrovolnego.

Od historycznych w ydarzeń w alk rew olucyj­ nych upłynęło już wiele lat. W yrosło nowe pokolenie, k tó re pojęcie w alki klasowej i okropności w ojny zna jedynie z podręczników szkolnych oraz z opowiadań starszej generacji. Dla tego pokolenia i dla pokoleń przyszłych należy zachować świadectwa i symbole rew o­ lucyjnej przeszłości, a także dbać o to, by

THE HERITAGE OF REVOLUTIONARY TRADITION

The a u th o r p resen ts th e m onum ents dating from th e period of rev o lu tio n ary struggles and th e w or­ k e rs’ m ovem ent.

In 1948 these m onum ents w ere divided into four groups: 1. m onum ents connected w ith th e H ussite rev o lu tio n ary m ovem ent, 2. m onum ents connected w ith th e p ea sa n ts’ rebellion, 3. m onum ents connec­ ted w ith w o rk e rs’ m ovem ents and activities of th e C om m unist P a rty of Czechoslovakia, 4. m onum ents connected w ith an tifasc ist resistance. The firs t group includes T âbor, th e to w n -reserv atio n , th e place of b irth of J a n Zizka a t th e Troćno Castle, m onum ents to th e heroes of th e H ussite m ovem ent etc. F rom the period of th e p ea sa n ts’ rebellion th e re have

pow stały nowe dzieła, wzbogacające codzienny zasób m yśli o socjalizm ie i pokoju.

dr Otylia Svobodovâ

L i t e r a t u r a

1. H u s a V., D èjiny Ceskoslovenska, P ra h a 1961. 2. Koncepce stâtni pa m â tko v é péce v CSR, P ra h a

1973.

3. N о v о t n у V., Kareł Pokorny, P ra h a 1956. 4. N o v o t n y V., Socialistickâ pam âtkovâ péce,

P ra h a 1970.

5. S v o b o d o v â O., Péce о p a m â tk y dènického hnuti, P am âtkov â péce 1945—1970, P ra ca 1973.

6. S v o b o d o v â О., P a m â tk y odboje a osvobozo-

vacich boju, „P am âtkovâ péce”, 1975.

7. Ś v i d к о v s к i j О., Syntéza u m ëni, P ra h a 1975.

been preserved, am ong others, b attle -fie ld s, m onu­ m ents to fam ous rebels tn d places in com m em ora­ tion of th e ir deeds. The th ird group includes th e houses in w hich firs t w o rk e rs’ m eetings took place or th e houses in w hich th e W orkers’ P a rty m em bers edited th e ir booklets as w ell as th e houses in w hich active p a rty m em bers lived and w orked. It also includes com m em orating plates, m onum ents in com ­ m em oration of fam ous strikes, places of execution etc. M onum ents of sim ilar kind belong to th e fo u rth group as well. Besides, th e fo u rth group includes concentration cam ps, tom bs of those killed in action, exhibitions connected w ith m ilita ry operations con­ ducted by th e Red A rm y etc.