Ciara, Stefan
"Polska czasów saskich. Materiały z
konferecji naukowej zorganizowanej
przez Instytut Historii Filii UW w
Białymstoku", pod red. M. Wrzoska,
Białystok 1986 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 78/4, 830-831
1987
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
830
Z A P IS K Iczęści. Część I poświęcona jest urbarzom jako gatunkowi źródła historycznego oraz dotychczasowym sposobom ich wykorzystywania. Na s. 28— 40 udzielił autor odpowiedzi na pytanie: Warum Urbarauswertung mit dem Computer? i przed stawił metody wykorzystywania urbarzy przy pomocy komputera (Schrenk jest autorem specjalnego programu). Część II zawiera obszerną prezentację wyników szczegółowych, zaś ostatnia — ich uogólnienie, ze szczególnym naciskiem na pro blem tzw. protoindustrializacji. W rezultacie powstała pomysłowa i niezwykle bogata faktograficznie monografia struktury agrarnej jednego z regionów połud- niowozachodnich Niemiec w XVIII w , praktycznie nie do zrealizowania metodami tradycyjnymi. Rozprawa Schrenka ukazuje możliwości badawcze, jakie powsta łyby wraz z interpretacją naszych lustracji (przy pomocy komputera.
’ M. D.
Polska czasów saskich. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej
• przez Instytut Historii Filii UiW w Białymstoku, .pod red. M. W r z o s k a , Dział Wydawnictw Filii UW w Białymstoku, Białystok 1986, s. 299.
„Istota sprawy nie polega na tym, że historiografia obchodziła się z dolbą saską w sposób niesprawiedliwy, lecz na tym, że dzieje tego okresu zaniedby wała” — już to zdanie Stefana M e l l e r a we „Wprowadzeniu” uzasadnia po trzebę wydania tego tomu zawierającego teksty 15 referatów i komunikatów w y głoszonych na sesji w Białymstoku jeszcze w kwietniu 1980 r.
Szczegółowo i krytycznie omówił historiografię epoki „Sasa i Lasa” Andrzej Z a h o r s k i w referacie „Stan badań nad historią Polski czasów saskich” . Do ceniając walory szeregu publikacji zwrócił uwagę na brak wyczerpującej syn tezy. Trzy kolejne referaty dotyczą zagranicznych kontaktów Rzeczypospolitej: Emanuela R o s t w o r o w s k i e g o , „Francja, Polska i podlaski Wersal” , Stefana M e l l e r a , „Holandia a Polska za Sasów”, Jacka S t a s z e w s k i e g o , ,.Koniec unii z Saksonią” .
Wewnętrznych dziejów politycznych dotyczy referat Jerzego M i c h a l s k i e - g o, „Sejm w czasach saskich” . Autor przypomina m. in., że z 36 zwołanych w tej epoce sejmów jedynie 12 nie zerwano, ale też właśnie w okresie największego upadku parlamentu polskiego powstały znakomite projekty jego reformy. Ko munikat Andrzeja R o s n e r a podjął na podstawie ponad 4000 mów politycznych interesującą prólbę analizy frazeologii używanej w czasach saskich.
Sporo uwagi sesja poświęciła problematyce gospodarczej. Niektóre teksty z tej dziedziny przekroczyły granice czasów saskich. W szczególności dotyczy to artykułu Witolda K u l i „Gospodarka rolna bez akumulacji (Polska XVI—XVIII w.)” , stanowiącego tłumaczenie publikacji w „Studi Storici” i nawiązującego do klasycznej książki tego autora „Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego” . Poza granice epoki saskiej wykracza również referat Adama M a n i k o w s k i e g o , który pozytywnie rozstrzyga postawioną w tytule kwestię: „Czy istniał polski merkantylizm?” . Dwa inne opublikowane wystąpienia dotyczyły kwestii bardziej szczegółowych: Alina S z t a c h e l s k a omówiła „Organizację administracji dóbr podlaskich Jana Klemensa Branickiego” a Jerzy T r z o s к a przedstawił kłopoty kupców gdańskich spowodowane wojną rosyjsko-szwedzką w latach 1741— 1743.
Na odrębne odnotowanie zasługuje referat Anatola L e s z c z y ń s k i e g o (ŻIH) poświęcony organizacji gmin żydowskich w ziemi bielskiej, nawiązujący do opu blikowanej w 1980 r. rozprawy doktorskiej tego autora.
Z A P I S K I
831
W zakresie historii kultury zasługują na wyróżnienie wystąpienia Mariusza K a r p o w i c z a i Mariana J u r k o w s k i e g o . Pierwszy zatytułował swój refe rat na temat polskiej rzeźby XVIII-wiecznej „Triumf swobodnej wyobraźni” podkreślając decydujące znaczenie fantazji artystów. Stanowiło to o oryginalności sztuki polskiej odizolowanej od wiodących centrów kultury europejskiej w XVIII wieku, powstającej na zamówienie głównie lokalnych mecenasów magnackich. Referat Mariana Jurkowskiego „Język polski między barokiem a Oświeceniem” ukazuje w nowym świetle epokę uważaną za najciemniejszą w dziejach kultury polskiej zwracając uwagę na rozpowszechnienie się czytelnictwa a zwłaszcza na fakt, że właśnie polszczyzna czasów saskich była podstawą reform Konarskiego i Komisji Edukacji Narodowej, że wtedy właśnie rodził silę, wyraźniej ukształ
towany w dobie Oświecenia, nowożytny język polski.
Dwa komunikaty zamykające omawiany tom dotyczą mecenatu Jana Kle mensa Branickiego. Antoni O l e k s i c k i omówił przemiany przestrzenne Cho- roszczy koło Białegostoku, gdzie znajdował się letni .pałac hetmana. Eugeniusz S z u l t o o r s k i pisząc o „komediálni” , bibliotece i rozwoju sztuk pięknych na dworze w Białymstoku skonstatował, że „nie zasługi wojskowe i nie dyplomacja, lecz szeroka działalność mecenasowska zapisała Branickiego pozytywnie i na trwałe w dziejach kultury polskiej” .
Podstawowym mankamentem omawianego tomu jest opublikowanie zaledwie połowy referatów i komunikatów wygłoszonych w kwietniu 1&80 r. w Białym stoku. Nie ma tutaj tekstów wystąpień Józefa A. G i e r o w s k i e g o i Tadeusza W a s i l e w s k i e g o dotyczących Litwy w czasach saskich, Andrzeja S o w y o mi nistrach Augusta II, Zofii Z i e l i ń s k i e j o próbie reform na sejmie grodzień skim 1744 r., Teresy Z i e l i ń s k i e j o szlachcie w miastach królewskich, Rafała K a r p i ń s k i e g o na temat kultu obrazu Matki Boiskiej Różanostockiej i wielu innych nie mniej interesujących>. „Wprowadzenie” S. Mellera nie wyjaśnia kry teriów doboru referatów do publikacji. Może nie wszyscy ich autorzy nadesłali teksty swych wypowiedzi? Gdyby jednak powodem braku wielu z nich była ograniczona objętość książki naileżałoby rozważyć, czy zamiast tekstów W. Kuli i A. Leszczyńskiego (skądinąd cennych ale znanych z innych publikacji) nie należałoby zamieścić przynajmniej niektórych pominiętych referatów i komuni
katów.
Mimo wszystko czytelnik uzyska z lektury omawiainego tomu sporą porcję wiedzy na temat Potoki (i zwłaszcza Podlasia) w czasach saskich. Pod warunkiem jednak, że nie aniechęci go Tviski poziom edytorski książki — kiepska (nawet jak na warunki małej poligrafii) jakość druku i niezbyt sumienna korekta, któ rej uwadze umknęły nawet tak ewidentne, jak na stronicy 82, błędy ortograficzne.
S. C.
Jerzy F l a g a , Działalność duszpasterska zakonów w drugiej poło
wie XVIIII w., „Prace Instytutu Geografii Historycznej Kościoła w
Polsce” 4, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubel skiego, Lublin 1986, s. 375, 7 map poza tekstem.
Wiek XVIII był okresem ilościowego rozwoju domów zakonnych w Rzeczy pospolitej; na I rozbiorze kończył się proces zdobywania przez nie uprawnień 1 J. U r b a n o w i c z , Z badań nad epoką saską. Sprawozdanie z konferencji
naukowej w Białymstoku, „Wiadomości Historyczne”, t. XXIII, 1980, nr 4 (131),
s. 250—253; A. R a c h u b a , Polska'czasów saskich, KH r. LXXXVII, 1980, nr 3—4, s. 826·—829.
