M A T E R I A Ł Y
W A LD EM A R M IKULSKI
Gramota wielkiego księcia Kazimierza Jagiellończyka
dla wojewody wileńskiego Dowgirda z 1442 r.
D la początkow ego okresu panow ania K azim ierza Jagiellończyka w W ielkim Księstwie Litewskim (1440-1446) zachowało się w oryginale stosunkow o niew iele dokum entów. P ew na ich część przetrw ała tylko dzięki oblatom w niesionym do Metryki Litewskiej lub ksiąg sądowych. W iele z nich jednakże bezpow rotnie prze padło.
D latego też w art jest opublikow ania dokum ent odnaleziony podczas prac inwentaryzacyjnych nad suplementem do działu II A rchiw um tzw. W arszaw skiego Radziwiłłów, w iosną 1993 roku. D odatkow o za publikacją przem aw ia fakt, iż d o kum ent cytow any jest w literaturze na podstaw ie niedokładnego regestu1.
O ryginał dokum entu znajduje się w A rchiw um G łów nym A kt D aw nych w W arszawie w zespole A rchiw um W arszaw skiego R adziw iłłów w opracow yw a nym suplem encie działu II, sygn. tym czasow a (2 A). G ram ota została spisana na grubym , sztyw nym i szorstkim papierze, bez filigranu, charta bom bicina o w y miarach 21,3 X 9,5 cm, zachowana stosunkow o dobrze choć w m iejscach złożenia widoczne są przetarcia, zauważalne są także trzy rdzaw obrązow e ślady wielkości 2,5-3 cm w skazujące na działanie czynników term icznych. U szkodzenia te nie wpływają w sposób istotny na czytelność tekstu. G ram ota spisana została w języku ruskim, a dokładniejsza analiza językow a pozw ala w ysunąć przypuszczenie, że pisarz gramoty wywodził się z północnowołyńskiego obszaru językow ego. D ialekt ten znany jest z niektórych gram ot w ielkiego księcia Św idrygiełły2. G ram ota n a pisana została półustawem . D o cech charakterystycznych tej ręki zaliczyć należy szeroko rozw arte a, gw iazdkow ate ж , literę r przypom inającą niekiedy arabską cyfrę 7, literę cl lekko zaokrągloną z wąsami opuszczonymi pionowo w dół. Bardzo podobny dukt półustaw ow y m ożna zaobserw ow ać na niektórych gram otach Świ- drygiełły wystawionych na W ołyniu3. Pieczęć hospodarska, uszkodzona, o średnicy
1 O. H a 1 e с к i, O statnie lata Ś w id ryg iełły i sp ra w a w o łyń ska za K a zim ierza J a g ie llo ń c zy k a , Kraków 1915, s. 34, przyp. 2. Autor wyraża w tym m iejscu podziękow anie p.p. doc. dr Irenie Sułkow skiej-K urasiow ej i dr H ieronim owi jjrali za szereg cennych rad i w skazów ek, które przy czyniły się do powstania publikacji w jej obecnej wersji.
2 Ch. S. S t a n g, O ie westrussische K anzleisprache d es G rossfü rsten tu m s L ita u en , O slo 1935, s. 50. N iew yklu czon e jest rów nież pochodzenie pisarza z potudniow obiałoruskiego obszaru ję zy kow ego, tamże, s. 32.
3 A. S o b o l e w s k i j, S. P t a s z y c k i j , P aleo g ra ficzeskije sn im ki s ruskich gra m o t, preim uszczestw ienno X IV wieka, S.Pelerburg 1903, nr 22 dokument z 1446 r. Zob. rów nież fotokopię
68 W A LD EM A R M IKU LSK I
32 mm została wyciśnięta w czerw onym w osku, przez papier, który odpadł tak jak i część wosku, co uniemożliwia odczytanie napisu otokowego. N iew yraźne odbicie pieczęci pozwala jednak dopatrzeć się wyobrażenia Pogoni z jeźdźcem zw róconym w prawo. Pieczęć taką, czyli średnią litewską, wraz z opisem opublikow ał M. G u- m o w s к i4.
Zapiski dorsalne: 1. „Przywilej W X cia K azim ierza na wieś Piaczychw osty, M ichlin, Podbierozie, Skryhołow y u łuckiej włości P D ow girdow i W ojew odzie W ileńskiem u Janua 11 Indykta 5 ” — napisane późną osiem nastow ieczną ręką. 2. Sygnatura archiwalna, która zostanie om ów iona wraz z innym i sygnaturami. Stare sygnatury: dorso „Nr 4 Fasc. 1 Spraw R óżnych”, recto napisany ołów kiem nr 889, pod tą właśnie sygnaturą bezskutecznie szukał jej O. H a 1 e с к i. Ponadto na brą zow ej papierowej obw olucie z napisem: „Piaczychw osty, M ichlin, Podbierozie i Skryhołow y”, naniesiony tą sam ą co streszczenie in dorso ręką, napisana ołów kiem , obok przekreślonej sygnatury 889, now sza 1215. Prócz w ym ienionych sygnatur tak na dokum encie jak i wspom nianej obw olucie znajdują się podłużne stemple długości 2,5 cm z napisem AR XI, świadczące o próbie zakw alifikow ania przyw ileju do działu akta fam ilijne Archiwum Radziwiłłów.
Przed przytoczeniem treści gramoty warto uczynić pew nę zastrzeżenia. W praw dzie edycję oparto na zasadach zaw artych w „Instrukcji w ydaw niczej dla średniow iecznych źródeł historycznych opracow anej przez K om itet H istoryczny Polskiej Akademii Umiejętności” (Kraków 1930), jednakże zdecydowano się zasto sować pew ne zm iany: 1 .je r m iękki oddać za pom ocą apostrofu po spółgłosce po przedzającej, analogicznie twardy krótkim m yślnikiem 5; 2. w myśl realizacji postu latu zaw artego w instrukcji o jak najw ierniejsze oddanie treści przekazu zde cydow ano się na zachow anie w w ydaw anym tekście ou i kg — czytanego jak g, cyrylickie g oddane przez h. Zapis cyfrowy wyrażony alfabetem cyrylickim oddano za pom ocą cyfr arabskich.
O autentyczności dokum entu świadczą: a) tytularna hospodarka w eliki knjaz' Kazim ir-korolew icz’, występująca na innych gram otach z lat 1440-14476; b) osoba odbiorcy, wiadom o z całą pewnością o sprawowaniu przez D ow girda urzędu w oje w ody w ileńskiego w latach 1433-14427; c) data i m iejsce w ystaw ienia gram oty8;
gram oty z listopada 1451 r. W.I. B o r k o w s k i j , Ilezliczn yje p re d lo ie n ija w d re w n o ru ssk ic h gram otach X IV -X V ww. jużnogo p ro ischożdjenija, „Izwiestija A N SS S R ”. Otdielenije lit. i jaz., 1950, t. IX, wyp. 5, s. 362-375.
4 M. G u m o w s k i , P ieczęcie kró ló w p o lskich , Kraków 1920, s. 20, tabl. 12 ryc. 33. D o sprawy średniej pieczęci litewskiej autor zamierza pow rócić w odrębnej publikacji.
s Metoda zastosow ana w publikacji K. P i e t k i e w i c z a , N a jsta rszy in w en ta rz d ó b r radzi- w ilłow skich z 152H r., [w:l L itu a n o -S la ric a P osnaniensia. S tu d ia H isto rica t. I, 1985, s. 177.
6 Zob. A.L. C h o r o s z k i e w i c z , P ol ockije g ra m o ty X lll-n a c z a la X V I ww. t. I, M oskw a 1977, nr 54, s. 140 z 29 lipca 1440 czy AR XI sygn. 9 s. 4 gram. z 9 września 1445, tamże, s. 2, gram. z 14 maja 1446.
7 Zob. W. S e m k o w i c z , D o w g ird , PSB t. V, s. 3 50-351.
8 Pierw sza data dzienna poświadczająca pobyt Jagiellończyka w W ilnie w początku 1442 r., 14 stycznia, jest tylko trzy dni późniejsza od daty z gramoty dla Dowgirda. I. S u l k o w s k a - - К u r a s i o w a, Itin era rij K a zim ira J a g ie llo n a (so sto ja n ije p o d g o to w ki), [w:] Issled o w a n ija p o isto rii L ito w sk o j M\ triki, M oskw a 1989. s. 269. Itinerarium prawdopodobnie wskutek błędu dru karskiego nie wykazuje w ogóle 1442 roku, chociaż kolejność dat m iesięcznych wskazuje na kolejny, po 1441, rok.
с ж л м о т л w i h i.k i i u o k s i i-c i a кa/i m i i-r z aj a c u k ijjOń c z y k a 69
d) formularz dokum entu, o którym będzie jeszcze mowa. Za tym, że gram ota jest oryginałem nadania przem awiają z kolei: om ów iony ju ż dukt pisma, m ateriał na kiôrvm ją spisano'1 oraz pieczęć hospodarska.
Interesujący w ydaje się fakt. że pod tą sam ą datą kancelaria hospodara w y stawiła pergam inow ą gram olę Deniskowi M ukosiejewiczowi na Z baraż i kilka naście innych w si10. Na użytym materiale pisarskim różnice bynajm niej się nie koń czą, o w iele istotniejsze są odm ienności w form ularzach obu gram ol. W arto tu również zaznaczyć, że pisarz, pergam inowej gramoty wywodzi się z południow o- wołyńskiego obszaru językow ego". G ram ota dla D eniski rozpoczyna się pełną intytulacją hospodara wraz z formułą dew ocyjną, po niej następuje prom ulgacja. których to formuł brak w gramooie dla Dowgirda. R ozbieżności jest więcej. I tak występującymi na pergaminie a nieznanymi z rozpatrywanej gramoty formułami są: narracja, w której wystawca informuje o naradzie odbytej z książętam i, rycerzam i, panami i całą radą; dyspozycja w yliczająca nadane m iejscowości oraz w szystkie pożytki wraz z formułą wiecznotrwałości i pełną swobodą dysponowania nadaniem; powołanie się na świadków, choć nikogo nie w ym ieniono z imienia; korroboracja. Jedynie form uła datacyjna jest identyczna jak na gram ocie D ow girda12.
Przytoczone rozbieżności w formularzach i zewnętrznych formach obu gramot nie są dziełem przypadku. Decydujące znaczenie m iały osoby odbiorców gram ot, dokładniej rzecz ujmując ich regionalne pochodzenie. Dowgird reprezentow ał możny ród z Litwy właściwej, północno-zachodniej części W ielkiego K sięstw a12. Kancelaria hospodarska czasów Kazimierza Jagiellończyka dla dokum entu ruskiego tej części państw a stosowała dyktat w ypracow any jeszcze w kancelarii W itolda, będący adaptacją dyktatu daw nego dokum entu ruskiego. Charakterystycznym i cechami tego formularza były między innymi: intyrulacja w formie M y weliki knjaz' Kazimir, sym boliczna inwokacja, wyrażona za pom ocą postawienia krzyża, zwięzła forma dyspozycji, brak imion św iadków czynności prawnej, datacja najczęściej
4 Papierowe dokum enty ruskie obok współczesnych pergaminów łacińskich i ruskich, wy stawionych przez kancelarię Imspodarską. są interesującym zjawiskiem z dziedziny recepcji do kumentu w Wielkim Księstwie Litewskim, np. papierowe gram oty z lat 1445-1463 AR XI. sygn. 9. s. 2 ,4, 7. 9. czy wcześniejsze pergaminowe Świdrygiełły z 27 grudnia 1433. AGAD, dok.perg. 7265. publ. W'. R o z o w. U kraińskie Itram oty t. I: p iersza p o ło n in a X IV p o ło w i tut X V и·.. Kyiw 1928. nr 69. s. 126-127: łac. Zygmunta Kiejslutowicza z 1434 r. dok.perg. sygn. 7267, czy ruska gram ota pergaminowa Jagiellończyka z 1445 roku. dok.perg. 8414. opubl. w: A rc h iw u m k sią żą t l.u b a r- tnw iczów S a n g u szkó w и· S ła w u cie t. I: 1.166-1506. Lwów 1887. nr 134. s. 237-238.
111 D okument spłonął w połowic października 1944 r. wraz z Biblioteką Krasińskich. Zob. W, К a m i ę n i e с к i. Stralv biblioteki O rdynacji K rasińskich u zakresie zb io ró w ręko p iśm ien n ych
i A. W o 1 f f. Z n iszczo n e d o ku m cn lv b ib lio teki O rd yn a cji K ra siń skich . fw :| S tra ty b ib lio tek i a rc h i w ów w arsza w skich ir za kresie ręko p iśm ien n ych źró d eł histo ry czn ych t. III: b ib lio tek i. W arszawa
1955. s. 147, 197; szczęśliwie opublikowany został przez М. К r u p o w i с z a. Z b ió r d yp lo m a tó w rzą d o w yc h i a k tó w p ryw a tn yc h , p o słu g u ją cy ch d o ro zja śn ien ia d ziejó w L itw y i złą czo n ych z nią krajów ( o d I . W d o 1 7Ю ). cz. I. Wilno 1858, nr 19, s. 21.
" Ch.S. S i r a n g, op. cit.. s. 31.
u Z b ió r d yp lo m a tó w , toc. cii. Zwraca uwagę użycie w Deniskowej gram ocie określenia stano wego riter. bardzo rzadkiego w dokumencie ruskim. Zob. Słow nik sta ro u kra in ’ s ' koi m o w i X IV -X V st. u d w ó ch to m a ch t. II. Kijw 1978, s. 293, 311.
70 W ALDEM AR M IKULSKI
w edług indykcji14. W szystkie powyższe elem enty form ularza znalazły się w gra- mocie dla Dowgirda.
Denisko M ukosiejewicz. osiadły na W ołyniu15, południow o-zachodnim skraju W ielkiego Księstwa, otrzym ał gram olę pergam inow ą, której form ularz, przypo m inający dyktat w spółczesnego dokum entu łacińskiego, początkam i swymi sięga kancelarii koronnej czasów Kazimierza W ielkiego1”. W ciągu XIV wieku dokum ent z takim form ularzem upow szechnił się na Rusi k oronnej17. R ów nież kancelaria królewska W ładysław a Jagiełły w ystawiła dokum enty ruskie posługując się takim dy k tatem 18. Należy zgodzić się z М. К o s m a n e m kw estionującym pogląd K. C h o d y n i c k i e g o o całkow itym przejęciu formularza dokum entu ru skiego w W ielkim Księstwie z ruskiego dokum entu koronnego ju ż w pierwszej ćwierci XV w ieku1'1. Chociaż po upow szechnieniu się na Rusi koronnej dokum ent w takiej właśnie formie pojawił się w pierwszej połowie XV w. wraz z kancelarią w.ks. Św idrygiełły i upow szechnił się na pogranicznym W ołyniu20. T ypow e dla kancelarii tego w ystaw cy było datowanie gramot zasadniczo w edług ery dioni- zyjskiej, tak jak na Rusi Czerwonej, i indykcji, chociaż przy przeliczaniu dat z ery bizantyjskiej niemal stale popełniano błędy. Inne, również zaczerpnięte z kancelarii koronnej wzory, próbował zaszczepić Świdrygiełło w kancelarii wielkoksiążęcej na
14 M. K o s m a n. D o ku m en ty wielkiego księciu W itolda, „Studia Źródłoznawcze" t. X V I, 1971, s. 162-165. Zob. np. dokument Witolda wystawiony 1 lutego 1429, cechy formularza identyczne jak w gram ocie dla D ow girda. A. S o b o l e w s k i , S. P t a s z y c k i , op. cit., nr 19; W. R o z o w. op. cit.. nr 61. s. 111-113.
1 S. U r u s к i. R o dzina. H erb a rz szlachty p o lsk ie j t. I. W arszawa 1914. s. 217.
16 К. С li o d y n i с к i. K ilka uw a g o niektórych za d a n ia ch n auki p o lsk ie j w za kresie p a leo - grafii i d yp lo m a tyki ruskiej. PH t. X X V , 1925, s. 406-408.
17 Zob. np. dokument sprzedaży Chonki W aśkowej O jadkowicza z 1378 r. A G iZ t. П. nr 9, s. 15; W acława D m ytrow skiego o nabyciu dworu ζ 1370, AGiZ t. VII. nr 8, s. 13; albo zeznanie kupna sprzedaży w ob ec starosty ruskiego Ottona z Pilczy z 1366, AGiZ t. VIII, nr 5. s. 7-8.
Zob. następujące nadania W ładysława Jagiełły: dla Daniła D adźbogow icza Z adrzew ieckiego z 29 czerw ca 1394 (W. R o z o w. op. cit.. nr 29. s. 53). Chodka C zem ierew icza z 1 października 1399 (tam że nr 32. s. 58). Iwana W ołoszynow icza z 7 listopada 1407 (A G iZ t. II, nr 35, s. 59). O dokum encie ruskim Kazimierza W ielkiego i W ładysława la g iełły zob. M . K o s m a n. D yplom y W ła d ysła w a J a g ie łły d la W ielkiego K sięstw a L itew skiego. „Arehcion" I. X L VIII, 1968, s. 57-59.
14 М. К o s ni a η. D o ku m en ty, s. 164-165; К. С li o d y n i с к i. op. cit.. s. 407.
70 Pierw sze granioty lego wystaw cy jako księcia czernihow skiego znane są z terenu Pokucia. z o b .d o k .z 3 1 sierpnia 1424, W. R o z o w, op. cit., nr 54. s. 98-100; czy gramota z 3 września 1424, tam że, nr 55, s. 101-102; jednakże nie zawierają one pełnego formularza w łaściw ego późniejszym gramotom tego wystawcy, jak choćby gram. z 9 grudnia 1433, nr 65, s. 117-119. czy 27 grudnia tego sam ego roku. tamże, nr 69. s. 126-127. Tamże inne dokumenty tego wystaw cy. Przykłady roz budowanego formularza w dokumencie ruskim Sw idrygiełłow ym i późniejszym przytoczone zostały przez Z. W o j t к o w i а к a. który tak jak i inni badacze, nie interpretował tego zagadnienia regio- nalnje. Zob. tegoż, D yp lo m a cja a p o lity ka litew ska w ko ń cu X V w ieku и- zw ią zku z art. /\.L . C ho- ro szkiew icz. .JLałow annyje g ra m o ty L ito w sko j M etriki końca X V w eka i ich klassifikacija i istocz- n iko w ed czeskie p ro b le m y istorii n a ro d o w Pribaltiki". Riga 1970. s. 4 7 -7 4 . „Acta Baltico S lavica” t. IX, 1976. s. 2 7 3 -2 7 4 . 280. O dyplom atyce wołyńskiej XIII i X IV w. i stosowaniu przez nią już w ów czas niektórych formuł zaczerpniętych z kancelarii koronnej, zob. H. G r a I a. C h rzestn e imię S zw a rn a D an iło w ic^a . L e stu d ió w n a d dyp lo m a tyką p o łu d n io w o ru sk ą X III i X IV и·., [w:] S ło w iańszczyzna i dzieje p ow szechne. Studia ofiarow ane P rofesorow i L u d w iko w i łia z slo w o w i w sie d em dziesią tą rocznicę J e g o u rodzin. Warszawa 1985. s. 212-216.
G R A M O TA WIF.I.KItiCH) K SIljCIA K AZIM IERZA lA G lIL l.O Ń C Z Y K A 71
Litwie; były to księgi wpisów poświadczone w 1431 r.21 W arto zauważyć, że regio nalne zróżnicow anie dyktatu dokum entu ruskiego utrzym ywało się w dalszym ciągu rządów Kazimierza Jagiellończyka22. N iew ątpliw ie różnice te zw iązane były z nierównomiernym rozwojem poszczególnych dzielnic W ielkiego Księstwa Litew skiego.
Przyw ilej dla Dow girda należy rozpatryw ać mając na względzie ów czesną sytuację polityczną W ielkiego Księstwa powstałą, m iędzy innymi, w zw iązku z rywalizacją polsko-litew ską o W ołyń i Podole, rozpoczętą jeszcze za czasów Kazimierza W ielkiego w 1349 r. Nowy etap zbrojnych zm agań rozpoczął się po śmierci W itolda (1430), przeradzając się rychło w wojnę dom ow ą m iędzy po pieranym przez Polskę Zygm untem Kiejstutow iczem , pretendentem do hospo- darskiego tronu, a wielkim ks. Świdrygiełłą w ypartym ostatecznie z W ołynia w 1438/1439 r.24 Udany zamach na życie Z ygm unta Kiejstutowicza, dokonany w Niedzielę Palm ową 20 marca 1440 przez kniaziów Czartoryskich i wojew odów: trockiego Lelusza i wileńskiego Dowgirda. dodatkow o skom plikow ał sytuację w ew nętrzną W ielkiego Księstwa24. W takich oto okolicznościach w ysłanego na Litwę brata królewskiego Kazimierza panowie litewscy obwołali wielkim księciem. Od samego początku w otoczeniu m łodego hospodara znalazł się D ow gird, który zatrzymał swój wysoki urząd24 i jak m ożna przypuszczać w yw ierał niem ały wpływ na politykę nowego władcy. W styczniu 1442 r. uczestniczył wraz z innymi panami i hospodaram i w zjeździe odbytym w W ilnie. Zapadła na nim decyzja w sprawie W ołynia. Celem ugruntow ania władania litew skiego w tej części państw a, poczy niono szereg nadań na rzecz tak W ołynian przychylnych litewskiej władzy jak i panów z Litwy tam obecnych20. Przedmiotem nadania dla Dowgirda są ow e cztery wsie we włości łuckiej w ym ienione w rozpatryw anej gram ocie27. Pom im o
zacho-:i 1. S u t к o w s к a - К u r a s i o w a. D okum enty królew skie i ich fu n k c ja и· p a ń stw ie p o lskim za A n d eg a w e n ó w i p ierw szyc h J a g ie llo n ó w 1374-1444. Warszawa 1977. s. 83 i 92. przyp. 13.
11 Przykłady dokumentu o uboższym formularzu dla odbiorcy z p ółn ocy W .Ks. Litew skiego: Akty L ito w sk o jM e trik i t. I. wyp. 1: 141 3 -1 4 9<S’. W arszawa 1896. nr 11. s. 8 z 11 marca 1448; nr 22. s. 15 z 4 c z e r w c a 148b (dekret sądowy wspominający panów radę) czy AR XI. s. 7. 9. 15, 18, cztery gramoty z lat 1452-1475. Dla porównania gramoty z rozbudowanym dyktatem z W ołynia: z 1 czerw ca 1445 z niepełną intytulacją. promulgacją, zw ięzłą formą dyspozycji, korroboracją, datacją w g indykcji oraz listą św iadków zob. A rchiw um K sip żp t L u h a rto w iczó w ,S a n g u szkó w . Inc.cit.; A kty Litow skoj M etriki. nr 14. s. 9 z 4 stycznia 1452 fdatacja w g ery bizantyjskiej i indykcji), nr 68. s. 30, z 3 stycznia 1492 (datacja jak poprzednio). C iekawym wyjątkiem wydaje się papierowa gramota Kazimierza Jagiellończyka wystawiona 19 sierpnia 1490 w- Krakowie dla kniaziów Czartoryskich. Jej treścią jest wyrok hospodarski przysądzający im nadane wcześniej dw a dwory w Klewaniu, za wierający intytulację, dyspozycje i datację wg systemu indykcji, obecnie AR X bez sygnatury, w cześ niej AR I sygn. 890 i 1664. Być m oże w kancelarii Kazimierza W ielkiego narodził się również, a potem ukształtował na Rusi i W ołyniu, skoropis zwany rusko-litewskim , jednakże dopiero do kładniejsze badania paleograficzne pozw olą stwierdzić to z całą pewnością.
a M . H r u s z e w ś k i j. Istorija U kraini-R usi t. IV : X IV -X V I wiki w idnosini politiczn i, Lw iw 1903. s. 30, 169, 176, 183-184. 194.
:4 W. S e m к o w i с z, op. cit.. s. 351. należy zgodzić się z twierdzeniem , żc zamach prze prowadzono za wiedzą i inspiracją Sw idrygiełły. ü . H a 1 e с к i. op. cit.. s. 6-7.
:s Pierw sza informacja pochodzi już z lipca 1440. zob. W. S e ni к o w i с z. op. cit.. s. 351. 2l' O. H a 1 e с к i. op. cit.. s. 34. 38.
:7Być m oze nadanie dla Dowgirda ma jakiś związek z faktem przypuszczalnego sprawowania przez n ieg o starostwa w Kamieńcu Podolskim , gdzie miał zostać uw ięziony po śmierci Witolda.
72 W A I . D I ' M A K M I K U L S K I
w ania się zaled w ie jednej o ry g in aln ej gram oty i publikacji d ru g iej dla w sp o m n ia nego w yżej D eniski, O. H alecki na podstaw ie analizy księgi w pisów M etryki L itew skiej stw ierdził znacznie w iększą liczbę poczynionych w ów czas nadań"®. T o z kolei skłoniło H aleckiego do w yciągnięcia w niosku o p o p rzed zającej n ad an ia akcji k o n fiskat m ajątków ziem ian w oły ń sk ich . R ozm iary tych d ziałań m iały sp o w o d o w ać n iezadow olenie tam tejszych m ieszkańców i w konsekw encji opanow anie przez nich W o ły n ia a n astęp n ie pow rót Ś w id ry g iełły , je s ie n ią 1443 r.24 P ogląd o pow rocie Sw idrygiełły na W ołyń w w yniku buntu jego m ieszk ań có w nie w y d aje się u za sad n iony, zw ażyw szy stw ierd zen ie tego badacza, że S w id ry g iełło po p o n o w n y m usa d o w ien iu się na W o ły n iu nie ruguje stam tąd L itw inów o b d arzo n y ch przez h o sp o dara nadaniami'*’. N ajp ew n iej w ięc po zjeździe w ileń sk im z 1442 r., a m oże naw et w cześniej. S w idrygiełło i K azim ierz Jag iello ń czy k p o rozum ieli się w spraw ie w ła d an ia W ołyniem .
Interesujące są losy nadania wsi. W p raw d zie nic nie w iad o m o o M ałdryce, ale w św ietle h o sp o d a rsk ie g o nadania to on m iał w cześniej d zierży ć ow e c ztery w sie. Sytuacja w ydaje się jeszcze bardziej złożona, jeśli zw rócić uw agę na n ad an ie S w id ry g iełły dla A n d rze ja W o ło lo w icza z 1433 tvM Jest bardzo p ra w d o p o d o b n e, że po u su n ięciu S w id ry g iełły z W o ły n ia zw ycięski Z y g m u n t, n ag rad zając sw ego stro n nika, nadał mu zabrany W ołotow iczow i M ichlin i trzy inne w sie. W obec m ilczen ia źródeł nic pew nego je d n a k pow iedzieć nie podobna.
N ie m n ie j ciek aw e są p ó źn iejsze losy w y m ien io n y ch w przy w ileju w si. D ow - gird o trzy m ał je w p raw d zie w ecztio. ale po je g o śm ierci, która nastą p iła z ko ń cem 1442 lub p o czątkiem 1443 г.’2. trzy z nich: P iecz y ch w o sty , S k ry h o ło w y (S kir- gajłow o) i Podberezie hosp o d ar nadał innem u panu litew skiem u Juszkow i D ow giał- ło w ic z o w i” . Z asad a nadań d la przy b yszów , je s t k o n ty n u o w an a. O to po śm ierci Ju sz k a n ad an o P ie c z y c h w o sty zbiegłem u na L itw ę w ielk iem u k sięciu tw ersk iem u
W. S e m к o w i с z, op. cil., s. 351. O znaczeniu nadań W itoldowycli na pograniczu m oskiewskim zob. М. К o s m a n. D o ku m en ty, s. 151.
28 Przekroczyła ona irzydzieści. O. H а I e с к i. op. eil., s. 36. Slarsza literatura tak polska jak i rosyjska m ilczy na ten lemat. zob. M. H r u . s z e w ś k i j. op. cit.; P.N. В a l j u s z к o w. fslo- riczeskijti su d b y ju g o -za p a d n a g o kraju, S.Peterburg 1888; A. J a h ł o n o w s k i. H istorya R usi p o łu d n io w e j d o up a d ku R zeczyp o sp o litej Kolskiej. Kraków 1912.
24 t). 11 a 1 e с к i. op. cil., s. 42-45. Odmienny pogląd reprezentuje В a t j u s z к o w. który tw ierdzi, że Sw idrygiełło otrzymał W ołyń od króla W ładysława III. polem złożył hołd wielkiem u księciu Kazimierzowi, zob. op. cii., s. 88. H r u s z e w ś k i j utrzymuje, że Kazimierz nadał Swidry- giełle W ołyń oraz dodał mu Hom el i Turów. op. cit., s. 200.
41 O. H a I e с к i. op. cit.. s. 130.
31 Otrzymał on M ichlin 9 grudnia 1433. W. R o z o w. op. cii., nr 65, s. 117-118. Nadanie dla W ołolow icza z pew nością służyło pozyskaniu sprzymierzeńca w w alce z w.ks. Zygm untem Kiej- slutow iczem .
'32 PSB i. V. s. 351.
13 M. D o w il a r - Z a p о I s к i j. D okum enty m o sko w ska g o a rch iw a m inisterstw a justicii t. 1, M oskw a 1897, s. 49. nr 10. dokument nie ma daty, ale występujący na akcie pisarz liospodarski Jakub pozwala na datowanie m iędzy 1449-1466 rokiem. J. W o 1 Г f. S en a to ro w ie i dyg n ita rze W ielkiego K s ifs tw itlite w s k ie g o IJ K 6 -I7 9 5 , Kraków 1885, s. 254. Chyba jednocześn ie Kazimierz Jagiellończyk przywrócił M ichlin Andrzejowi W ołotow iczow i. tamże, nr 11, datowanie dokumentu jak wyżej.
(iR A M O T A W IĘI.K IĘG O KSIĘCIA K A ZIM IER ZA J i 11ÎLLO Ń С /. Y К А 73
Michałowi B orysew iczow i34. Po jego bezpotom nej śmierci w.ks. litewski A lek sander nadał Pieczychw osty W asylowi Iwanowiczow i Bokijow i, rów nież pocho dzącemu spoza W ołynia, nadanie to zostało mu potw ierdzone przez Zygm unta I w 1507 i 1508 r.35 Podberezie w 1585 r. było w łasnością biskupstw a łuckiego36.
Na podstaw ie om aw ianego przywileju, a szczególnie na przykładzie losów nadanych wsi, m ożna zaobserw ow ać interesujące zjawisko. Były to m ianow icie częste zm iany właścicieli, co nie powinno specjalnie dziwić, poniew aż hospodar władał całą ziem ią w państwie, zatem m ógł nią sw obodnie dysponow ać37, czyniąc z tego dogodny instrum ent swej polityki wewnętrznej.
Ostatnim interesującym zagadnieniem jest prow eniencja dokum entu. A czkol wiek brak jest jakichkolw iek dowodów, w skazujących aby któraś z czterech nada nych wsi była w łasnością Radziwiłłów, to m ożna wyjaśnić obecność tej gram oty w archiwum nieświeskim. Najprawdopodobniej trafiła tam ona po 1569 r., kiedy to Mikołaj K rzysztof Radziwiłł zwany Sierotką przejął po wygasłym rodzie Iliniczów majątki38 wraz z rodowymi archiwaliami. Należy przypuszczać, że Iliniczow ie zna leźli się w posiadaniu dokumentu około 1481 r., po zaślubieniu przez Iwana llinicza Anny. córki Andruszki Dowgirdowicza, wnuczki wojew ody D ow girda, prim o voto .kiszkowej G ojcew iczow ej3'’. W ów czas Dowgird daw no ju ż nie żył a nadane mu cztery wsie znalazły się wskutek nadań hospodarskich w innych rękach, tym samym dokument utracił moc prawną i stał się tylko pamiątką po wielkim przodku. Szybka utrata znaczenia dokum entu zdaje się rów nież tłum aczyć fakt jeg o nie oblatow ania w księgach wpisów M etryki Litewskiej.
G ram ota dla D ow girda najpierw znajdow ała się w dziale 1 AR pod sygnaturą 889, następnie w tym samym dziale otrzym ała now ą sygnaturę 1215. Inw entarz tegoż działu sporządzony przez Bolesława T uhan-Taurogińskiego obejm uje tylko dokumenty pergam inow e“’. Po II wojnie i przejęciu archiwaliów radziw iłłow skich przez AGA D podjęto na nowo trud opracow yw ania tego ogrom nego archiwum . Przywilej ten początkow o chciano umieścić w XI dziale AR „D okum enty fam i lijne”, jednakże w zw iązku z brakiem w idocznych powiązań treści aktu z doku mentami lego działu oraz działu XXIII AR „Dokumenty do dóbr służące” odłożono go, po w stępnym opisaniu, do opracow ania wraz z innym i dokum entam i.
M A rch i» ' J u g o z a p a d n o j R o ssii cz. 8. t. IV, Kijew 1907. s. 281 nr 31. Nadanie nastąpiło po ucieczce kniazia iwerskiego na Litwę. .1. W o 1 1' f, K n ia zio w ie litew sko-ruscy o d ko ń ca czternastego w ieku. W arszawa 1895, s. 547, datuje te ucieczkę na wrzesień 1486; dokładnie 25 września K azi mierz Jagiellończyk pisze do M oskwy o przybyciu Michała B orysow icza, jednakże powstał tu chyba błąd przy przeliczaniu daty z ery bizantyjskiej, w g której początek roku przypada na 1 września. Datę ucieczki 12 września 1485 podaje A. Z i m i n, F o rm iro w a n ije h o ja rsk o j aristo kra tii и- R o ssii wo w to ro jp o lo w in ie X V — p ic r w o jIr e tii X V / и·.. M oskw a 1988, s. 106-107.
',5 O p isanie d o k u m en tó w i b um ag ch ra n iszczych sja w M o sko w sko m A rch iw ie M in isterstw a Justicii. k n iga21. M oskwa 1915. s. 158. rok 1507. Potwierdzenie A rc /n w J u g o za p a d n o j R o ssii с z. 8, t. IV, loc. cit.
v’ A rchiw Ju g o za p a d n o j Kossii cz. 1, t. I. s. 200. W latach 1570-83 własność prywatna. A. J a b- ł o n o w s к i. op. cit., s. 13, 56, 90.
17 W. К a m i e n i e с к i, Społeczeństw o litew skie и· X V u .. W arszawa 1947, s. 28. nadto autor przytacza interesujący casus utraty dworu przez Radziwiłła O ścikow icza, s. 69-70.
w Zob. H. L u 1 e w i с z. M iko ła j K rzyszto f R a d ziw iłł zw a n y Sierotka, PSB t. X X X , s. 356. w А. В o n i с с к i. H erb a rz p o lsk i t. IV, Warszawa ) 9 0 ). s. 398.
40 Inwentarz działu 1 Archiwum R adziw iłłów . Dokum enty pergam inowe, autorstwa B. Tuhan- -Taurogińskiego opracowany w lalach 1934-1935. obecnie w A G A D .
74 W A LD EM A R M IKU LSK I
W ilno, I I styczn ia 1442
K a zim ie r:, w ielki k sią żę litew ski, nadaje w ieczyście D o w g ird o w i M u ko siejew iczo w i, w ojew odzie w ileńskiem u, wsie P ieczycliw osty, M ichlin, P odberezie i S k ryh o ło w y и· p o w iecie łu ckim ze w szystkim i p rzyleg ło ścia m i.
O r.: A rch iw u m R a d ziw iłłó w , dz. II, sygn. tym czasow a (2 Л). O pis p o r. w yżej wstęp.
Sam h(ospodi)n- weliki kn(ja)z’
+ M (ilost’)ju b(o)ż’eju my weliki kn(ja)z’ Kazimir- korolew icz’1 dali jesm o panou Dow-/kgirdou woewode w ilenskom u3 sela Pjaeziehwosiy3 a M ichlin-4 a P odberez'e5 a Skri/holowy6 ou luckoi wolosli sowsim szto к tym- selcem- sluszjaet’ polom uż’ / как- M aldryka7 derżal a dali jesm o emou lyi sela weczno. A p(i)san ou Wilni lienwarja 11 den indik(ta) 58.
1 K azim ier: Jagiellończyk, wielki k siążę litew ski 1440-1447. Z. W d o w i s z e w s k i . G e n ea logia Ja g ie llo n ó w , W arszawa 1968, s. 57.
: D o w g ird Ja n h. P o m ian, m o żn y litew ski, w o jew o d a w ileński w latach 1433 do 1442. S ta ł na czele stro n n ictw a p a n ó w litew skich p o p iera ją cych K azim ierza Ja g iello ń c zyka . Zob. W. S e m- k o w i c z , P S B t. V, s. 350-351.
3 Pieczycliw osty zn a jd o w a ły się и· woj. w ołyńskim p o w . łuckim . A. J a b ł o n o w s k i , P olska X V I w ieku p o d w zględem geog ra ficzn o -sta tystyczn ym t. VIII, Z iem ie ruskie, W ołyń i P o d o le, W ar szawa 1889, s. 56, 57.
4 M ich lin zn a jd o w a ł się w woj. w ołyńskim p o w . łuckim . A. J a b 1 o n o w s к i. op. cit., s. 54. 106.
' P o d b erezie zn a jd o w a ło się vr woj. w ołyńskim p o w . łuckim , и- 15X3 ro ku и- p o w . w ło d zi m ierskim . A. J a b 1 o n o w s к i. op. cit., s. 56-57. 90 i 103.
(> Skryholow znajdow ał się и· woj. w ołyńskim pow . łuckim . A. J a b ł o n o w s k i , op. cit.. s. 15.
7 M a ld ry ka n iezidentyfikow any, m a ło p r a w d o p o d o b n e a b y b y ł tożsam y : M iko ła jem M a łd rzy- kiem : K obiel. sekreta rzem w.ks. W itolda, zm a rłym p r z e d 1439 rokiem . М. К o s m a n, M a łd rzyk M iko ła j, PSB t. XIX, s. 428-429.
8 1 / styczn ia 1442. D o w g ird sp ra w o w a ł u rzą d w o jew o d y и· latach 1433 d o 1442 roku, и· tym czasie ind ykcja 5 p rzyp a d ła na 1442 rok.
130 CONTENTS
A. Leszczyński — The Korean war in the Polish propaganda from June to December 1950
T he article is based mainly on the press material. The author indicates that the official Polish propaganda presented the Korean war not only as a regional conflict but — first o f all — as the en counter o f two worlds — the capitalist and the com munist ones. He discusses the transformation of the political attitude towards the war issue in the most popular Polish newspapers dependently on the changes o f the military situation. He analyses the criteria o f the information selection in the Polish press, the way o f its presentation and lexicography. He rem embers that the propaganda was used to make the public belive the United States and South K orea were the agressors.
MATERIALS
W. Mikulski — The document o f Grand Duc Casimir the Jagiellonian for the Wilno voievod Dowgird, 1442
The author publishes the unknown docum ent by Casimir the Jagiellonian as G rand Due of Lithuania. It was written in the old-Russian language, in 1442. The author o f this docum ent grants four Villages in the county o f Luck, in Volynia, to the W ilno voievod Dowgird M ukosiejewicz.
Apart from the publication of the document, the author comments on it widely, referring to the internal political events which took place in the Great Duchy o f Lithuania in the first half of the 15th century.
J. Kieniewicz — The marshal Piłsudski in Geneva. The account o f Marian Szumlakowski
The author publishes the notes o f Marian Szumlakowski, the secretary in the Ministry o f For eign Affairs. They concern the role of marshal Józef Piłsudski in the session o f the League o f Nations in Geneva, 9-10 December 1927. Most o f these notes are devoted to the political negotiations of Piłsudski in Geneva, concerning the Polish-Lithuanian relations, very bad at that time.
DISCUSSIONS
W. Lengauer — Some remarks on the Greek heortology (in connection with the book by M. Camps-Gaset)
J. Lukasiewicz — New critical researches on the Polish-German ethnic stereotype at the end o f the 18th and i!> . beginning o f the 19th century.
