Wprowadzenie
Introduction
Zieleþ miejska i przyprzemy- säowa okresu XIX i poczñtku XX wieku stanowi rozlegäñ tematykö z zakresu sztuki ogrodowej äñczñcñ aspekty urbanistyczne, kulturowe i historyczne z problematykñ zarów- no konserwacji, jak i rekultywacji.
Obszary te posiadaäy róĔnorodne formy i funkcje, stanowiñce odpo- wiedĒ na pogarszajñce siö warunki mieszkaniowe, spoäeczne, prze- strzenne miast, kolonii i innych ukäadów zwiñzanych z przemysäem wydobywczym, wytwórczym czy komplementarnym. RównieĔ na Gór- nym ćlñsku zakäadano parki miejskie, ludowe, place, skwery, aleje majñce na celu podniesienie estetyki miejsca, a przede wszystkim poprawö jakoĈci Ĕycia mieszkaþców.
WspóäczeĈnie, brak rozpo- znania i pielögnacji tych obszarów powoduje powolny ich zanik, przez co krajobraz górnoĈlñski nie tylko traci wartoĈci przyrodnicze, ale takĔe historyczne i kulturowe. Dlatego teĔ niniejszy artykuä ma na celu nakre- Ĉlenie zasadniczych cech i funkcji terenów zieleni przemysäowej, ma stanowiè próbö okreĈlenia zasobu, systematyki oraz stanu zachowania i problemów rewaloryzacji terenów zieleni XIX -wiecznych górnoĈlñskich oĈrodków o charakterze przemysäo- wym.
Zakres opracowania
Range of study
Tematem niniejszego artykuäu jest zieleþ miast i oĈrodków prze- mysäowych1 (osad, osiedli, kolonii2) powstaäych w okresie rozkwitu epoki przemysäowej przypadajñcej na wiek XIX oraz poczñtek wieku XX, do roku 1914, uznawanego za koþcowñ datö wystöpowania zjawisk kulturowo- -artystycznych charakterystycznych dla wieku XIX. Terytorialny zakres obejmuje fragment obszaru dawnej prowincji Ĉlñskiej, która w wyniku po- stanowieþ pokoju hubertusburskiego z 1763 roku zostaäa przyäñczona do Prus. Podziaä administracyjny wyäoniä poczñtkowo cztery, od roku 1820 trzy rejencje: wrocäawskñ, legnicka i opolskñ. Badaniami zostaä objöty fragment obecnego województwa ćlñskiego, kraina historyczna zwana Górnym ćlñskiem, naleĔñca niegdyĈ do rejencji opolskiej3.
Stan badañ
State of study
Tereny XIX -wiecznej zieleni to- warzyszñcej oĈrodkom o charakterze przemysäowym stanowiñ tematykö w niewielkim zakresie rozpoznanñ.
O ile na temat sztuki ogrodowej tego okresu oraz zieleni miejskiej powsta- äo wiele opracowaþ monograficz- nych jak i ogólniejszych [Majdecki 2010, Zachariasz 2006], o tyle zieleþ osiedli robotniczych nadal posia-
Z ie le ñ X IX -w ie cz ny ch g ó rn o œl ¹ sk ic h m ia st i o œr o d kó w p rz em ys ³o w yc h – za ry s p ro b le m a ty ki * K a ta rz yn a £ a ko m y
Greenery of 19 th Century Towns and Industrial Centers – Outline of Problems
* Publikacja wspóäfinansowana ze Ĉrodków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spoäecznego – Politechnika XXI wieku – Program rozwojowy Politechniki Krakowskiej – najwyĔszej jakoĈci dydaktyka dla przyszäych polskich inĔynierów
da skromnñ literaturö przedmiotu.
Problematykö tö poruszyäa Martyna Walker [2005] oraz Krzysztof Gasidäo [2007] i Aneta Wiatr4. Szersze opra- cowania na temat osiedli przemysäo- wych prezentujñ raczej zagadnienia dotyczñce konkretnych ukäadów oraz syntezy zjawiska, zarówno w oparciu o aspekty kulturowo -spoäeczne, jak i urbanistyczno -architektoniczne. Do tych ostatnich naleĔy zaliczyè wspóä- czesne opracowania, m.in: Anny Sulimowskiej -Ociepki [2004], nieco starsze, np.: Ireny Nalepy -Oräowskiej [1955] i Aliny Nowak -Lenartowskiej [1973], czy teĔ publikacje z epoki [Sattig 1892, Reuffurth 1910, Seidl 1913].
PoniewaĔ znaczna czöĈè zie- leni miast i osiedli przemysäowych ulegäa zanikowi lub znacznym prze- ksztaäceniom, publikacje historyczne staäy siö podstawñ prac badawczych nad omawianñ problematykñ. Ich uzupeänienie stanowiäy analizy za- chowanych obszarów zieleni oraz
dokumentacja archiwalna: ikonogra- ficzna, kartograficzna i fotograficzna.
Zieleñ miast i oœrodków
przemys³owych – geneza zjawiska
Towns and industrial centers – origin of phenomenon
Przemysä, od poczñtku swojego rozwoju, funkcjonowaä w powiñza- niu z zieleniñ, w relacjach z krajo- brazem i Ĉrodowiskiem. Pola i dziaäki uprawne stanowiäy fragment struktury przestrzennej i funkcjonalnej manu- faktur wäókienniczych. Poczñtkowo, na Górnym ćlñsku (w XVII/ XVIII w.5) hutnictwo Ĕelaza stanowiäo gäównñ gaäñĒ przemysäu, a wytop Ĕelaza prowadzony byä z miejscowych rud darniowych, natomiast dla nie- cenia ognia stosowano drewno, co
wpäywaäo na lokalizacjö zakäadów i ich kolonii w pobliĔu obszarów zalesionych. Zastosowanie wögla jako paliwa do pieców hutniczych, wprowadzenie maszyn parowych do uĔytku w kopalniach, wynale- zienie nowych metod wytopu cynku (opracowanych pod koniec XVIII wieku), skutkowaäo lokowaniem hut w bezpoĈrednim sñsiedztwie kopalþ.
Zieleþ urzñdzona o charakterze reprezentacyjnym zaczöäa towarzy- szyè rezydencjom ich wäaĈcicieli lub dyrektorów oraz siedzibom spóäek i zarzñdów. Zmniejszenie kosztów utrzymania oraz przywiñzanie pra- cownika do zakäadu zapewniè miaäy ogródki przydomowe w pierwszych osadach robotniczych o formie ulicó- wek, ogrody pracownicze wewnñtrz zabudowy koszarowej, jak i duĔe ze- spoäy ogrodów szreberowskich. DuĔa koncentracja ludnoĈci oĈrodków przemysäowych, lokalizowanie osie- dli przy zakäadach, prowizoryczne i ciasne mieszkania przyzakäadowe potögowaäy narastajñce problemy spoäeczne, sanitarno - higieniczne i urbanistyczne. Zaradziè im miaäy ustawy i rozporzñdzenia regulujñce warunki mieszkaniowe robotników oraz pojawiajñce siö od poczñtku XIX wieku idee utopijnego socjali- zmu [Syrkus 1984]. Doprowadziäo to szerszego zainteresowania urba- nistykñ i architekturñ ukäadów prze- mysäowych, a przez to do powstania szeregu teoretycznych koncepcji, jak i realizacji kolonii robotniczych, w których zieleþ posiadaäa walor nie tylko kompozycyjny, kulturowo-
-edukacyjny, ale takĔe miaäa na celu poprawö ogólnych warunków bytowych, poprzez poprawö jako- Ĉci Ĉrodowiska i krajobrazu. Zieleþ o formach obsadzeþ alejowych, pasów zadrzewieþ ochronnych oraz parków i ogrodów towarzyszñcych obiektom uĔytecznoĈci publicznej, sakralnej i mieszkaniowej, stano- wiäa element integrujñcy przestrzeþ ukäadów urbanistycznych epoki przemysäowej. Rozrastajñce siö kolonie i osiedla robotnicze czösto dawaäy zaczñtek nowemu organi- zmowi miejskiemu (np. Chorzów, Zabrze) lub wchäaniane zostaäy przez rozwijajñce siö miasto. Dlatego teĔ wspóäczeĈnie, w wielu przypadkach, trudno oddzieliè analizö zieleni miej- skiej od kontekstu zieleni zaäoĔeþ robotniczych.
Obszary zieleni przyprzemys³owej – systematyka
Industrila greenety – systematics
Systematyka zieleni przyprze- mysäowej powinna byè rozwaĔana na päaszczyznach: zarówno funk- cjonalnych, lokalizacyjnych, urbani- stycznych, powiñzaþ przestrzennych, jak i wynikajñcych z tych aspektów, wystöpujñcych form kompozycyjno- -uĔytkowych6. Pierwszy i zasadniczy podziaä stanowi kryterium charakteru oĈrodka miejskiego. Obszary zieleni
odmiennie planowano w oĈrodkach dyspozycyjnych (np. Katowice) oraz w osiedlach i koloniach robotni- czych. Mimo, iĔ powstawaäy przede wszystkim dla podniesienia komfortu Ĕyciowego ich mieszkaþców, to w pierwszym przypadku przedsta- wiaäy formy bardziej reprezenta- cyjne o rozbudowanych walorach estetycznych, a ich uĔytkownikami byli mieszczanie, przedstawiciele klasy Ĉredniej (parki miejskie, skwery, promenady), natomiast w drugim – posiadaäy przede wszystkim funkcje utylitarne i spoäeczne, i przeznaczo- ne byäy dla klasy robotniczej.
W zaleĔnoĈci od funkcji zie- leþ posiadaè mogäa róĔny stopieþ dostöpnoĈci. Zieleþ ukäadów prze- mysäowych w poäowie XIX wieku miaäa charakter elitarny – towarzy- szyäa zazwyczaj willom wäaĈcicieli i kadry urzödniczej oraz budynkom administracyjnym (Zabrze, Kolonia Borsig, ryc. 1). Tereny te, zakäadane na terenie zakäadu lub jego pobliĔu, miaäy charakter reprezentacyjny i byäy niedostöpne dla pracowników [Walker 2005]. Ogrody czöĈciowo dostöpne lokalizowane byäy przy szkoäach, szpitalach i innych obiek- tach usäugowych. NaleĔaäy do nich takĔe ogrody pracownicze, zieleþ sakralna: cmentarze, zieleþ przyko- Ĉcielna oraz zieleþ uzdrowiskowa i sanatoryjna (Park Zdrojowy w Ja- strzöbiu Zdroju i Goczaäkowicach Zdroju, Zespóä Sanatoryjny, Wo- dzisäaw ćl. -Wilchwy). Tereny o nie- ograniczonej dostöpnoĈci stanowiäy ogrody przydomowe, duĔe ukäady
o charakterze parkowym, zieleþ ko- munikacyjna, izolacyjna i ochronna (np. Zabrze, Kolonia Stara Rokitnica), rozlegäe obszary leĈne (paþstwowe, miejskie, naleĔñce do spóäek czy zwiñzków), czösto otaczajñce zaäoĔe- nia urbanistyczne (np. Giesche Wald, Guido Wald).
Tereny ogólnodostöpnej zie- leni urzñdzonej zakäadane byäy w oparciu o lasy naturalne (Park Na Górze Wyzwolenia, Chorzów), rzadziej o istniejñce parki rezyden- cjonalne (Park „Górnik”, Siemiano- wice ćl. -Michaäkowice, przy paäacu Rhein babenów), nieuĔytki (Stadtpark w Katowicach), tereny eksploatacji górniczej, wyäñczone z pod zabu- dowy (Südpark, Katowice), tereny poprzemysäowe (Park Miejski w By- tomiu7).
Parki publiczne podzieliè moĔ- na na parki: 1. municypalne – o cha- rakterze miejskim (Gliwice, Park im. F. Chopina) i leĈnym (Gliwice, Park LeĈny Stadtwald) – zakäadane przez wäadze miasta oraz 2. parki patronackie – zakäadane dla miesz- kaþców zaäoĔeþ przemysäowych.
Projektowane byäy w stylistyce eklek- tycznej äñczñcej formy krajobrazowe z elementami geometrycznymi. Wy- korzystujñc naturalne warunki terenu, tworzono liczne ĈcieĔki spacerowe, stawy z mostkami i grupy zieleni z gatunków rodzimych, wzbogacane rabatami kwiatowymi. Ich program nawiñzywaä do idei parków ludo- wych (Volskpark) zakäadajñcych duĔe skupienie programu o charak- terze patriotycznym i funkcjonalnym
[Zachariasz 2006]. Dlatego teĔ wypo- saĔone byäy w muszle koncertowe, czösto w wydzielonej czöĈci parku (Konzerthausgarten) i inne budynki, takie jak: kawiarnia, restauracje, zajazd (Gasthaus) czösto z kasynem, placem gier i zabaw (Spielplatz), po- jawiaäy siö takĔe zwierzyþce (Bytom, Katowice – koncepcja niezrealizowa- na). Uzupeänienie caäoĈci stanowiäy liczne obiekty malej architektury: po- mniki (np. Bismarcka w Gliwicach), äawki, altany i pergole.
ZaäoĔenia zieleni patronackiej przyjmowaäy formy parków górni- czych i hutniczych, zlokalizowanych przy lub na terenie zakäadu prze- znaczonych dla pracowników (Hüt- tenpark przy hucie „Donnersmarck”
w Zabrzu, przy hucie „Laura” w Sie- mianowicach ćl., ryc. 2) oraz parków osiedlowych, na terenie zaäoĔeþ patronackich, funkcjonujñcych jako tereny rekreacji dla wszystkich jego mieszkaþców (kolonia kopalni Du- bieþsko, Czerwionka -Leszczyny).
W zaäoĔeniach o proweniencji przemysäowej powstawaäy takĔe mniejsze zaäoĔenia zielone – place i skwery. Ukäady te stanowiäy ele- ment urbanistyczny i komunikacyjny, a takĔe towarzyszñcy grupie obiek- tów mieszkaniowych. W miastach miaäy jednak charakter reprezen- tacyjny, wypoczynkowo -ozdobny, w strukturze zaäoĔeþ robotniczych – uĔytkowy, stanowiñcy miejsce spotkaþ, handlu i innych zajöè (np.
Bleicherplatz – miejsce bielenia bielizny).
WĈród ogrodów wypoczyn- kowo -produkcyjnych, nazywanych pracowniczymi (Ärbeiersgärten), wyodröbniè moĔna trzy gäówne grupy. Pierwsza z nich to niewielkie ogrody przydomowe, zazwyczaj towarzyszñce niskiej zabudowie, o charakterze wiejskim, skäadajñce siö z ozdobnego przedogródka oraz wäaĈciwego ogrodu uĔytkowego z zabudowaniami gospodarczymi za domem (Zabrze, Rokitnica). Od- miennie funkcjonowaäy ogrody blo- kowe. WyróĔniè wĈród nich moĔna ogrody: 1. Ĉródblokowe (otoczone z czterech stron blokami zabudowy,
np. Katowice, Nikiszowiec, ryc. 3), 2. miödzyblokowe (a. z zieleniñ przy elewacjach tylnych8 lub b. z zieleniñ oddzielajñcñ przy elewacjach bocz- nych9, np. Zabrze osiedle Borsiga);
3. dziedziþcowe (a. zabudowa od- suniöta od ulicy, np. Radlin, kolonia
„Emma”10 lub b. ukäad budynków w ksztaäcie litery U, ryc. 4). Ostatnia grupa to ogrody uĔytkowe oddalone od zabudowaþ mieszkalnych, (dziaä- ki pracownicze, ogrody dziaäkowe, okreĈlane takĔe jako szreberow- skie11), stanowiñce samodzielne, zge- ometryzowane ukäady, rozpowszech- nione z poczñtkiem wieku XX.
Ryc. 2. Siemianowice ćl., Park Hutniczy Fig. 2. Siemianowice ćl., Metallurgical Park
Sadzonki dla pracowników oraz na potrzeby zieleni publicznej dostarczaäy zakäady ogrodnicze lokalizowane przy osiedlach (np.
Giszowiec, Borsig).
Uk³ady przestrzenne
Spatial arrangements
Ukäady przestrzenne osiedli ro- botniczych aranĔowane byäy bardzo róĔnorodnie, co wynikaäo z wielu róĔnorakich czynników. Poczñtkowo ksztaät urbanistyczny determinowaäy uwarunkowania lokalizacji surow- ców, uksztaätowanie terenu oraz ist- niejñce, starsze osady. Niejednokrot- nie wynikaä on z podziaäów wäasno- Ĉciowych, przebiegu gäównych arterii komunikacji drogowej i kolejowej (Katowice, kolonia „Wilhelmina”).
Najprostszy ukäad stanowi ulicówka jedno - i dwustronna (np. Ruda ćlñska,
ul. Kubiny). Wystöpujñ takĔe zaäoĔe- nia zgeometryzowane (o podobnym ukäadzie i formie zabudowy, np.
Zabrze, kolonia Borsig lub bardziej róĔnorodne, np. Czerwionka, kolonia Döbieþsko), nieregularne, trudne do jednoznacznego zdefiniowania (np.
Mysäowice -Wesoäa, kolonia „Fürsten- grube” oraz zäoĔone (rozbudowywa- ne lub äñczñce w sobie inne ukäady, charakteryzujñce siö róĔnorodnñ zabudowñ, strukturñ przestrzennñ i uĔytkowñ, np. Kolonia Kunurów, zäoĔona z piöciu odröbnych form).
Mogäy posiadaè kompozycjö otwartñ (Katowice -Kostuchna, kolonia „Böer- schächte”,) lub zamkniötñ (Nowa Ko- lonia „Maxgrube” w Siemianowicach ćl. - Michaäkowicach).
Osiedla robotnicze, czöstokrot- nie jako samodzielne jednostki osad- nicze, stanowiäy nowe wyzwania dla planistów i architektów. Proces ko- nurbacji, chaos przestrzenny i funk-
cjonalny oĈrodków przemysäowych oraz postulaty poprawy warunków klasy pracujñcej towarzyszñce roz- wojowi przemysäu przyczyniäy siö do powstania wielu koncepcji re- formy mieszkaniowej, terytorialnej i higieny spoäecznej. Przeäom XIX i XX wieku przyniósä rozwiñzania o dopracowanym planie urbanistycz- nym, rozwiñzaniach funkcjonalnych, architektonicznych, spoäecznych i krajobrazowych. Istotnñ rolö ode- graäa koncepcja miasta -ogrodu, a raczej jego zmodyfikowanej formy osiedla -ogrodu Ebenezera Howarda [CzyĔewki 2009], która adaptowana byäa do lokalnych warunków i po- trzeb – równieĔ Ĉlñskich zespoäów robotniczych12. Do najlepszych przykäadów nawiñzaþ urbanistyczno- -ideowych zaliczyè moĔna osiedle Giszowiec w Katowicach, osiedle So- Ĉnica w Gliwicach, koloniö „Emma”
(obecnie „Marcel”) w Radlinie, Ko- loniö III w Knurowie czy teĔ koloniö Stara Rokitnica w Zabrzu.
Stan zachowania
State of preservation
Brak rozpoznania obszarów zieleni przyprzemysäowej, jej wa- loryzacji i systematyki powoduje, iĔ zanika ona z krajobrazu Górnego ćlñska. Proces przemian politycz- no - spoäecznych i urbanistycznych rozpoczöty po I wojnie Ĉwiatowej oddziaäywaä równieĔ na te tereny, które przestawaäy peäniè swoje dawne funkcje. Rozwój przestrzen- Ryc. 4. Ogrody blokowe -schemat (oprac. K. ãakomy)
Fig. 4. Interblock gardens -scheme (elab. K. ãakomy)
ny powodowaä zabudowywanie parków i skwerów, zanik kultury górniczo -hutniczej przyczyniä siö do ogólnego zäego stanu parków przyzakäadowych i osiedlowych, natomiast zmiany przepisów i form wäasnoĈci budynków osiedli robot- niczych spowodowaäy niekontro- lowane gospodarowanie ogrodami przydomowymi, blokowymi czy pracowniczymi. WspóäczeĈnie, wie- le z duĔych i mniejszych zaäoĔeþ ogrodowych nie istnieje (np. Park Miejski w Katowicach, willa i ogród Grundmanna), wiele z nich pozosta- äo bezpowrotnie przeksztaäcone no- wymi, ahistorycznymi nasadzeniami lub zabudowñ (np. ogród willi Caro w Gliwicach), tylko nieliczne pre- zentujñ dawny XIX -wieczny ksztaät kompozycyjny (fragmenty Parku Ko- Ĉciuszki). W wiökszoĈci urzñdzonych terenów publicznych zdewastowane zostaäy historyczne elementy maäej architektury i wyposaĔenia, a brak pielögnacji drzewostanu doprowa- dziä do zaniku kompozycji.
Podsumowanie
Summary
Tereny zieleni towarzyszñ- ce obiektom epoki przemysäowej, czöstokroè, jak i sama architektura, wymagajñ ochrony i pielögnacji.
Mimo, iĔ na omawianym terytorium Górnego ćlñska liczbö ukäadów pa- tronackich szacuje siö na okoäo 180, zaledwie 13 z nich objöte sñ ochronñ konserwatorskñ, a z pozostaäych
okoäo 30% wskazanych zostaäo do zachowania [Sulimowska -Ociepka 2004]. Dlatego teĔ nie dziwi fakt, iĔ mimo duĔego zainteresowania terenami poprzemysäowymi, zieleþ ustöpuje pierwszeþstwa architekturze w potrzebie konserwacji. Zwróciè naleĔy uwagö, iĔ czösto likwidowa- nym obiektom budowlanym towa- rzyszy zieleþ, posiadajñca odmienne i odröbne wartoĈci, chronione odröb- nymi przepisami.
Obszary niezabudowane, za- równo nieuĔytki, obszary zdegra- dowane jak i zieleþ komponowanñ, towarzyszñcñ zabudowie kopalþ, hut i zabudowie osiedli patronackich, naleĔy zaliczaè wspóäczeĈnie do dziedzictwa epoki kultury przemy- säowej [Gasidäo 2007]. Postöpujñcy proces degradacji tych obszarów doprowadziè moĔe bowiem do zu- peänego zaniku lub nieodwracalnego przeksztaäcenia ich wartoĈci, zarów- no historycznych i kulturowych, jak i spoäecznych i krajobrazowych.
W pierwszej kolejnoĈci konieczne sñ szczegóäowe badania nad zachowa- nñ zieleniñ przedprzemysäowñ, opar- te o inwentaryzacje dendrologiczne i studia historyczno -kompozycyjne, które pozwolñ na wartoĈciowanie tych obszarów i przyjöcie odpowied- nich form ochrony.
ZaäoĔenia te powstawaäy i funk- cjonowaäy jako caäoĈè, dlatego wspóäczeĈnie konieczne jest wäñ- czenie zieleni w proces rewitalizacji zespoäów przemysäowych, jako integralnego elementu kompozycji funkcjonalno -przestrzennych oĈrod-
ków przemysäowych. Rewaloryzacja terenów zieleni w dawnych zespo- äach o charakterze przemysäowym, ma na celu nie tylko przywrócenie dawnego äadu przestrzennego, ale takĔe poprawy jakoĈci wspóäcze- snych mieszaþców i przywrócenie dawnej toĔsamoĈci miejsca.
Fotografie wykonaäa autorka.
Photographs made by author.
Katarzyna ãakomy Zakäad Sztuki Ogrodowej i Terenów Zielonych Instytut Architektury Krajobrazu
Politechnika Krakowska im. T. KoĈciuszki Division of Garden Composition and Greenery Areas
Institute of Landscape Architecture Tadeusz KoĈciuszko Cracow University of Technology
Przypisy
1 Przemysäu górniczego: wögla kamiennego i rudy oraz hutnictwa Ĕelaza, oäowiu i cynku.
2 W literaturze przedmiotu pojöcia te sto- sowane sñ wymiennie. Wedäug ustawy osie- dleþczej i budowlanej z 1904 roku za koloniö uznawano wyäñcznie ukäady powstaäe poza zwartñ zabudowñ miejskñ. Dla usystematy- zowania podjötych rozwaĔaþ przyjöta zostaäa nastöpujñca systematyka: osada – zaäoĔenia niewielkie, niesamodzielne o charakterze wiejskim, zabudowa jednorodzinna, ukäad ulicówki; kolonia – zaäoĔenie samodzielne, przy zakäadzie, zlokalizowane poza tkankñ miejskñ, o ukäadzie zäoĔonym, osiedle – jw., lecz zlokalizowane w strukturze istniejñcej zabudowy, powiñzane z niñ kompozycyjnie i funkcjonalnie. OkreĈlenie ukäad i zaäoĔenie przemysäowe lub patronackie okreĈlaè bödzie wszystkie te formy.
3 Obecnie sñ to powiaty: Bieruþski, Bytomski, Chorzowski, Gliwicki, Jastrzöbski, Katowicki,
Lubliniecki, Mikoäowski, Mysäowicki, Piekar- ski, Pszczyþski, Raciborski, Rudzki, Rybnicki, Siemianowicki, ćwiötochäowicki, Tarnogórski, Tyski, Wodzisäawski, Zabrzaþski, ēorski.
4 Tematyki tej dotyczy takĔe praca doktorska A. Wiatr pt.: Kierunki przemian zasobów zielni na terenach poprzemysäowych w aglomeracji górnoĈlñskiej, wykonywana na Politechnice ćlñskiej pod kierunkiem dr hab. inĔ. arch.
K. Gasidäo, prof. Pol. ćl.
5 Pierwsze wzmianki o przemyĈle wydobyw- czym oraz przetwórczym pojawiajñ siö w do- kumentach z przeäomu XII i XIII wieku, [za:]
Katowice 1865–1945. Zarys rozwoju miasta, (red. J. Szaflarski), Katowice 1978, s. 99.
6 W systematyce brak podziaäu na wäasnoĈè publicznñ i prywatnñ, we wspóäczesnym rozu- mieniu. Tereny przeznaczone pod zieleþ byäy wäasnoĈciñ miejskñ, instytucji paþstwowej lub prywatnego wäaĈciciela (dworskie, spóäek i zwiñzków). Robotnicza zabudowa miesz- kalna, jak i ogrody przydomowe, stanowiäa wäasnoĈè zakäadu.
7 Park powstaä w 1840 roku na terenach la- sów dworskich powiökszony zostaäa o tereny dawnej kopalni galmanu „Theresa”.
8 Przy kalenicowym ustawieniu budynku, z komunikacjñ od frontu.
9 Zazwyczaj przy szczytowym ustawieniu budynków, dwustronnie sñsiadujñcego z ulicñ.
10 W dwóch pierwszych przypadkach ogrodu miaäy charakter uĔytkowy i posiadaäy obiekty gospodarcze, inwentarskie (chlewiki, goäöb- niki, kurniki), piwniczki, natomiast ogrody dziedziþcowe komponowano jako ozdobne.
11 Daniel Gottlob Moritz Schreber (1808- -1861), niemiecki lekarz, pedagog i nauczyciel akademicki zajmujñcy siö problemami zdro- wotnoĈci dzieci i socjalnymi konsekwencjami wpäywu urbanizacji. Byä pomysäodawcñ Schrebergärten – terenów na ĈwieĔym po- wietrzu (ogrodów) przeznaczonych do zabaw fizycznych dzieci oraz inicjatorem Schreberve- reine – ruchu propagujñcego pracö i zabawö na ĈwieĔym powietrzu, sprzyjajñcñ wypoczynko- wi w kontakcie z natura i pogäöbianiu wiözi rodzinnych.
12 Przyczyniäo siö do tego takĔe odgórne pro- pagowanie budownictwa w stylu angielskiego cottage, [za:] D. Gäazek, Giszowiec i Nikiszo- wiec na tle tendencji urbanistycznych przeäomu XIX i XX wieku [w:] ćlñskie dzieäa mistrzów architektury i sztuki, (red. E. Chojecka), Ka- towice 1987, s. 79.
Literatura
1. CzyĔewski A., 2009, Trzewia Le- wiatana. Miasta -ogrody i narodziny przedmieĈcia kulturalnego; E. Ho- ward, Miasta ogrody przyszäoĈci, Warszawa.
2. Gasidäo K., 2007, Zielone dzie- dzictwo przemysäu [w:] Czasopismo Techniczne, A., z. 7 -A, s. 35 -42.
3. Gasidäo K., Wiatr A., 2009, Poprzemysäowe obszary zieleni w aglomeracji górnoĈlñskiej [w:] In- nowacyjne rozwiñzania rewitalizacji terenów zdegradowanych, III Miö- dzynarodowa konferencja, Ustroþ, 7 -9 paĒdziernika 2009, s. 201 -209.
4. Gäazek D., 1987, Giszowiec i Nikiszowiec na tle tendencji urba- nistycznych przeäomu XIX i XX wieku [w:] ćlñskie dzieäa mistrzów archi- tektury i sztuki, (red. E. Chojecka), Katowice, s. 65 -82.
5. Katowice 1865–1945. Zarys rozwoju miasta, (red. J. Szaflarski), 1978, Katowice.
6. Majdecki L., 2010, Historia ogro- dów, t. 2, Warszawa.
7. Nalepa -Oräowska I., 1955, Typy osadnictwa górniczo -hutniczego na Górnym ćlñsku, Kraków.
8. Nowak -Lenartowska A., 1973, Osiedla przyzakäadowe jako problem urbanistyczny regionu, Warszawa.
9. Reuffurth H., 1910, Gieschewald ein neues oberschlesisches Bergar- beiterdorf der Berkwerkgesellschaft Georg von Giesche’s Erben nach En- twurfen der Architekten E. und G. Zil- lmann, Charlottenburg, Kattowitz 1910 (przekäad polski: Giszowiec – nowa górnoĈlñska wieĈ górnicza Spóäki Górniczej Spadkobierców Georga von Giesche wedäug projek- tów architektów E. i B. Zillmannów, Charlottenburg opisana przez Profe- sora Reuffurtha, Katowice 2006).
10. Sattig W, 1892, Uber die Arbe- iterwohnungsverhaltnisse in obe- rschlesischen Industriebezirk, Kat- towitz.
11. Seidl K, 1913, Der Arbeiterwoh- nungswesen in der Oberschlesien Montanindustrie, Kattowitz.
12. Sulimowska -Ociepka A, 2004, Osiedla patronackie Górnego ćlñska.
Studium miejska oraz znaczenie kultury przemysäowej w przestrzeni zurbanizowanej, Gliwice, praca doktorska.
13. Syrkus H., 1984, Spoäeczne cele urbanizacji: czäowiek i Ĉrodowisko, Warszawa.
14. Walker M., 2005, Zieleþ w osie- dlach i koloniach robotniczych [w:]
Historyczne osiedla robotnicze, Ka- towice, s. 70 -76.
15. Zachariasz A., 2006, Zieleþ jako wspóäczesny czynnik miastotwórczy ze szczególnym uwzglödnieniem roli parków publicznych, Kraków.
