pełnionymi wiatrem. Drugie jestjuż samodzielnym wiosłowaniem do celu. Ko
rzystając z tego obrazu, powiedzielibyśmy, że książka Hartmana jest dobrym, intelektualnym kompasem, który ukazującswoistość filozoficznej refleksji,napeł
niawiatremżagle młodego adepta filozofiido pierwszego żeglowania. Jednocześ
nie wskazuje, że filozofujeten, kto samodzielnie „wiosłuje”, abypopłynąć dalej niż jego poprzednicy. Choć zawsze należy pamiętać, że „filozofia, nawet upra
wiana z ironicznymdystansem i skromnie, jest przedsięwzięciem poważnym i bar
dzogłęboko angażującym tych, którzy jej się poświęcają” (s. 211). Zatem, „mło dy” czytelniku, żegluj z uśmiechem na ustach, pamiętając, że dobra mapa to połowasukcesu w dotarciu docelu,którym jest Mądrość. Dobry początek jest ważny.
JarosławStrzelecki
Niemiecki idealizm w Europie
Handbuch Deutscher Idealismus, (hers.) Hans J. Sandkuehler, Metzler Verlag, Stuttgart 2005, 430 s.
Po okresie mniejszego zainteresowania w 20. wieku filozofią idealizmu nie mieckiegowzwiązku z ekspansją filozofii analitycznej, ale także z wpływem po szczególnych nauk empirycznych, z którychpunktu widzeniaspekulatywne uję cia poznania, przyrody i dziejów wydawały się przestarzałe, odkilku lat można odnotować znaczny wzrost zainteresowania idealistycznymi teoriami. Świadczyć o tym może wzrastającaliczbaedycji źródeł ipublikacji oraz wydawanie od 2003 roku międzynarodowegoperiodyku„InternationalesJahrbuchdes Deutschen Ide
alismus / InternationalYearbookof German Idealism”. Badaniaiteorierozwija ne przez twórców idealizmu niemieckiego są przedmiotemdużego zainteresowa nianie tylko wEuropie,USA, ale takżenacałymświecie.Istnieje kilka znanych opracowań odnoszących sięsumarycznie do filozofiiidealizmu niemieckiego,że wymienię w tym kontekście te najbardziejznane:N.Hartmanna DiePhilosophie des deutschen Idealismus, E. Cassirera Die nachkantische Systeme, w: Das Er- kenntnisproblem in der Philosophie und Wissenschaft der neueren Zeit. 3. Bd., K. Ameriksa Cambridge Companion to German Idealism, F.C. Beisera, German Idealism. TheStruggle Against Subjektivism, 1781-1801,R.Bubnera (red),Deut scher Idealismus,F. DuąuC & Historiade la Filosofia Moderna. La Erade la Cri-
tica czyprace D. Henricha Selbstverhaltnisse. Gedanken und Auslegungenzu den Grundlagen der klassischendeutschen Philosophie.
Wszystkiewymienione książkinie mającharakteru podręcznika i nie stawia
ją przed sobą zadania systematycznegowprowadzeniaw problemy filozofii ide alizmuniemieckiego. Wprzeważającej części sąonepoświęcone wybranym za gadnieniom z zakresu tej filozofii. Dysponujemy znakomitymi opracowaniami mającymi zaprzedmiot teoriępoznania, estetykę,filozofię praktycznączy teorię religii Kanta, Fichtego, Schellingai Hegla,ale brakjest podręcznika, który w spo
sób systematycznywprowadzałby we wszystkie podstawowe problemy idealizmu niemieckiego, przedstawiając ich genezę, rozwój i przekształcenia. Zapewne wy
nika to z tego, że żaden historyk filozofiinie jest w stanie ogarnąćcałości myśli twórców idealizmuniemieckiego, zaanalizować wielu złożonych aspektów teorii przez nich głoszonych, ich wzajemnych zależnościi modyfikacji, jakim podlega
ły. Zadaniu temu mógł podołaćjedynie zespółbadaczy. Właśnie tego zadania- mogłoby sięwydawać niemożliwego do wykonania - podjął się zespół badaczy pochodzących z Niemiec,Włoch, Anglii, Francji, Irlandii, Finlandii i Polski. Książ ka Handbuch Deutscher Idealismus, która ukazała sięw 2005 roku w renomowa
nymwydawnictwieMetzlera w Niemczech, jest rezultatem współpracy wybitnych badaczy filozofiiidealizmuniemieckiego z wielukrajówEuropy,którzyprzez czte
rykolejne lata (1999-2002)na wspólnych letnich seminariachzorganizowanych przez StudiengangPhilosophie na uniwersytecie w Bremie dyskutowali proble
my poruszone w dziełach Kanta,Fichtego, Schellinga i Hegla. Książka tazostała pomyślana jako podręcznik - wprowadzenie do studiowania podstawowych pro
blemówpodejmowanych przez twórców najdynamiczniej oddziaływującej w dzie
jach filozofiikonstelacji idei. Jestona rezultatem wyjątkowegow skali światowej przedsięwzięcia,ponieważ do tej pory brakbyłopodręcznika, ujmującegow spo
sób kompleksowy całość problematyki poruszanej w dziełach twórcówidealizmu niemieckiego.
Z podjętego zadania autorki i autorzy podręcznika wywiązali się znakomicie.
Nie tylko udało się im przedstawićcały tematyczny zakres problemów podejmo
wanych przez idealizm niemiecki, ale także prześledzić w zasadniczymzarysie tło filozoficzne i kontekstteoretyczny, w jakim ta myśl powstawała i funkcjono
wała. Wymagało to wieloletniegoprzygotowania i nakładu wytężonej pracyoraz ogromnej erudycjiikompetencji naukowej.
Podręcznik Handbuch Deutscher Idealismus w sposób przekonujący poucza nas, że fenomenuidealizmu niemieckiego nie daje się sprowadzić do zdarzenia lokalnego, mającego przede wszystkim charakternarodowy. Nie należyon bowiem wyłącznie do dziejów niemieckiej filozofii, ponieważ swoim znaczeniem integral nie powiązany jest z europejską historią kultury, nauki, prawa ipolityki.
Celem podręcznika jest przede wszystkim ukazanie myśli idealizmu niemiec kiego. Ale uwzględnia on także inne sposobyfilozofowania,takie jak empiryzm
angielski,filozofię oświecenia, prądymyśli racjonalistycznej oraz filozofię roman
tyzmu, z którymi ściśle powązanabyłamyśl idealizmu niemieckiego.
Zasadniczo podręcznik ogranicza się do omówienia filozofii Kanta, Fichte go, Schellingai Hegla. Nie wynika to bynajmniej z podzielania przez jego auto
rów uproszczonegoprzekonania, że w idealizmie niemieckim zasadniczalinia roz
woju prowadzi od Kanta do Hegla. Jedyny powód podyktowanybył względami technicznymi, czyli nieprzekraczaniem pewnego wolumenu książki.
Systematyczne przedstawienienajistotniejszych problemów filozofii niemiec kiego idealizmu znalazło swójwyraz w odpowiednim doborze rozdziałów. Ich ty tuły to w kolejności: 1. Niemiecki idealizm - wprowadzenie; 2. Rozum i absolut;
3. System i metoda; 4. Poznanie i wiedza; 5. Przyroda; 6. Wolność, moralność i etyczność; 7. Prawoipaństwo; 8. Dzieje; 9. Religiai pojęcie Boga; 10. Piękno i sztuka; 11. Filozoficzny wkład niemieckiego wczesnego rozmantyzmu i Hoer- derlina; 12. Recepcje idealizmu niemieckiego wEuropie.
Podział naposzczególne rozdziały jest przejrzysty i pokrywasięz zasadni czymi tematamipodejmowanymi wobrębiefilozofii niemieckiego idealizmu.Każ
dy z rozdziałów zaczyna sięod przedstawienia najważniejszego sporu filozoficz nego, który nietylko stanowi tło filozoficzne rozważanego w nim problemu, ale także wpłynął na jego ukształtowanie. Osiąkażdegorozdziałujest stopniowe roz
wijanie analizowanego problemu, którego istota zilustrowanajest przez dłuższy cytatzaczerpnięty z dziełaomawianego filozofa i jego interpretację.
Jest to niewątpliwie postępowanie charakteryzującehistoryka, który uwzględ
nia proces powstaniadanegoproblemu, jego rozwój, kontekst historyczny,w ja kim się pojawia. Sprawia to, żeksiążka Handbuch DeutscherIdealismus odzna
czasię nie tylko wysokimiwaloraminaukowymi, ale posiada takżedużąwartość dydaktyczną, ponieważ stopniowowprowadza studiujących wniezwykle złożoną materięproblemu, ilustrując ją przy pomocy interpretacji źródłowych fragmen tów. Analizy prowadzone są przy uwzględnieniu oddziaływaniaidealizmu niemiec
kiego także na współczesnąkulturęfilozoficzną.
Jeśli chodzi o bliższącharakterystykę podziałuna rozdziały- chcialbym zwró
cić uwagęna dwie osobliwości podręcznika.Otóż czymś zasadniczo nowym i za skakującym, jaksądzę, jest przedstawienie w rozdziale 11. filozofii niemieckiej okresu wczesnego romantyzmu i filozofii Hoerderlina, której zazwyczaj niezali cza się do idealizmu niemieckiego. Włączenie filozofii wczesnegoromantyzmu podyktowane jest po pierwsze tym, że romantycy sami rozwijają pewną szcze
gólną wersję idealizmu,, który przeciwstawiają scjentystyczno-systematycznemu rozumieniu filozofii. Po drugie tym, że Novalis, Schlegel, ale także Hoerderlin rozwinęli własne koncepcjefilozoficzne, aktywnieuczestnicząc w dyskusjach fi lozoficznychwdrugiejpołowie 1790 roku prowadzonych na temat filozofii Kan
ta, Fichtego, Schellinga i Hegla. Z tego punktu widzeniaprzedstawienie w roz
dziale 11.filozofii wczesnegoromantyzmuw kontekście idealizmu niemieckiego
w znaczący sposób wzbogaca perpektywę oddziaływania filozofii idealizmu niemieckiego na inne prądy myśli filozoficznej. Lepiej także uwidacznia się w takim przypadku metamorfoza, jakiej w tym czasie podlegałosamo pojęcie ide alizmu.
Drugą osobliwość stanowi rozdział 12., w którymautorki i autorzy przedsta wiają recepcję myśli idealistycznej w różnych krajach europejskich i wynikają
cych stąd odmiennych sposobówoddziaływanianahistorię kulturyeuropejskiej, nauki, prawai polityki. W rozdziale 12. porazpierwszywskali światowej zosta ła przedstawiona recepcjafilozofii niemieckiego idealizmu niemieckiego wXIX iXXwiekuw takich krajach Europy jakAnglia, Włochy,Irlandia, Hiszpania, Pol ska i Finlandia. Histografiarecepcji idealizmu niemieckiego przedstawiona w pod
ręczniku nie rości sobie pretencjido zupełności.Wymaga ona prowadzenia dal szych prac. Jej celembowiem było tylko udokumentowanie różnych form recep cji idealizmu niemieckiego, przy założeniu każdorazowoodmiennych warunków narodowych kultur. Przedstawienie, po razpierwszy, recepcji idealizmu niemiec
kiego wEuropie jest wielkim osiągnięciem.
Przyjrzyjmy sięteraz bliżejtemu, coautorzy podręcznika rozumieją pod po jęciem idealizmu, oraz sposobowi, wjaki rozumieją genezę idealizmu niemiec kiego i zasadnicze fazy jegorozwoju. Ograniczmy sięza nimi donajbardziej ogól
nego przedstawienia poszczególnych stadiów rozwoju tej myśli.
Pojęcieidealizmu charakteryzujesię, wedle nich,przez przynajmniej trzyce chy: 1. w ontologii wysuwa twierdzenie, że istnieją duchowe istoty (idee),któ
rych nie można zredukowaćdo istot materialnych; 2. wteorii poznania opowiada się za tezą, że pojawiający się w doświadczeniu świat zewnętrzny zależny jestod subiektywnych przedstawień człowieka; 3. wetyce podziela przekonanie, że je dyne uzasadnienie i usprawiedliwienie norm moralnego działania możliwe jestna podstawie zasad rozumu (s. 1).
Konstelacjaruchu intelektualnego często określanajako„epoka rozumu” zmie
rzaładoujęciamanifestacji rozumu w wiedzy odnoszącej siędo całościwszech świata: przyrody, historii i form ludzkiego poznania. Charakteryzowała sie ona aktywnym stosunkiemdo rzeczywistości,który całkowicie wyparł, tak charakte
rystycznedla idealizmu antycznego, kontemplacyjne ujęcieidei. Nie powinno to budzić zdziwienia, ponieważ filozofowie doniejzaliczaninie tylko byli świadka mi rewolucji polityczno-społecznych i następujących po nich antyrewolucji i okre
sów restauracjina przełomie XVIII i XIX wieku, ale w swoich teoriach etycz
nych,w filozofii prawa ipaństwadawali takżewyraznarodzinomtworzącego się wtedy społeczeństwaobywatelskiego opartego na wolności i odwołującego siędo idei postępu oraz ideałupokojowego współżycia narodów.
Wedle autorów podręcznika wprzypadku pojęcia „idealizmniemiecki” doczy nienia właściwie mamy niez jednymidealizmem,ale z wieloma jegopostaciami.
I tak już wlatach 1782-1796 rozgorzaławNiemczech dyskusjawokółrozumie
niasamego pojęcia idealizmu. Jak wiadomo,Kantzwalczał stanowisko idealizmu, którewykładał wKrytyceczystego rozumu jako poglądnegujący istnienie przed
miotów poza świadomością w przestrzeni iw czasie. Odcinając się od idealizmu typu Berkeleyowskiego, który był dlań solipsyzmem i egoizmem, opowiadałsię zastanowiskiem „krytycznego idealizmu”, który negował poznanie rzeczynapod stawie samego intelektu i czystego rozumui odwoływał się wyłącznie do pozna nia na podstawie doświadczenia zakładającego współpracę intelektu ze zmysło
wością. Jak wiadomo, stanowisko Kanta spotkało się w tych czasach z gwałtow ną krytyką. I tak Ch.Garve już w roku 1782 zarzuciłmu, że propaguje idealizm immanentny typu Berkeleya. Z silnym oporem spotkał się Kant także ze strony dogmatycznych,eklektycznych,sceptycznych prądów filozoficznych tamtej epo
kioraz ze strony filozofii popularnejpanującej na uniwersyteciew Getyndze. Rów nież obóz fideistycznejfilozofii wiary propagowanej w Niemczech zarówno w śro dowiskachkatolickich, jak i protestanckich znajdował sięwopozycji do Kanta.
Z krytyką spotkał siętakże Kant ze strony najbardziej wpływowych filozo fów tamtej epoki:Hamanna, Herdera iJacobiego. Wszyscyoniodrzucili koncep cję kopemikańskiego zwrotu w Kantowskiejteoriipoznania, opartej na idei trans- cendentalizmu i pojęciu poznania apriorycznego - i opowiedzieli się w teoriipo
znania za bezpośrednią niezapośredniczoną pojęciowo pewnościąempirycznąoraz zakoniecznością odwoływaniasię w filozofii do autorytetu dziejowegoprzeka
zu. Herder skrytykował ideę apriorycznego poznaniaKanta,skłaniając siędo sta nowiska empiryzmu domagającegosię praw dlazmysłowego poznania przyrody.
Odrzucił on Kantowską ideę teleologicznego poznaniaprzyrodywedle regulatyw- nej zasady celowości posiadającejjedynie charakter subiektywny.Hamann odrzucił pojęcie rozumu, zwracając się do chrześcijańskiej religii. W filozofii odkrył zaś podstawowąrolę języka, którego boskie pochodzenie nie ulegało dlań wątpliwo ści. Pozwoliło mu to na krytykęKantowskiego stanowiska transcendentalizmu, wedle którego zasadymyśleniasą wiecznie ważne i nie zależą od języka, w ja
kim zostały sformułowane.Z koleiJacobi odrzuciłw filozofii racjonalne zasady i zwróciłsię do bezpośredniego doświadczenia niezapośredniczonegoprzez dys
kurs pojęciowy,jedynie w doświadczeniu religijnym upatrując niedościgły wzo
rzec najgłębszegodoświadczenia bytu.
Filozofia Kanta i jego szkoły (Beck, Reinhold) wystawiona była takżew tym czasie nakrytykę ze strony sceptycyzmu filozoficznego (najbardziej znana pocho dziła odAenesidemusa- pseudonim G.E. Schulzesa) oraz na krytykę ze strony stanowiska radykalnego sceptycyzmu, któregow Niemczech najwybitniejszym re
prezentantem był Maimon.
Wedleautorówpodręcznikatakzmasowana krytyka filozofiiKanta groziła li kwidacjącałej szkoły kantowskiej. W reakcji na grożące jej niebezpieczeństwo powstała w Niemczech formacja intelektualna idealizmu niemieckiego, która po
szukiwała„prawdziwego ducha” krytycznej filozofii Kanta (s. 5).
Fichte był pierwszym idealistą,który powoływałsię nafilozofię Kanta, sam siebie rozumiejąc jako jej kontynuatora. Jednakżenie przeszkodziłomu towod
rzuceniu Kantowskiej koncepcjirzeczysamych w sobie, jego refleksyjnej teorii samoświadomościi wprowadzeniu na jej miejsceteorii podmiotu ujętego jako akt pierwotny (Tathandlung), obywającego się bez rozszczepienia na podmiot i przedmiot. Namiejsce podmiotu transcendentalnego, który zdolny jest do re fleksyjnegosamopoznania, wprowadził Fichte koncepcjępodmiotu, którego cała istota polega na akcie absolutnego samo-ustanowienia-siebie. W Teorii Wiedzy Fichtego z roku 1794 Ja absolutne pomyślane zostaje jako jedność podmiotu iprzedmiotu, ustanawiania itego,coustanowione i przyjęte zanieuwarunkowa- ną zasadęnaczelną systemu wiedzy. Podmiot transcendentalny wedle Fichtego nie jest dany w naocznościempirycznej, leczw naoczności intelektualnej,której ist
nienie u człowiekaKant negował. UFichtego punkt ciężkowści w filozofii prze sunięty zostałz filozofii teoretycznej do praktycznej. Rozum praktyczny zacho wuje u niego prymat nadrozumem teoretycznym. Stąd tendencjawystępująca już u Kanta zostajeuFichtego wznacznym stopniu zradykalizowana.
Podmiot transcendentalny to wedle niego inteligencja, którazdolna jest do działania. Jej aktywny charakter mawymiar absolutny wykluczający wszelką bier ność. Toprzekonanie najpełniej zostało wyrażone w pierwszejzasadzie naczel
nej TeoriiWiedzy, wedle której Ja samoustanawia siebie. Druga zasada głosi, że Ja ustanawiając samo siebie, jednocześnie ustanawia Nie-Ja. Zasada taw rezulta
cie prowadzi dowykluczeniaprzyrody ze sfery samoistnego bytu, ponieważ nie można przyjąć, że jest ona uprzednio danapodmiotowi. Takie twierdzenie bowiem byłoby sprzeczne z pierwszązasadą TeoriiWiedzy. Trzecia zasada Teorii Wiedzy stanowipodstawęsyntezy między Ja i Nie-Ja i bliżej eksplikujeto, na czym pole gawytwarzanieNie-Japrzez Ja. WedleFichtegoopozycjaidealizm-dogmatyzm polegana tym,że w pierwszym przypadku na podstawie działaniaświadomości jako inteligencji zostająokreślone rzeczy, a w drugim wychodzi się od rzeczy i na jejpodstawieokreśla się podmiot. Stanowisko Fichtego autorzypodręcznika trafnieokreślają jako stanowisko filozofii transcendentalnej, która, podobnie jak uKanta, jednocześnie jest realizmem empirycznym, ponieważ pozwala ugrunto wać zarówno doświadczenie potoczne, jak i naukowe jakojedyne doświadczenie realne.W Fichteańskiejfilozofii transcendentalnej można mówićo jedności świa domościi bytu, ponieważ nie ma bytu, który by istniał bez pośrednictwa świado
mości. Nie istnieje równieżwiedza bezświadomości. Jego filozofia nie jest więc aniidealizmem, anirealizmem. Sytuuje siębowiem poza wszelkimi dychotomia mi: „podmiot-przedmiot”, „rzecz-świadomość”, „idealizm-realizm”. Głosi ona tożsamość idealności i realności, ponieważ Ja absolutne, o którym jest mowa w pierwszej zasadzie Teorii Wiedzy,nie jestani podmiotem (idealizm), ani przed
miotem (realizm) (por.Pierwszewprowadzeniedo Teorii Wiedzy z 1797).
Fichtepołączył wswojej filozofiiidealizm zrealizmem. Jegopytaniemprze
wodnimnie jest to, jak świadomośćw sposób absolutny określa rzeczy (idealizm), ani to, jak rzeczy wpoznaniu przejmująfunkcję podmiotu (dogmatyzm-realizm).
Jego filozofia wychodzi poza dychotomię idealizm-realizm. W Teorii Wiedzy bo wiem Ja ustanawiając samo siebie, jednocześnie ustanawia Nie-Ja, bez którego niemogłobyistnieć. Ja nie przysługuje status onto logicznego absolutu.Moment realizmu w filozofii Fichtego, reprezentowany tu przez istnienie Nie-Ja,jest newraligicznie związanyze statusem Ja abolutnego(idealizm), które jest ostatecz
nymźródłemsensuNie-Ja.Wtym znaczeniu koncepcja idealizmu zakładającego Ja jako ostateczną podstawę wszelkich określeń należącychdoNie-Ja jest u Fich
tego ściśle związana ze stanowiskiemrealizmu.
HansJ. Sandkuehler i Lothar Knatz(badacze filozofiiSchellinga)celnie zwra
cająuwagę, że problem powiązania realizmu z idealizmem dopiero w pełni roz
winął widealizmieniemieckim Schelling,który w Ideen zu einer Philosophieder Natur (1797) zrehabilitował pojęcieprzyrody, przyznając jej bytsamoistny nie zależnyodświadomości. W swoim Systemieidealizmu transcendentalnegospró
bował przeprowadzićsyntezę filozofii przyrody ifilozofii transcendentalnej, któ rawłaściwiejest synteząrealizmu zidealizmem.Ideą przewodnią Schellinga jest wyprowadzenie przy pomocy nauki o przyrodzie idealizmu z realizmu. Wedlenie go prawa przyrody prowadzą do wyłonieniapraw inteligencji, a do tego, co ma terialne, dołącza się to, coformalne. W tensposóbprawa inteligencji zostają zma
terializowane i sprowadzone do praw przyrody. Takżepóźniej w swojej filozofii identyczności Schelling obstawał przy autonomicznym statucie przyrody i przy dokonaniu koniecznej syntezy realizmu z idealizmem. W swoich rozważaniach o istocie ludzkiej wolnościtwierdzi: „Idealizmjest dusząfilozofii; realizm jej cia
łem; tylko obierazem czynią żywą całość”.
Jednakże prawdziwym spełnieniemstanowiska idealistycznego jest w ideali zmie niemieckim wedle autorów podręcznika filozofia heglowskiego ducha absolutnego. Droga idealizmu jest drogąfilozofii ducha, który w procesie zno szenia wyłanianych przez siebie różnych form swojego innobytu w przyrodzie i w dziejach rozpoznajesamego siebie, znosząc w nich swój innobyt i powraca jąc do siebie samego na wyższympoziomie duchowego rozwoju. W ten sposób duch absolutny osiąga swoją pełnąsamoświadomość, a substancja przechodzi w podmiot.
Po zaprezentowaniu za autorami podręcznikakrótkiego szkicu genezy filozo fii idealizmu transcendentalnego ijej najważniejszych faz rozwoju chiałbym te
raz krótko przejść do przedstawienia autorów poszczególnychrozdziałów i zwią zanego ztym podziału pracy.
Zasadniczo w opracowaniu poszczególnych rozdziałów uczestniczy dwóch badaczy.Wyjątekstanowią następujące rozdziały: 2., który wcałości został opra
cowany przez badacza z uniwersytetu w Groningen, Detleva Paetzolda; 3., oprą-
cowany przezBriana 0’Connora z uniwersytetu w Dublinie; rozdział 4., który poza częścią poświęconąfilozofii Fichtego opracowaną przez MaciejaPotępę, Lothara Knatza iHansaJoerga Sandkuehlera w całości został napisany przezHansa Joerga Sandkuehlera, wybitnegoznawcę filozofii Schellinga oraz wydawcę jego dzienników. Rozdział 5., poświęcony przyrodziepierwotnie miał byćopracowa
ny przez wybitnego włoskiego badaczafilozofii przyrody Schellinga Francesco Moiso z uniwersytetu wMedioloanie (opracowałon wIX tomie wydania krytycz nego dzieł zebranych Schellinga tom poświęcony filozofii przyrody), ale przed
wczesnaśmierć uniemożliwiła mu wywiązanie się z tego zadania. Przejąłje po nim inny włoski badacz filozofii przyrody w idealizmie niemieckimGian Franco Frigo z uniwersytetu w Padwie. Rozdział 6., poświęcony wolności, moralności i etyczności zostałopracowany przez trzech wybitnych badaczyidealizmu nie mieckiego, mianowicie Georga Mohra, znanego z głośnego komentarza do Kan- towskiej Krytyki czystegorozumu, który ukazał się w 2005 roku w renomowa
nym wydawnictwie Suhrkampa, oraz przezHansaJ. Sandkuehlera,który opraco wał część analizującą koncepcji wolności, prawa i państwa uSchellinga, oraz przez Jeana-Franęoisa Kervegana, znanego w świecie badacza filozofii Heglaz uniwer
sytetu Pantheon-Sorbonne (Paris I), któryw podręczniku przedstawił Heglakon cepcję państwa i etyczności oraz społeczeństwa obywatelskiego. Rozdział 8.
omawiający pojęcie dziejóww idealizmie niemieckim wyszedł spod pióra wybit
nego znawcy tej problematyki z uniwersytetu w Oxfordzie, Michaela Rosena.
Częśćmającą za przedmiot w tym rozdziale koncepcję dziejów Schellinga opra cował Hans J. Sandkuehler. Najobszerniejszy w podręczniku rozdział 9. prawie wcałościzostał opracowany przez polskiego badacza filozofii idealizmu niemiec
kiego Macieja Potępę, który przedstawił w nim ujęcie religii i filozofię Boga u Kanta, Fichtego, Schleiermachera i Hegla.Nie ulega wątpliwości, żejest to wiel
kie osiągnięcienaukowepolskiegobadacza, który nietylko zostałzaproszony do współpracy przy stworzeniu pierwszego podręcznika idealizmu niemieckiego wNiemczech, ale teżz tego niezwykle trudnego zadania wywiązał sięznakomi cie. W Polsce i zagranicądał się on już poznać jako współwydawca i autornaj poważniejszej w ostatnich latach książki o filozofii Herdera{Rozum i świat. Fi lozofia Herdera ifilozofia XVIII, XIX i XXwieku, red. M. Heinz, M. Potępa, Z. Zwoliński,Warszawa 2004, Genesis) oraz jako autor i współwydawca wybit nego opracowania filozofii Kanta 200 lat z filozofią Kanta (red. M. Potępa, Z. Zwoliński, Warszawa 2006, Genesis), w którym wraz zdr. ZbigniewemZwo lińskim udało się mu opublikować prace wielu najwybitniejszychbadaczy filozo fiiKanta z całego świata.
CzęśćomawiającąSchellingiańską koncepcję religiiwrozdziale 9. przedsta wił Lothar Knatz,wybitny znawca filozofiiSchellinga z Schellingsforschungsstelle na uniwersytecie w Bremie.Rozdział 10. traktującyoproblematyce piękna isztuki został napisany przez trzech badaczy, mianowicieLotharaKnatza(Schelling), Piero
Giordanettiego (Kant) oraz przez znanego w świecie hiszpańskiego badacza filozofiiidealizmu niemieckiego FeliksaDuque’a z uniwersytetu autonomiczne go wMadrycie (Hegel), którynaswoim koncie ma jużznaną w świecie języka hiszpańskiego monografięwcałości omawiającąidealizm niemiecki. Rozdział 11.
stawiającyw centrum koncepcję wczesnego rozmantyzmu Novalisa, Fr. Schlegla i Hoerderlina zostałnapisany przez znanąw Niemczech badaczkę myśli roman
tyzmu BaerbelFrischmann z uniwersytetu w Bremie.
W rozdziale 12., w którym po raz pierwszy udało się przedstawić recepcję idealizmuniemieckiego wczasach powstaniai rozwojuidealizmu niemieckiego wwielu krajach Europy, recepcjęwAnglii, Irlandii, Hiszpanii, Włoszech - opra cowałmłodybadacz włoski Matteo d’Alfonso.Recepcję idealizmu niemieckiego w Polsce opracowałMaciej Potępa,a wFinlandii Henriikka Tavi.
Przechodząc do ogólnej ocenywartości podręcznika:oprócz wysokich walo rów naukowych ma on bezprzecznie wartościdydaktyczne. Podręcznik przezna czonyjest -jak trafnieo tym we wstępie pisze J. Sandkuehler - dla zaawanso wanych studentów wydziałówhumanistycznych oraz dlapracowników uczelni pro wadzących dlanich zajęcia z filozofii ihistorii europejskiej kultury. Nie jestprze znaczony dla wąskiego grona specjalistów. Jego odbiorcami nie mająbyć bada
cze, którzyna temat idealizmu niemieckiegopiszą doktoratyczyhabilitacje.
Sądzę, że podręcznik Handbuch DeutscherIdealismus jak najszybciejnależy przetłumaczyć na język polski. W Polsce brakjest książki,którawprowadzałaby studentów i badaczy w problematykę tej niezykle ważnej w dziejach kultury europejskiej konstelacji ideowej w sposób systematyczny i pogłębiony. Podręcz
nik idealizmu niemieckiego pod red. Hansa J. Sandkuehlera doskonalewywiązu je się z tego zadania. Mógłby on zapełnić lukę dotkliwie odczuwanąprzez wiele osób zajmującychsiętą filozofią.
Seweryn Blandzi
