O strukturze agrarnej Królestwa Polskiego po uwłaszczeniu : (w związku z polemiką J. Łukasiewicza, "PH" t. 62, z. 2, s. 295-315)

D Y S K U S J E

REGINA CHOMAĆ

O stru k tu rze ag rarn ej K rólestw a Polskiego po uw łaszczeniu

(w zw iązku z polemiką J. Ł u k a s i e w i c z a, PH t. LXII, 1971, ?.. 2, s. 295—315)

D y sk u sja nad p r o b le m a ty k ą s tr u k tu r y agrarnej 'K rólestw a 'P olskiego po u w ła sz ­ czen iu .tow arzyszy od p ó łw ie c z a w sz e lk im p ra co m b ad aw czym w tej d zied zin ie.

O statn io p rzed m io tem d y sk u sji, a n a w e t p o le m ik i, za p o czą tk o w a n ej p rzez J. Ł u - k a s i e w i o z a na łam ach „ P rzeg lą d u H isto ry cz n e g o ” s ta ły się d w ie p ozycje:

K. G r o n i o w s k i e g o i m o ja <IK. G r o n i o w s к i, K w e s t i a a g r a r n a w K r ó l e s t w i e Polskim. 1871— 1914, W a rsza w a Ί966; R. C h o m a ć , S t r u k t u r a a g r a r n a K r ó l e s t w a P o ls k i e g o na p r z e ł o m i e X I X г X X w ., W arszaw a 1ЭТ0). P o le m ik a J. Ł u k a siew icza d o ty czy p rzed e w s z y s tk im m o jej m o n o g ra fii a ra czej ty lk o w y b r a n y c h jej za k resó w tem a ty czn y ch , k tó r e s ta ły s ię dla au tora p r e te k s te m do u o g ó ln ień i o stry ch są d ó w k rytycznych,.

■Polemika teg o typ u z fr a g m e n ta m i m o jej m o n o g ra fii, b e z za p rezen to w a n ia całej jej k o n stru k cji i treści, p r o w a d zić m oże d o d ezin fo rm a cji c z y te ln ik a , co sk ła n ia m n ie do r e p lik i i w y ja śn ie n ia k w e s tii sp o rn y ch .

P o le m ik a i zw ią za n e z n ią zarzu ty d o ty czą k w e s tii m eto d o lo g icz n y c h , m ia n o w ic ie p o jęcia str u k tu r y a g ra rn ej, oraz sp ra w m e to d y czn y ch zw ią za n y ch z za sto so w a n iem m etod a n a liz y m a te r ia łó w sta ty sty c z n y c h .

Z aczn ijm y od sp ra w g en era ln y ch . Z a sta n o w ić s ię tu 'trzeba nad k ilk o m a za g a d ­ n ien iam i. Po p ierw sze, co ro zu m iem y pod p o jęciem stru k tu ry agrarnej oraz jak ie m ie jsc e za jm u je o m a w ia n a p rzez J. Ł u k a sie w ic z a część m ojej k sią ż k i w stosu n k u do jej ca ło ści. J e ś li id zie o treść p o jęcia „stru k tu ra a grarn a” to p o w ta r z a n ie w c a ­ ło ści w y w o d ó w za m ieszczo n y ch w e w stę p ie m ojej k s ią ż k i je s t ch yb a zb yteczn e.

C h ciałab ym tu je d y n ie p o d k reślić, że na p rzeło m ie X IX i X X w ., w o k resie r o z w i­

n ię ty c h sto su n k ó w k a p ita listy c z n y c h ta k że i w r o ln ic tw ie K r ó le stw a P o lsk ie g o , n ie n a leży tr e śc i tego p o ję c ia za w ęża ć do u jęcia str u k tu r y g o sp o d a r stw ro ln y c h w e d łu g ich obszaru n ie u w zg lęd n ia ją c itzw. d o d a tk o w y ch środ k ów p ro d u k cji ro ln ej w p o sta ci różnego rod zaju n a k ła d ó w in w e sty c y jn y c h (m aszyn y ro ln ic z e , n a w o z y sztu czn e, m e ­ lio ra cje, zw ie r z ę ta go sp o d a rsk ie czy w r e sz c ie z a tru d n ien ie n ajem n ej s iły roboczej).

Z a g a d n ien ie w y p o sa ż e n ia in w e sty c y jn e g o g o sp o d a rstw sta r a ła m s ię u w z g lę d n ić na ty le , na ile ty lk o d o stęp n y w k r a ju m a te r ia ł ź ró d ło w y na to p o zw a la ł; to z a g a d n ien ie n ie in te r e su je jed n a k Ł u k a siew icza . Już ch o c ia ż b y ty lk o z teg o p ow od u a r ty k u ł p o le m ic z n y , k tó r y w y r y w a fra g m e n ty zagad n ień z szerszego ic h k o n tek stu , m u si

m ieć, m oim zd an iem , ch arak ter jed n ostron n y.

In n ym długo d y sk u to w a n y m p r z e z h is te r y k ó w za g a d n ien iem je s t p o sta w a b a ­ d aw cza h isto ry k a ; czy m a s ię on ogran iczać do u sta la n ia fa k tó w , czy te ż d ążyć do w y k r y w a n ia p ra w rzą d zą cy ch ro zw o jem sp o łe c z n y m w szerok im jeg o ro zu m ien iu . W yd aje się, że sp ó r iten w n a szej h isto r io g r a fii z o sta ł daw n o ro zstrzy g n ięty ; n a le ż y zm ierza ć do u sta le n ia fa k tó w , w y d a r z e ń i z ja w isk h isto ry czn y ch , ab y na tej p o d ­ s ta w ie u k azać p ro ces d ziejow y: T ak też r o zu m ia ła m m o je zadanie.

Czy u d ało m i s ię u sta lić z ab so lu tn ą d o k ła d n o ścią fa k ty h isto ry czn e w za k resie stru k tu ry agrarn ej K r ó le stw a P o lsk ie g o ? N a p ew n o n ie i zd a w a ła m sob ie z teg o sp raw ę. C hodziło je d y n ie , b y u sta lić je z d o k ła d n o ścią p o z w a la ją c ą na p r z e śle d z e n ie

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X II , 1971, z e s z . 4

726

p ro cesu g łęb o k ich p rzeob rażeń stru k tu ry agrarn ej na p rzeło m ie d w óch o sta tn ich stu le c i, u k azać złożon ość tego p rocesu w p o w ią za n iu z ogóln ą sy tu a c ją gosp od arczą, sp ołeczn ą i p o lity czn ą k raju, a ta k że jeg o zró żn ic o w a n ie re g io n a ln e .

Po tych k ilk u u w a g a ch og ó ln y ch p rzejd źm y do zagad n ień szczeg ó ło w y ch , gd yż do nich sp ro w a d za ją się u w a g i p o le m ic z n e J. Ł u k a siew icza .

U sta le n ia d otyczące w ie lk o ś c i p o sia d a n ej ziem i w e d łu g sz czeg ó ło w y ch k a teg o rii w ła sn o ś c i w u jęcia ch sta ty c z n y m ,i d yn am iczn ym n a su n ę ły b ardzo w ie le k ło p o tó w i tru d n ości. U ich p o d sta w p rzed e w sz y stk im le ż y ogran iczon a w ia ro g o d n o ść sta ty ­ s ty k i r o sy jsk iej w y n ik a ją c a zarów n o ze sposdbu zb iera n ia i o p ra co w y w a n ia d an ych liczb o w y ch , jak i z n ie d o k ła d n o śc i p om iarów . U w a g na ten tem a t je s t w ie le , k o n k r e t­

n ych u sta leń m ało, g d y ż w arch iw a ch k ra jo w y ch b ra k jest o d p o w ied n ich m a teria łó w , na p o d sta w ie k tó ry ch m ożn a b y je z całą o d p o w ied zia ln o ścią p rzep row ad zić. S p ra w a k o m p lik u je się ty m bardziej', że w w y d a w n ic tw a c h źró d ło w y ch C en traln ego K om i­

tetu S ta ty sty c z n e g o w P e te r sb u r g u i ‘W a rsza w sk ieg o K o m itetu S ta ty sty c z n e g o in fo r ­ m acje o sp o so b ie zb ieran ia i o p ra co w y w a n ia d an ych statystyczny-ch są nader skąpe.

D zięk i pracom k r y ty c z n y m J. R u t k o w s k i e g o 1 p o sia d a m y p e w n e rozezn a­

n ie w sto p n iu w ia r o g o d n o śc i sp isó w sta ty s ty k i roln ej (g łó w n ie stan u p osiad an ia ziem i) (W arszaw skiego K o m ite tu S ta ty sty c z n e g o dla p rzeło m u X I X i X X w . Z n aczn ie m n ie j w ie m y o sta ty sty c e ro ln ej C en traln ego K o m ite tu S ta ty sty c z n e g o od n oszącej się do o k r e su p op rzed n iego. J u ż sam o ty lk o fo rm a ln e p o ró w n a n ie dw óch sp isó w ro ln y ch C en traln ego K o m ite tu S ta ty sty c z n e g o z 1'877 i 1887 r. (w k tó r y c h u w z g lę d ­ n ion e zo sta ło K r ó le stw o P o lsk ie) w sk a z u je na dużą zm ien n o ść k r y te r ió w k la s y f i­

k a cy jn y ch i brak zn ajom ości sp e c y fik i sto su n k ó w agra rn y ch w K r ó le s tw ie P o lsk im . I tak np. p rzy o p ra co w y w a n iu sp isu sta n u p o sia d a n ia ziem i z 1877 r. w p row ad zon o p o d w ó jn e k a teg o rie w ła sn o śc io w e : w e d łu g p rzy n a leżn o ści p r a w n o -sta n o w e j w ła ś c i­

c ie li oraz w e d łu g k r y te r ió w in s ty tu c jo n a ln o -te r y to r ia ln y c h . B ez d o d a tk o w y ch w y ­ ja śn ień w źród le zarów n o p ie r w s z e jak i d ru gie są bardzo tru d n e do ro zszy fro w a n ia . N a to m ia st stru k tu ra g o sp o d a r stw ro ln y c h w K r ó le stw ie ob liczon a na p o d sta w ie sp isu z 1І8Є7 r. (ró w n ież w op ra co w a n iu C en traln ego K o m itetu S ta ty sty czn eg o ) d a je w y n ik i n iep ra w d o p o d o b n e. D la teg o też ze źró d eł tych k o r z y sta ć m ożn a w sposób ogran iczon y i o ile to m o ż liw e n a leży k o n fr o n to w a ć je z in n y m i m a teria ła m i.

D z iw ić się m ożn a, dlaiczego taka, u zasad n ion a ch yb a, k o n fro n ta cja d an ych z ró ż­

anych źró d eł p rzy p rzep ro w a d zo n ej p rzeze m n ie a n a lizie zm ian stan u p o sia d a n ia w ło śc ia ń sk ie g o i fo lw a r c z n e g o do la t d z ie w ię ć d z ie sią ty c h X I X w . uznana została p rzez J. Ł u k a siew icza za n iek o n se k w e n c ję . Z e sta w ie n ie d an ych liczb o w y ch , d oty­

czących zm ian sta n u p o sia d a n ia ziem i tych k a teg o rii w ła sn o ś c i z d an ym i od n cśn ie do p rocesu p a rcela c ji i lik w id a c ji se r w itu tó w , p o zw a la na o p o w ied zen ie się za -.ustaleniam i najb ard ziej w ia r o g o d n y m i i to zostało zrobione, ch o cia ż u szło uw adze p o lem isty . D la w ię k s z e j c z y te ln o śc i liczb y te p o d a ję n ie ty lk o w te k ś c ie i p rzy p isa ch (s. 59, 82, 94), le c z tak że z e sta w ia m je w a n e k sie (s. 220) i zaop atru ję k o m en tarzem .

W z e sta w ie n iu lic z b o w y m w zro stu w ła sn o ś c i c h ło p sk iej w la ta ch 1864— 1894 p o ­ p e łn iła m b łą d w y n ik a ją c y z p o m y łk i w p o d su m o w a n iu d an ych w op racow an iu źró d ło w y m , z k tó reg o k o rzy sta ła m . W zro st obszaru ch ło p sk ieg o w y n ió s ł (jako ró ż- л іс а d an ych sp isów ) 9117 995 ha, a n ie 975 059 ha, jak p od ałam . Ł ączn ie z w ła sn o śc ią .m ieszcza n -ro ln ik ó w w z r o st te n w y n ió s ł 955 314 ha (i, jak stw ie r d z iła m , je s t bardzo zaw yżon y). N a stą p ił on w drodze p a rcela c ji, lik w id a c ji s e r w itu tó w oraz u ściśla n ia p om iarów .

i J . R u t k o w s k i , U w a g i k r y t y c z n e o b a d a n i a c h W a r s z a w s k i e g o K o m i t e t u S t a t y s t y c z ­ n e g o n a d w ł a s n o ś c i ą z i e m s k ą w K r ó l e s t w i e P o l s k i m , „ M ie s ię c z n ik S t a t y s t y c z n y ” 1922, z. 3, s. 85—

—105. P o r . r ó w n ie ż u w a g i k r y t y c z n e n a t e n t e m a t z a m ie s z c z o n e w e w s t ę p ie w y d a w n ic t w a p i e r w s z e g o p o w s z e c h n e g o s p is u R z e c z y p o s p o lite j P o l s k i e j z 30 g r u d n ia 1921, „ S t a t y s t y k a P o l s k i ” -t, X I, z. 2, w y d . GU.S, W a r sz a w a 1928.

S T R U K T U R A A G R A R N A K R Ó L E S T W A P O L S K IE G O

727

ij. L u k a sie w ic z p o d d a je w w ą tp liw o ś ć m o je u sta le n ia w zro stu obszaru w ła sn o ś c i osad m ie jsk ic h oraz m ie sz k a ń c ó w m ia st (n a zy w a m t ę w ła sn o ś ć m iejsk ą ). R ezygn u je tu z d an ych b e zp o śred n ich o d n o śn ie do sta n u p o sia d a n ia tych k a te g o r ii w ła sn o ś c i na rzecz d an ych p o śred n ich . D o ty czy to w szczeg ó ln o ści osad m ie jsk ic h , gd zie a n a lizu ją c d y n a m ik ę w zro stu o p iera się ina sta ty sty c e -ziemi n a d zielo n ej. O k reśla w zro st obszaru tej k a te g o r ii w ła sn o ś c i do p o ło w y la t d z ie w ię ć d z ie sią ty c h X I X w . na o k o ło 3°/o (p od czas g d y ja ina około 13°/»). U sta le n ia te g o n ie 'można uzn ać zia w ia ro g o d n e z d w óch p o w o d ó w . J. L u k a sie w ic z p rzy jm u je jako sitan w y jś c io w y ob szar z ie m i n a d zielo n ej osad m ie jsk ic h -z 1889 -r. 'i od n osi go do 1864 r., ale zapom ina, że je s t to obszar ziem i n a d zielo n ej na p o d sta w ie -reform y u w ła sz c z e n io w e j p lu s ziem ia z a se r w itu to w a u zy sk a n a p r z e z m ie sz k a ń c ó w o.sad do k ońca la t o sie m d z ie ­ sią ty ch , której obszar b y ł dość z n a c z n y 2. P o za ty m n a leży p a m ięta ć, że p rzep isy p ra w n e z e z w a la ły na sp rzed aż ziem-i „ u k a zo w ej” w osadach m iejsk ich osobom n ie -należącym ido „stanu w ło ś c ia ń s k ie g o ” (рот. s. 58 -mojej pracy). T ran sak cje te g o typu o d b y w a ły s-ię dość często. W id zim y w ię c , że p o w y ż sz y sposób p o stę p o w a n ia p row ad zi do zm n iejsza n ia r z e c z y w iste j d y n a m ik i w zro stu obszaru w ła sn o śc i osad m iejsk ich . A b stra h u jem y tu od n ie u ję te g o w k a te g o r ia c h ilo śc io w y c h zja w isk a p r zek szta łca n ia się w si w o sad y czy n a w e t m iasta w w y n ik u in te n sy w n e j in d u str ia liz a c ji k ra ju . O ile u sta lo n a p rzez m n ie d y n a m ik a w z r o stu m o że b y ć za w yżon a, to J. Ł u k a siew icza d o ść p o w a żn ie zan iżon a, g d y ż za szło tu isto tn e n iep o ro zu m ien ie. W te j sy tu a cji są d zić n a leży , że u śc iśle n ie liczb ob razu jących zm ia n y m a ło m ia steczk o w eg o sta n u p o sia d a n ia do la t d z ie w ię ć d z ie sią ty c h XIIX w . -nastąpić m oże je d y n ie popr-zez szcze­

g ó ło w e stu d ia m on ograficzn e.

'Podobnie sz c z e g ó ło w e stu d ia nad m ia sta m i K r ó le stw a P o lsk ieg o dadzą w ła śc iw ą od p ow ied ź na p y ta n ie co do w z r o stu ich obszaru. S ta ty sty k a z 1887 г., o której w sp o m in a m w y ż e j, p osiad a sporo m a n k a m en tó w , m .in. ró w n ie ż od n ośn ie do stan u w ła sn o śc i m ie jsk ie j. S p is z 1877 r. 3 jako obszar m ia st p o d a je 69 710 ha (63 954 d z ie ­ sięcin ) le c z w u ję c iu p o sia d a n ia ziem i w e d łu g p rzy n a leżn o ści praw no-® tanow ej w ła śc ic ie li 129 821 ha (11® 102 d ziesięcin ). Te o sta tn ie dane ob ejm u ją p raw d op od ob n ie obok m a ją tk ó w n a leżą cy c h do m ia st i p o zo sta ją cy ch pod zarządem m a g istr a tó w r ó w n ie ż ziem ie sta n o w ią c e in d y w id u a ln ą w ła sn o ś ć m ie sz k a ń c ó w m ia st. J e ż e li p r z y j­

m iem y , że są one b a rd ziej p o r ó w n y w a ln e z d a n y m i sp isu z 1®94 r. to w z r o st w ła s ­ n ości m ie jsk ie j K r ó le stw a P o ls k ie g o w la ta ch 1877'—(1894 w y n ie s ie 37 552 ha, tj.

28,9°/o, co je s t ch yb a b lisk ie r z e c z y w isto śc i.

T ru d n o zgod zić się z tw ie r d z e n ie m J. Ł u k a siew icza , jak ob y w ła sn o ś ć m ie jsk a w zro sn ą ć m iała w ty m o k r e sie o około 5%. C zy s ta ty sty k a M in iste r stw a F in a n só w je s t tu taj b ard ziej d ok ład n a n iż C en tra ln eg o K o m ite tu S ta ty sty c z n e g o — n ie zostało jeszcze u d ow od nion e. Z a rzu ca n y m i b łąd r a ch u n k o w y je s t b łę d e m p o p ełn io n y m

2 J u ż t y l k o o b sz a r z ie m i z a s e r w it u t o w e j , k t ó r v * o t r z y m a li m i e s z k a ń c y o s a d m i e j s k i c h d o 1894 г ., p o w o d o w a ł w z r o s t t e j k a t e g o r ii w ł a s n o ś c i o 4,5%; a d o d a tk o w o o b s z a r z ie m i k u p io n e j z p a r c e la c j i? M o je o b li c z e n ia o b s z a r u z ie m i z a s e r w it u t o w e j m ie s z k a ń c ó w o s a d m ie j s k ic h s ą n a s t ę p u j ą c e : c a ły o b s z a r z ie m i z a s e r w it u t o w e j w y d z i e l o n y d o 1894 r. (o k o ło 342 ty s . h a ) p o ­ d z ie liła m m ię d z y w ła s n o ś ć c h ło p s k ą i m ie s z c z a n - r o ln ik ó w p r o p o r c jo n a ln ie d o ic h w ie lk o ś c i . D la m i e s z c z a n - r o ln ik ó w o t r z y m a ła m o k . 20,1 t y s . h a . P o n ie w a ż J . S m i a ł o w s k i ( U w ł a s z c z e ­ n i e m i e s z c z a n w m i a s t a c h g u b e r n i k a l i s k i e j , ,,S t u d ia i m a t e r ia ły d o d z ie j ó w Ł o d z i i o k r ę g u łó d z k i e g o ’', t. II, Ł ó d ź 1966, s . 263, 273) s t w ie r d z ił , że 2/3 o s a d m ie j s k ic h o b j ę t y c h z o s t a ło u w ła ­ s z c z e n ie m (w s k a li K r ó le s t w a z a p e w n e w ię c e j ) o b s z a r 20,1 t y s . h a z m n ie j s z y ła m o 1/3 i o t r z y ­ m a ła m o k . 14 t y s . h a . D y n a m i k ę w z r o s t u w ła s n o ś c i o s a d m i e j s k i c h o b li c z a ła m w s t o s u n k u d o o b s z a r u te j k a t e g o r ii w ła s n o ś c i z 1894 r., b y u n ik n ą ć z a r z u tu p o s łu ż e n ia s i ę tu z a n iż o n y m o b s z a r e m w ła s n o ś c i m ie s z c z a n - r o ln ik ó w z 1864 r.

3 „ S t a tis tó c z e s k ij W r e m ie n n ik R o s s ijs k o j I m p ie r ii” , s e r ia III, t. 14, S . F i e t ie r b u r g 1886, S w i e d e n i j a o z i e m l e w ł a d e n i i w P r i w i s l a n s k i c h g u b i e r n i a c h , ta b l. I.

728

p rzez au tora a rty k u łu p o le m ic z n e g o 4. S tw ie r d z e n ie , że w ok resie p ie r w sz y m , tj. d o p o ło w y la t d z ie w ię ć d z ie s ią t/c h X I X w ., u b y ły d w a m ia s ta a w o k resie n a stęp n y m p rzy b y ło jedno, n ie d aje od p o w ied zi w sk a li m akroanal-itycznej. Z a g a d n ien ie ro zw o ju obszaru m ie jsk ie g o n a leży z jed n ej stro n y wią.zać z in d u stria liza cją k ra ju , z d ru ­ g iej — z p rzem ia n a m i w r o ln ic tw ie .

S tw ie r d z e n ie J. Ł u k a siew icza , że „od n ośn ie w ła sn o ś c i d ro b n o szla ch eck iej u fa m źród łom bez za str z e ż e ń ” d z iw ić m o ż e p rzy k o n fr o n ta c ji z tym , -co p is z ę .na s. 69 i 70 k sią żk i. S ta ty s ty k w ła s n o ś c i d ro b n o szla ch eck iej dla -okresu p rzed u w łasz-czen iow ego n ie p o ró w n y w a ła m . 'Za w y sta rcza ją co w iarogodine u zn ałam dane D. G. A n u c z i - n a, k tóre o k a za ły się bardzo zb ieżn e ,z d a n y m i „K alen d arza O b serw a to riu m A stro ­ n o m iczn eg o ” oraz n a jn o w szy m i u sta len ia m i iK. G ron iow sk iego.

Z b ieran ie m a te r ia łu sta ty sty c z n e g o w e d łu g in str u k c ji p rzy sy ła n y ch z P e t e r s ­ burga, a n a stęp n ie o p r a c o w y w a n ie go p rzez C en tra ln y K o m ite t S ta ty sty c z n y sp ra ­ w ia ło , że sp e c y fik a s to su n k ó w ro ln y ch K r ó le stw a P o lsk ie g o n ie zn alazła n a le ż y te g o odbicia. W szczeg ó ln o ści w id a ć to na p rzy k ła d zie w ła sn o ś c i d ro b n o szla ch eck iej.

W sta ty sty k a c h C en traln ego K o m itetu S ta ty sty c z n e g o w ła sn o ś ć d ro b n oszlach eck a alb o n ie zn a la zła n a leżn eg o so b ie m ie jsc a (w sp isie z 1'877 -r.) alb o te ż zo sta ła u jęta w sp o só b b u d zący w ie le w ą tp liw o ś c i (spis z 18:87 ;r.). S y tu a c ja ta u le g ła zn acznej p o p ra w ie z c h w ilą rozp oczęcia p ra cy p rzez W a rsza w sk i K o m ite t S ta ty sty c z n y . Z dając so b ie z tego sp ra w ę n ie oparłam się p rzy a n a lizie d y n a m ik i w zro stu w ła s ­ n ości d ro b n o szla ch eck iej na żad n ym ze sp isó w . U w a ża m , że próba o k reślen ia ob szaru drobnosizlacheckiej w ła sn o ś c i w 1877 r. przez w y o d r ę b n ie n ie z w ła sn o śc i tzw . d w o r­

sk ie j g o sp o d a rstw o p o w ierzch n i d o 200 m órg (J. L u k a siew icz k ry teriu m tego n ie uzasad n ia) je-st ry z y k o w n e i p ro w a d zi do o trzy m a n ia w ie lk o ś c i p rzy p a d k o w y ch 5.

P rzy to czo n e p rzez J. Ł u k a sie w ic z a „ sk o k i” drobno-szlacheckiego sta n u p o sia d a n ia w gu b ern ia ch i p o w ia ta c h K r ó le stw a P o lsk ieg o w la ta ch 1877— 1887 m o g ą b y ć s k u t­

k ie m n ie ty lk o „ o b ie k ty w n y c h ” dla w ła d z r o sy jsk ic h .trudności jego .w yod ręb n ien ia ale też za sto so w a n ej m ech a n iczn ie m eto d y jeg o w y d z ie le n ia ze sp isu 1877 r.

.U stalenie w sposób d y sk u sy jn y p rzez J. Ł u k a siew icza sta ty s ty k i ob szaru w ła s ­ n ości d ro b n o szla ch eck iej d la 1877 r. i p o r ó w n a n ie jej ze sta ty sty k ą w ła sn o ś c i drobno­

szla ch eck iej w 1894 r. (w op racow an iu -W arszaw skiego K o m ite tu S ta ty sty c z n e g o ) daje w r e z u lta c ie zn aczn e o b n iżen ie tem pa jej w zrostu . W o k resie tym w ła s n o ś ć dro b n o szla ch eck a m ia ła b y s ię .zw iększyć o 23,8e/o, a n ie 85,5%, jak p od aję. A le >na -ile ty m „uw iarogodniom ym ” o b liczen io m m ożna w ierzy ć? M y ślę, że r z e c z y w iste u śc iś­

le n ia -stanu p o sia d a n ia i d y n a m ik i ro zw o jo w ej w ła s n o ś c i drofonosa’.ach eck iej dać m oże szczeg ó ło w a a n a liza r e a liz a c ji re fo r m y u w ła sz c z e n io w e j w m a ją tk a c h dr-obno- sz la c h e c k ic h oraz b a d a n ia r e je s tr ó w p o m ia ro w y ch w s i d rob n oszlach eck ich w o d p o­

w ie d n ic h p rzek rojach ch ron ologiczn ych .

W tym m ie jsc u p o d k reśla ć je d y n ie m ożem y, że po u w ła sz c z e n iu drobna szlach ta w K r ó le stw ie P o lsk im z n a jd o w a ła s ię w o w ie le k o r z y stn ie jsz e j sy tu a c ji e k o n o ­ m iczn ej o d ch ło p ó w i u d zia ł jej w p a r c e la c ji ziem i fo lw a rczn ej b y ł duży, na co m a m y liczn e p o tw ierd zen ia źród łow e. S y tu a c ja u leg a zm ia n ie na p rzeło m ie X I X i X X w ., po w ie lk im k r y z y sie agrarn ym , k ie d y rozp oczyn a d z ia ła ln o ść B a n k W ło ścia ń sk i, z k tó reg o d ogod n ego k red y tu drobna szlach ta za sta ła w y łą czo n a .

S p ra w a u sta len ia rze c z y w iste j ilo śc i ziem i k u p io n ej p rzez ch ło p ó w do p o ło w y

i W e d łu g d a n y c h C e n t r a ln e g o K o m ite tu S t a t y s t y c z n e g o za 1877 r. w ła s n o ś ć m ie js k a w y ­ n o s iła 63 954 d z ie s i ę c in , tj. 69 710 h a , n a t o m ia s t w 1894 r. (d a n e W a r s z a w s k ie g o K o m ite tu S t a t y ­ s t y c z n e g o ) 153 553 d z ie s i ę c in , tj . 167 373 h a ; r ó ż n ic a w y n o s i 97 663 h a (p o r. s. 221) a n ie 82 369.

5 200 m o r g ó w — 112 h a . W a r to n a d m ie n ić , że T o w a r z y s t w o K r e d y to w e Z ie m s k ie p r z y j ­ m o w a ło ja k o g r a n ic ę o d d z ie la j ą c ą m n ie j s z ą w ła s n o ś ć (w t y m i d r o b n o s z la c h e c k ą ) o d w ię k s z e j 50,4 h a (tj. 90 m o r g ó w ). P o d o b n ie c a ła ó w c z e s n a lit e r a t u r a e k o n o m ic z n a . G r a n ic a u r z ę d o w a b y ła n iż s z a i w y n o s iła 33,8 h a (t j. 60 m o r g ó w ). D o d a ć tu tr z e b a , że p r z e c ię tn e g o s p o d a r s t w o d r o b n o s z la c h e c k ie n a p r z e ło m ie X I X i X X w . o s c y lo w a ło w o k ó ł 13 h a (23 m o r g ó w ).

S T R U K T U R A A G R A R N A K R Ó L E S T W A P O L S K IE G O

729

la t d z ie w ię ć d z ie sią ty c h X I X w . n a su n ęła w ie le tru d n ości. D an e u rzęd o w e o d n o śn ie do p a rcela c ji i lik w id a c ji se r w itu tó w k o n fro n to w a ła m .z u zu p e łn io n y m i sza cu n k iem w łasnym ' w y p isa m i z k sią g h ip o teczn y ch J. ’B l o c h a (por. s. 94). D an e u rzęd ow e CKS od n ośn ie do p a r c e la c ji o k reśla ją ilo ść n a b y tej p rzez c h ło p ó w ziem i na [252 ty s.

ha i są p ra w d o p o d o b n ie zan iżon e. Фппу w y n ik otrzy m a ła m jak o ró żn icę u rzęd o w y ch dan ych ilo śc i ziem i z a s e r w itu to w e j z w y p isa m i z k sią g h ip o teczn y ch J. B lo ch a . O trzym an e w ten sposób 338 tys. ha m u si b yć z k o le i ob szarem za w y żo n y m , gd yż n ieca ła tá ziem ia p rzeszła w ręce chłopów .

J. L u k a sie w ic z w y b r a ł tu drogę o k rężn ą . N ie opiera s ię ani n a dan ych ró żn icy sp isó w stan u p o sia d a n ia ziem i, ani n a sta ty sty c e d o tyczącej b ezp ośred n io p a rcela c ji.

O d c a łe g o obszaru ch ło p sk ie g o w 1®94 r. o d e jm u je obszar ziem i n a d z ie lo n e j w 1887 r.

u zu p ełn io n y sz a c u n k ie m ziem i z a se r w itu to w e j otrzym an ej p rzez ch ło p ó w w la ta ch 1887— 1893 oraz od ejm u je z iem ię ch ło p sk ą , k tóra n ie zo sta ła im n a d zielo n a n a p o d ­ sta w ie re fo r m y u w ła sz c z e n io w e j. O trzym u je obszar ziem i n a b y tej p rzez ch łop ów z p a rcela c ji 311 tys. ha, co razem z ziem ią z a se r w itu to w ą daje ιΘ5'8 tys. ha. P o w y ższa m eto d a p o stęp o w a n ia , w zasad zie pop raw n a, d ala jed n a k w y n ik i zaw yżon e.

O b liczeń d o k o n a n y ch w op arciu o w y p is y z k s ią g h ip o teczn y ch J. B lo ch a n ie od rzu cam le c z stw ierd za m , że za k reśla ją o n e g ra n icę górn ą d la w z r o stu ch ło p sk ieg o stan u p o sia d a n ia na drodze p a rcela c ji w o k resie od u w ła szczen ia do la t d z ie w ię ć ­ d ziesią ty ch XŒX w . N ie w ie m y p rzecież, ile z r o z p a rcelo w a n y ch g ru n tó w fo lw a r c z ­ n y ch k u p ili n iech ło p i. M o żem y je d y n ie p o w ied zieć, że ilo ść ziem i k u p io n ej p rzez c h ło p ó w z p a r c e la c ji w tym o k resie za m y k a ła się w g ran icach od 292 ty s. ha do 333 tys. ha (przy założen iu , że cała ro zp a rcelo w a n a ziem ia fo lw a rczn a p rzeszła w ich ręce).

■Chciałam p rzy o k a zji zw ró cić u w a g ę na in n ą sp ra w ę. J e ż e li uzn am y, że obszar ziem i n a d zielo n ej w 1<894 r. w y n o sił 4 547 ty s. d ziesięcin (u stalen ia J. Ł u k a siew icza ) i od .tej ilo ś c i o d e jm ie m y 344 ty s . d z ie s ię c in ziem i z a serw itu to w ej o trzym an ej do

■tego ro k u 6 (w licza n a d o n a d zielo n ej jak o tzw . n a d z ia ł u zu p ełn ia ją cy ), to okaże się , że obszar ziem i n ad zielon ej w 1864 r. w y n o s ił 4 303 ty s . d z ie się c in a n ie 4 029 ty s.

d ziesięcin , jak podaje K . G ro n io w sk i. P o d a w a n e p rzez n ieg o lic z b y b y ły b y zan iżon e zatem o około 1'7'5 tys. d ziesięcin .

Czy m ożn a m ieć p ełn e za u fa n ie do sta ty s ty k i ziem i n a d zielo n ej, zw ła szcza w ok resie p ó źn iejszy m , g d y z a in tereso w a n ie nią w ła d z w ło śc ia ń sk ic h coraz b ard ziej m a la ło ? Zinane są w y p a d k i — m im o fa k ty czn y ch zm ian —· p rzep isy w a n ia z roku na rok ty c h sa m y ch d an ych o ilo śc i ziem i n a d zielo n ej i p o d a w a n ia tych liczb w ła ­ dzom cen tra ln y m w P etersb u rg u . A w ię c je s t r y z y k o w n e w oparciu o sta ty sty k ę ziem i n ad zielon ej w o k resie p ó źn iejszy m p o p ra w ia ć ją dla la t w c z e śn ie jsz y c h , p o ­ dob n ie jak o b licza ć ilo ść ziem i n a b y te j p rzez ch ło p ó w z p a rcela c ji. N ie m ó w im y ju ż o tym , że p r z y ta k ie j m e to d z ie sta je s ię zu p ełn ie n ie u c h w y tn y w p ły w różnic p o m ia ­ row ych .

ilinny sposób, k tó ry z a sto so w a ł J. Ł u k a ^ ę w ic z w celu o b liczen ia ilo śc i ziem i n a b y tej p rzez c h ło p ó w K r ó le stw a P o lsk ie g o z p a rcela cji, m oim zd an iem b łę d n y , to ro zcią g n ięcie nie ty lk o tem p a ro zw o ju p a rcela c ji w gu b ern i k a lisk iej (p osiad am y dla n iej p ra w ie coroczn e dane) na p o zo sta łe g u b ern ie K ró lestw a , a le i jej' w ie lk o ś c i b e z w z g lę d n e j7. O trzym ana liczb a 355 tys. ha p rzek ra cza ła całą ilo ść ziem i ro zp a rce­

lo w a n e j z fo lw a r k ó w w e d łu g w y p is ó w z k s ią g h ip o teczn y ch . O b liczen ia te są n ie ­ w ą tp liw ie za w y żo n e, a i m eto d a p o stęp o w a n ia n ie do p rzy jęcia .

β N a t ę lic z b ę s k ła d a j ą s ię d a n e W a r s z a w s k ie g o K o m ite tu S t a t y s t y c z n e g o o il o ś c i z ie m i z a s e r w itù t o w e j w y d z ie lo n e j d o 1899 r. 302 ty s . h a (T r u d y W a r s z a w s k o g o S t a t i s t i c z e s k o g o K o - m i t i e t a , w y p ü s k X X X 2, W a r sz a w a 1907, s. 27) p lu s 42 t y s . 1 h a o b lic z o n e s z a c u n k o w o ja k o o b s z a r z ie m i z a s e r w it u t o w e j w y d z ie lo n e j w la t a c h 1890— 1893. Z a ło ż o n o , że d y n a m ik a il o ś c i z ie m i w y ­ d z ie lo n e j · w t y c h la t a c h w z a m ia n z a s e r w i t u t y b y ła ta k a s a m a ja k w o k r e s ie p o p r z e d n im .

7 D o k o n u j ę ta k ie g o z a b ie g u d la la t 1878—1893.

730

S p o rn ą k w e stią są r ó w n ie ż fa z y d y n a m ik i p ro cesu p a rcela c y jn eg o . R óżn ica p o­

g lą d ó w d o ty czy n a w e t sa m ej g u b ern i k a lis k ie j. W d y n a m ic e ro z w o jo w e j p rocesu p a rc e la c y jn e g o w tej g u b ern i w y r ó ż n iła m c z te r y fa z y , k ieru ją c się o g ó ln iejszą te n d e n c ją w zro stu lu b sp ad k u , b e z w y r y w a n ia w sposób d o w o ln y n ie k tó r y c h ty lk o la t (por. s. '94—@5). P o n ie w a ż spór d oty czy p rzed e w sz y stk im la t w ie lk ie g o k ry zy su agrarn ego la t o siem d ziesią ty c h , o b liczm y d y n a m ik ę p ro cesu p a rcela c y jn eg o dla o k resu p o p rzed za ją ceg o kryzys, oraz dla la t k r y z y su . O tóż do 1882 r. ch ło p i gu b ern i k a lisk ie j n a b y w a li p r z e c ię tn ie ro czn ie Ili5'82 ha, w la ta ch k r y z y su (il'88S— 1893) już ty lk o '816-3 ha. S p a d ek w y n o s i w ię c 45*/o, a n ie lW o jak stw ierd za J . Łukasie-wicz.

Z e sta w ie n ie liczb g lo b a ln y c h dla K ró lestw a P o lsk ie g o d ało a n a lo g iczn e r e z u lta ty (inne inieco cezu ry d y k to w a n e s ą p rzez źródła). P o d cza s g d y w la ta ch 1864'—1873 ch ło p i K r ó le stw a P o ls k ie g o n a b y w a li z p a rcela c ji p r zeciętn ie ro czn ie 12 036 ha, to w la ta ch 1874!—1889 ty lk o 6582 ha, sp a d e k d y n a m ik i w y n ió s ł r ó w n ie ż około 45"/о8.

L iczb a lic y to w a n y c h m a ją tk ó w w o k resie k ry zy su n ie m o że św ia d c z y ć o p o stę p ie p a rcela c ji. W ogrom nej m ie r z e b y ła to -nie p a rcela c ja lecz z w y k ły olbrót h a n d lo w y c a ły m i m a ją tk a m i.

P od czas gd y obszar ziem i c h ło p sk ie j z w ię k sz a ł -się, to fo lw a rczn ej m a la ł. P r ó ­ b u jąc o k reślić Mość ziem i, o jaką z m n ie jsz y ła się w ła sn o ść fo lw a rczn a , -oparłam s ię r ó w n ie ż na sp isach stan u p osiad an ia, d an ych u rzęd o w y ch d o ty czą cy ch p a rcela c ji i lik w id a c ji se r w itu tó w oraz w y p isa c h z k sią g h ip o teczn y ch J. B loch a. P o n ie w a ż do w ła sn o śc i fo lw a rczn ej ^zaliczyłam tzw . w ła sn o ść d w o rsk ą oraz m ajorack ą, od ob­

sza ru tak ro zu m ia n ej w ła s n o ś c i folwarcz-nej <w 1894 r. n a leża ło od jąć ob szar, o jak i p o w ię k sz y ła s ię do teg o ro k u w ła sn o ś ć m ajorack a, p on iew aż, jak w iad om o, p o w sta ła ona i r o z w ija ła s ię k o sztem p rzed e w s z y s tk im dóbr d w o rsk ich . N ied o k o n a n ie tej o p eracji stw a r z a ło b y złu d zen ie w ię k sz e g o sp ad k u w ła sn o ś c i fo lw a rczn ej.

Zgadzam się z J. Luka-siewicizem, że na w sp ó ln o ty g ru n to w e p a trzeć trzeba jako na p rzeży tek m in io n ej ep ok i, k tó ry z czasem u le g a ł lik w id a c ji. Z ja w isk o je s t jed n a k bard ziej złożon e n iż się w y d a je i tru d n e do p r z e d sta w ie n ia w k ategoriach ilo śc io ­ w y ch . W zasad zie ogran iczam się do u k azan ia zn a czen ia g ru n tó w w sp ó ln y c h dla p o szczeg ó ln y ch k a te g o r ii m n ie jsz e j w ła sn o śc i '.(chłopskiej, m ie sz c z a n -r o ln ik ó w oraz d ro b n o szla ch eck iej) w jed n y m p rzek roju ch ro n o lo g iczn y m 1904 roku. D o d a n y ch sp isu z ІІ877 r. się g n ę ła m ty lk o po to, b y s ię zo rie n to w a ć w o g ó ln ej te n d e n c ji (s. 74, przyp. 4®). D la w ła sn o ś c i ch ło p sk iej stw ie r d z iła m w z r o st obszaru g ru n tó w w sp ó ln y c h z :206 37|2 ha w ІІ877 r. do 485 813 ha w ro k u 1904, tj. o l'35fl/o.

J. L u k a siew icz je s t zdania, że t e n p o zo rn y w z r o s t sp o w o d o w a n y -został b łę d n ą in terp reta cją danych źró d ło w y ch . U w a ża , że w sta ty sty c e OKS z 1877 r. część g r u n ­ tó w została p o d zielo n a m ię d z y go sp o d a rstw a , a część '(prawie połow a) w y k a za n a jako g ru n ty w sp ó ln e . W e w stę p ie do teg o w y d a w n ic tw a ź ró d ło w eg o n ie zn a la zła m ża d n ej in fo rm a cji p o zw a la ją cej n a tak ie p rzy p u szczen ie. S tw ie r d z a się .natom iast n ie ­ k o m p letn o ść p rzy sła n y ch d an ych sta ty sty c z n y c h , -którą sza cu je się na około 9°/o9.

A w ię c m oże b ra k i d o ty c z y ły g ru n tó w w sp ó ln y ch ? T ak czy in aczej w y k a z a n y p rzeze m n ie -wzrost ilo śc io w y g ru n tó w w sp ó ln y c h uznać n ie s te ty trzeb a jako n ie o sta ­ teczn y . 'Jeżeli n a w e t d yn am ik a w zro stu obszaru g ru n tó w w sp ó ln y c h b y ła o w ie le m n ie jsz a lu b ty lk o o b sza r ich p o z o sta w a ł bez zm ian, t-о f a k t te n w o k resie szy b k o r o z w ija ją c e g o -się k a p ita lizm u w r o ln ic tw ie K r ó le stw a P o lsk ie g o m a sw o istą w y ­ m ow ę.

B o g a ty , a cz k o lw ie k fra g m en ta ry czn y m a te r ia ł a r c h iw a ln y w sk a zu je na w y s t ę -

8 w r z e c z y w i s t o ś c i p r a w d o p o d o b n ie n ie c o m n ie j . I n n e w y n i k i p o d a ła m n a s. 59 m o je j k s ią ż k i. J e d n a k ż e o p a r te s ą o n e n a s t a t y s t y c e s p is ó w r o ln y c h b u d z ą c y c h s p o r o w ą tp liw o ś c i.

Z a b a r d z ie j m ia r o d a j n ą n a le ż y u w a ż a ć s t a t y s t y k ę d o t y c z ą c ą p a r c e l a c j i (p o r. s. 94).

» „ S t a t is t ic z e s k ij W r e m ie n n ik R o s s ij s k o j I m p ie r ii” , s e r ia III, t. 14, S. P i e t ie r b u r g 1886, S. V III.

S T R U K T U H A A G R A R N A K R Ó L E S T W A P O L S K IE G O

731

ipowaimie r ó w n o le g łe k ilk u (procesów: ,1. .p ow ięk szan ie się o b sza ru g ru n tó w w sp ó ln y c h w s k u te k zam ian y se r w itu tó w (otrzym ana p rzez w ie ś w zam ian ziem ia n ie za w sze b y ła d zielona); 2. p o w ię k sz a n ie się g r u n tó w w sp ó ln y c h na drodze p a r c e la c ji w s k u ­ tek n a rzu con ych p rzez B a n k W ło ścia ń sk i fo rm o r g a n iza cy jn o -p ra w n y ch p rocesu p a r c e la c y jn e g o '(spółki p a r c e la c y jn e w p ie r w sz y c h la ta ch d z ia ła ln o śc i B an k u ); te n rod zaj w sp ó ln o t m ia ł ch a ra k ter efem ery czn y ; 3. sa m o rzu tn y p o d zia ł 'gruntów w s p ó l­

n y ch w zw iąak u z k o m a sa cją . U ję c ie s y n te ty c z n e w y p rzed za ć tu w in n o op raco­

w a n ia m o n o g ra ficzn e.

D ru g a g ru p a za rzu tó w a rty k u łu p o lem iczn eg o J. Ł u k a siew icza d oty czy w y n ik ó w badań nad stru k tu rą w ew n ę tr z n ą i jej zm ianam i. J e śli ch o d zi o k la sy fik a c ję to stw ie r d z e n ie autora, że „ w szy scy sta r a ją się zn a leźć ja k ieś g ra n ice ob szarow e, zdając so b ie sp raw ę, że p rzy dużej liczb ie g o sp o d a r stw d ecy d u je p ra w o „ w ie lk ic h lic z b ” je s t dość za sk a k u ją ce. W h is to r io g r a fii zn an i są au to rzy łą czą c y k ry teria -obszarowe z k r y te r ia m i ek o n o m iczn o -sp o łeczn y m i, n ie lic z ą c y na a u to m a ty czn e d ziałan ie

„praw a w ie lk ic h lic z b ”, Z p o ls k ic h b ad aczy w y m ie n ić tu m ożn a Fr. B u j a k a oraz ek o n o m istó w z in s t y t u t u G o sp o d a rstw a S p o łeczn eg o i (Instytutu P u ła w sk ie g o w -okre­

sie m ię d zy w o jen n y m , ze w sp ó łc z e sn y c h zaś h is to r y k ó w S. W y s ł o u c h a , A. J a ­ g i e l s k i e g o , M. M i e s z c z a n k o w s k i e g o , S. B o r o w s k i e g o , K. W a j ­ d ę i in n ych .

D o ty ch cza so w e p rób y k la s y fik a c ji g o sp o d a rstw sto so w a n e w op racow an iach ek o n o m iczn y ch i h isto ry czn y ch są m i znane (por. w y k a z litera tu r y ). 'Przegląd i k r y ­ ty k ę ich częścio w o u w z g lę d n iła m w p rzy p isa ch , g d y ż odręb n a an aliza tak ob szernej lite r a tu r y n ie w ą tp liw ie bardzo ro zszerzy ła b y o b jęto ść k sią ż k i.

O zasad ach p rzep row ad zon ej p rzeze m n ie k la s y fik a c ji 'gospodarstw p iszę na s. 160>—1'62, 16S— 167, ІГТЗі—ІІ74 -i ch yb a n ie m a p o trzeb y teg o p ow tarzać.

U w a ża m , że k r y te r ia o b szarow e, p o d o b n ie -zresztą j^k k ażd e in n e, są zm ien n e h isto ry czn ie i u sta la n ie -grup o b sza ro w y ch g o sp o d a rstw w r a z z ich n a zew n ictw em

■nie m oże m ieć ch a ra k teru u n iw e r sa ln e g o -dla ró żn y ch epok.

P r z y k la sy fik a c ji g o sp o d a r stw pom ocą i w sk a z ó w k ą b y ły dla m n ie o p isy g o sp o ­ d a rstw za w a rte w „ E n cy k lo p ed ii r o ln ic tw a i wiad-om-ości zw ią zek z n im m a ją c y c h ” (t. 2, W arszaw a ll |874), m a te r ia ły n o r m a ty w n e B a n k u W ło ścia ń sk ieg o i T o w a rzy ­ stw a K red y to w eg o Z ie m sk ie g o , kas -pożyczkow o-oszczędności-ow ych oraz op ra co ­ w a n ia ó w czesn y ch e k o n o m istó w . 'Ze w z g lę d ó w p o r ó w n a w czy ch sta ra ła m się, b y p r z y ję te p rzeze m n ie g ru p y o b sza ro w e g o sp o d a rstw k o resp o n d o w a ły z gru p am i o b sza ro w y m i, k tó re p r z y ją ł M . M ie sz c z a n k o w sk i p rzy b a d a n iu stru k tu ry agrarnej w P o lsce ok resu m ię d z y w o je n n e g o 10.

J e śli id z ie -o k la s y fik a c ję g o sp o d a rstw m n ie jsz e j w ła sn o ś c i, to sp r z e c iw J. Ł u ­ k a sie w ic z a budzą d w ie g ru p y obszarow e: 5—ΊΌ ha i 10—20 ha, a z w ła szcza p ierw sza z nich. T u taj n ajb ard ziej n iep o k o i autora m oje stw ie r d z e n ie , że w tej gru p ie zn a j­

dują się g o sp o d a rstw a sa m o d z ie ln e i niesam odzieifae. W yjaśn iam , że po u w z g lę d n ie ­ n iu k r y te r ió w ek o n o m iczn o -sp o łeczn y ch d o szła m do w n io sk u , iż ta grupa g o sp o ­ d a rstw je s t b a rd ziej złożon a n iż in n e. M im o to 5 ha n a le ż y u zn ać za g r a n ic ę o d d zie­

la ją cą go sp o d a rstw a n iesa m o d zieln e od sa m o d z ie ln y c h (lub inaczej — m a ło ro ln e od p ełn o ro ln y ch ).

P r z y ję te przeze m n ie gru p y g o sp o d a rstw w e d łu g p o w ie r z c h n i n ie p o k ry w a ją s ię d o k ła d n ie z g ru p o w a n iem w źród łach sta ty sty c z n y c h ze w z g lę d u na ró żn ice je d n o stek p o w ieca cb n j (p rzyjm u ję h ek ta ry , g d y w źród łach są d z ie się c in y i m orgi). W drodze

io p r z y c z y m w d u ż e j m ie r z e o p a r ł s i ę n a k l a s y f i k a c j i I n s t y t u t u G o s p o d a r s tw a S p o ­ łe c z n e g o o r a z s p is ó w r o ln y c h . P o d z ia ł n a g r u p y g o s p o d a r s t w m n ie j s z e j w ł a s n o ś c i d o k o n a n y p r z e z W . G r a b s k ie g o i p o w t a r z a n y p r z e z in n y c h e k o n o m is t ó w o r a z h is t o r y k ó w n o s i, m o im z d a n ie m , w ie le c e c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d la p r z e d u w ła s z c z e n io w e j s t r u k t u r y w s i , a d la s t o ­ s u n k ó w e k o n o m ic z n o - s p o łe c z n y c h p r z e ło m u X I X і X X w . n ie j e s t a d e k w a tn y .

732

sk o m p lik o w a n y ch p rzeliczeń o ch arak terze sza cu n k o w y m m ożn a b y k a te g o r ie ■ źród ­ ło w e p rzeło ży ć na p rzy jęte p rzeze m n ie. U zn a ła m jed ak , że op eracja tak a je s t n ie ­ efe k ty w n a tak ze w z g lę d u na n ak ład p racy, ja k ł rezu lta ty . Ż a łu ję, że J. Ł iik a sie - w icz, k tó r y d o k o n a ł tu k o r e k ty , n ie p o d a ł, w ja k i -sposób ją p rzep ro w a d ził i czy w zw ią zk u z ty m k o rek to m itym m ożna c a łk o w ic ie za w ierzy ć.

B ard zo sk o m p lik o w a n y ch i żm u d n ych w y lic z e ń w y m a g a ło b y o p ra co w a n ie str u k ­ tu ry g o sp o d a rstw w ło śc ia ń sk ic h na w zór W. G r a b s k i e g o (ale w in n y c h p r z e ­ d ziałach k la s o w y c h ). W y lic z e ń ta k ich n ie p rzep row ad załam , gd yż u w a ża ła m , iż dla m oich potrzeb b a d a w czy ch nie są n iezb ęd n e. 'Przy a n a liz ie w e w n ę tr z n e j stru k tu ry op arłam się c e lo w o n a liczb a ch w z g lę d n y c h , co w y ra źn ie w te k ś c ie p od k reślam (s. 1Θ2) S tw ie r d z e n ie J. Ł u k a siew icza , że ch cąc ob n iży ć r o lę b łęd u n ig d zie nie p o d a ję od d zieln ie lic z b y g o sp o d a rstw ch ło p sk ich , a za w sze łą c z ę z g o sp o d a rstw a m i m ie sz k a ń c ó w osad stw a rza m y ln e su g e stie . Ł ączn e tr a k to w a n ie ty ch d w óch k a teg o rii w ła sn o ś c i w y n ik a z p rz y ję te g o p rzeze m n ie od p o czą tk u -założenia, że w ła sn o ść ch ło p ó w i m ieszczan ^ roln ik ów tw o fz ą w sp ó ln ie k a te g o r ię w ła sn o ś c i w ło śc ia ń sk ie j.

N a o g ó ł tę ostatn ią p o d d a ję o d d zieln ej a n a lizie (przy za g a d n ien ia ch zm ian w e w n ę tr z ­ nej stru k tu ry , por. tabl. 57 i 04).

Czy różn ice m ię d z y stru k tu rą p ro cen to w ą g o sp o d a rstw w ło śc ia ń sk ic h w e d łu g m oich ob liczeń, a p o p ra w io n y m i w y lic z e n ia m i J. Ł u k a siew icza są tak duże, jak to a u tor p rób u je su g ero w a ć w op arciu o lic z b y b e zw zg lęd n e lic z e b n o śc i g osp od arstw ? O d p ow ied ź daje n iżej zam ieszczon e ze sta w ie n ie :

_ Wyliczenia

G rupy gosp., j Ł u k a s .e_

(pow. ha) 1

1 wicza

Wyliczenia moje

Różnica jednostek j w %

0 - 2 24,2 25.4 + 1,2 + 4,9

2 — 5 39,4 40,3 -f 0,9 ^-Г 2,3

5 - 1 0 25,9 24,7 —1,2 — 4,7

1 0 -2 0 8,6 7,9 —0,7 — 8 J

pow. 20 1,9 1,7 - 0 , 2 — 10,5

O c z y w iś c ie , różn ice w sk a li g u b ern i i p o w ia tó w b y w a ją w ię k s z e , ale tak że i m n iejsze.

R óżn ice m ię d z y m o im i w y lic z e n ia m i a J. Ł u k a siew icza (średnie a ry tm ety czn e z o b liczeń 'W. G r a b sk ie g o i M. -M ieszczankow skiego) s ą w ię k s z e o d n ośn ie do dw óch o sta tn ich gru p g o sp o d a rstw oraz gru p y p ie r w sz e j. U w aga, że w y n ik a stą d ten d en cja za w y żen ia 'liczby g o sp o d a rstw n a jm n iejszy ch , a za n iżen ia n a jw ię k sz y c h , jesit słu szn a.

T y lk o czy p ro b lem le ż y w p o p ra w n y m p o łą czen iu lic z b o w y m grup g o sp o d a rstw na g ru n ta ch n a d z ie lo n y c h z ich g ru p am i na g ru n ta ch n ab ytych ? K w e s tia zakazu p ra w ­ nego p od ziału g o sp o d a rstw u k a zo w y ch o p o w ierzch n i do 3 d ziesięcin (6 m orgów ) i sy s te m a ty c z n e g o o m ija n ia tego zakazu n ie z o sta ła p r z e z J. Ł u k a sie w ic z a d o strze­

żona. Z ja w isk o to, n ie u c h w y tn e ilo ścio w o , b y ło dość r o zp o w szech n io n e, o czym św ia d ­ czą lic z n e dane u rzęd ow e i n ieu rzęd o w e I2. IW tej sy tu a c ji n ie ś c is ło ś ć d w óch p ie r w ­ szy ch grup je s t alb o c a łk o w ic ie albo w zn acznej m ierze n iw elo w a n a . N a to m ia st dla

i i W te j c z ę ś c i p r a c y , g d z ie a n a li z u ję z m ia n y lic z e b n o ś c i g o s p o d a r s t w i ic h p r z e c ię t n e j p o w ie r z c h n i (ta b l. 57, 58 i 60) s t a t y s t y k ę W a r s z a w s k ie g o K o m ite tu S t a t y s t y c z n e g o z 1904 r.

w y k o r z y s t u j ę w s p o s ó b c a łk o w ic ie p r a w id ło w y .

і з S p r a w o z d a n ia w ła d z w ło ś c ia ń s k ic h i ó w c z e s n a p u b lic y s t y k a e k o n o m ic z n a . O to , c o m . in . n a t e m a t t e n p is z e J . M a r c h l e w s k i (U w a g i n a d s p r a w ą r o l n ą w K r ó l e s t w i e P o l s k i m , [w : ] P i s m a w y b r a n e t. I, W a r sz a w a 1952, s. 549): „ C h o c ia ż b y w ó j t , s o łt y s i p is a r z g m in n y n a j - s o le n n ie j z a p e w n ia li w ło ś c ia n , że te w ia d o m o ś c i n ig d y n ie p o s łu ż ą d o c e l ó w i n n y c h p r ó c z s t a t y s t y k i , m o ż e m y b y ć z u p e łn i e p e w n i, ż e w ł o ś c i a n i e w t y s ią c z n y c h w y p a d k a c h b ę d ą u k r y w a li p r z e d n im i p r a w d ę , ż e n ie p o d a d z ą d o w ia d o m o ś c i t y c h p o d z ia łó w , j a k ic h d o k o n a li w b r e w l i t e ­ rze p r a w a ” .

S T R U K T U R A A G R A R N A K R Ó L E S T W A P O L S K IE G O

733

'"trzech o sta tn ich grup, zan iżon ych w m oich o b liczen ia ch w e d łu g ich p o w ierzch n i stru k tu ry , k o rek tę w n o si k o n fro n ta cja ze stru k tu rą g o sp o d a rstw w e d łu g p o sia d a ­ n ych zw ie r z ą t g o sp o d a rsk ich oraz z a tru d n ien iem n a jem n ej s iły rob oczej (s. 171—

17-2). S zk od a, że J. L u k a sie w ic z teg o n ie zauw aża.

P rzep ro w a d zo n a p rzeze m n ie a n a liza ro zw o ju k a p ita listy c z n y c h ten d en cji w stru k tu rze agrarnej K r ó le stw a P o lsk ie g o r ó w n ież n ie zo sta ła p rzez au tora n a le ­ ży cie zrozum iana. P ie r w s z y zarzu t d o ty czy tego, iż n ie daję d e fin ic ji p o jęć „ k on cen ­ tra cja ” i „ d ek o n cen tra cja ”. T erm in y t e są ma ty le u p o w szech n io n e w naszej h isto rio ­ g ra fii, że u zn ałam tu za zb y teczn e o b ja śn ia n ie ich. Czy w s z y sc y b ad acze je d n o licie je ro zu m ieją , co do tego m ogą is tn ie ć p e w n e w ą tp liw o ś c i, ty m b a rd ziej, że p o ję c ie k o n cen tra cji posiad a w ie lo r a k ą treść 13.

U ży w a ją c term in u „ k o n cen tra cja ” p rzy a n a liz ie w e w n ę tr z n e j str u k tu r y gosp o­

d arstw rozu m iem n ieró w n o m iern o ść s k u p ie n ia obszaru ziem i w gru p ach g o sp o ­ d arstw . J e ż e li duża część o góln ej lic z b y g o sp o d a rstw sk u p ia m a łą c z ę ść ogóln ej ich p o w ierzch n i, a r ó w n o cześn ie m ała liczb a g o sp o d a rstw o b ejm u je d u ży obszar ogólnej p o w ierzch n i, w te d y sto p ień k o n cen tra cji m o żn a o k reśla ć jako w y so k i (m iarą k o n cen tra cji je s t tzw . sto su n ek k on cen tracji). M iary k o n cen tra cji o b liczy ła m dla m n iejszej w ła s n o ś c i w p rzek roju ch ro n o lo g iczn y m 1904 roku i dla w ię k sz e j (tylko fo lw a rczn ej) w p rzek roju І189І2 roku.

■Dekoncentracja je s t p ro cesem p r z e c iw sta w n y m k o n cen tra cji. iW zb iorow ości g o sp o d a rstw oznacza on zm n iejsza n ie zn aczen ia gru p k ra ń co w y ch w w y żej pod an ym ro zu m ien iu na rzecz grup środ k ow ych . P o d zia ł ziem i m ięd zy go sp o d a rstw a sta je się bard ziej ró w n o m iern y . N a w ią z u ją c do in n y ch u ży w a n y ch w litera tu r ze h isto ry czn ej p o jęć o w y d ź w ię k u sp o łeczn o -ek o n o m iczn y m w id z ę a n a lo g ię m ię d z y p o jęcia m i

„ k o n cen tra cja ” a „ ro z w a r stw ie n ie ” oraz „ d ek o n cen tra cja ” a „ śred n ia czen ie”.

J e ż e li p r z y jm ie m y , a ta k zrobić trzeba, w s p ó łistn ie n ie d w óch p ro cesó w : k o n ­ cen tra cji i d ek o n cen tra cji, to o ogóln ej te n d e n c ji e w o lu c ji stru k tu ry o b szarow ej g o s­

p o d a rstw w n io sk o w a ć m o żem y na p o d sta w ie p rześled zen ia d y n a m ik i zm ian lic z e b ­ n ości g o sp o d a rstw i ich p rzeciętn ej p o w ie r z c h n i. B ad ając o k reślon ą zb io ro w o ść g o s­

p o d a rstw w d w óch p rzek ro ja ch ch ron ologiczn ych , te o r e ty c z n ie biorąc, m ożn a o trzy ­ m a ć n a stęp u ją ce w a ria n ty : 1. liczb a g o sp o d a rstw z w ięk sza się (e w e n tu a ln ie z m n ie j­

sza) w tym sam ym tem p ie co ich p rzeciętn a p ow ierzch n ia; 2. liczb a g o sp o d a rstw z w ięk sza się szyb ciej n iż ich p rzeciętn a p o w ierzch n ia (tym sam ym p rzeciętn a p o ­ w ierzch n ia m a leje); 3. liczb a g o sp o d a rstw zm n iejsza się w o ln ie j niż ich p rzeciętn a p o w ierzch n ia {tym sa m y m p rzeciętn a p o w ierzch n ia rośn ie). W p ie r w sz y m p rzy ­ p ad k u p ro cesy k o n c e n tr a c ji i d ek o n cen tra cji są sob ie rów n ow ażn e; w d ru gim w y ­ stę p u je p rzew aga p rocesu d ek o n cen tra cji, w trzecim zaś w y stę p u je p rzew a g a p ro ­ cesu k o n c e n tr a c j i14.

M etodę p o w y ższą za sto so w a ła m , aby .stw ierd zić k ie r u n e k zm ian w stru k tu rze obszaru g o sp o d a rstw w in teresu ją cy m m n ie ok resie, u ch w y cić jego n a tężen ie oraz zró żn ico w a n ie re g io n a ln e k raju. U c h w y c e n ie p r o c e só w k o n cen tra cji i d ek o n cen tra cji r z u tu je b o w iem n ie ty lk o na stru k tu rę w ła sn o śc i, ale tak że szerzej rozu m ian ą p ro­

b le m a ty k ę ek on om iczn ą i sp ołeczn ą r o ln ic tw a K r ó le stw a P o lsk ieg o .

P rzep row ad zon a a n a liza sta ty sty c z n a z za sto so w a n iem p o w y ższej m eto d y do­

p ro w a d ziła m n ie do tezy, k tó rą w d a lszy m cią g u p o d trzy m u ję, że na p rzeło m ie XlľX i X X w . za c ie r a ł się d a w n y p o d zia ł k ra ju (część za ch o d n io ip ó łn o cn a i p o łu d -

13 K o n c e n tr a c ja w z b io r o w o ś c i o z n a c z a n ie r ó w n o m ie r n o ś ć r o z k ła d u s u m y w a r t o ś c i m ię d z y j e d n o s t k i z b io r o w o ś c i. P o n a d to u ż y w a m te r m in u „ k o n c e n t r a c j a ” d la o k r e ś la n ia n a k ła d ó w i n w e s t y c y j n y c h w g o s p o d a r s t w a c h o r a z n ie r ó w n o m ie r n o ś c i r o z d z ia łu u ż y t k ó w g r u n t o w y c h m ię d z y p o s z c z e g ó ln e k a t e g o r ie w ła s n o ś c i.

14 P o r . r o z w a ż a n ia n a t e m a t b e z w z g lę d n e j o r a z w z g lę d n e j k o n c e n t r a c j i (o r a z d e k o n c e n ­ t r a c ji) M . M i e s z c z a n k o w s k i e g o , S t r u k t u r a a g r a r n a P o l s k i m i ę d z y w o j e n n e j , W a r ­ s z a w a I960, s. 8.

734

nio w o -w sch od n ia) i co ra z w y ra źn iejsza s ta w a ła się lin ia n ow ego p o d zia łu na część lew o b rzeżn ą — o sz y b k im ro z w o ju sto su n k ó w k a p ita listy c z n y c h w r o ln ic tw ie i p ra­

w o b rzeżn ą — opóźnioną p od ty m w z g lę d e m . 'Zm ieniła się b o w ie m ro la czy n n ik ó w d e te r m in u ją c y c h «rozwój k a p ita lizm u w r o ln ic tw ie K r ó le stw a P o lsk ie g o , co w k s ią ż ­ ce w ie lo k r o tn ie w y k a z u ję .

D o p o w y ższej te z y d oszłab ym ró w n ież, za p ew n e w sposób b ard ziej o c z y w isty , na p o d sta w ie a n a liz y sta ty sty c z n e j z z a sto so w a n ie m m ia r k o n cen tra cji, a ta k że z w y k łe j str u k tu r y p ro cen to w ej p o d o k o n a n iu ob liczeń d la d w ó ch p r z e k r o jó w c h r o ­ n o lo g iczn y ch . D la g o sp o d a rstw m n ie jsz e j w ła s n o ś c i o b liczy ła m m ia r y k o n cen tra cji ty lk o dla p rzek ro ju 1'904 rok u . D la d ru giego p rzek ro ju ch ron ologiczn ego n ie m o g ła m jed n a k w y k o r z y sta ć a n i dainych z 1877 r. an i z la t o sie m d z ie sią ty c h . P ie r w s z y je s t p rzed e w sz y stk im zb yt o d le g ły (okres ГІ877'—^19(04 nie je s t jed n orod n y), a d r u g ie za w iera ją n ie p o r ó w n y w a ln e g ru p o w a n ie go sp o d a rstw .

J. L u k a sie w ic z b a d a zm ia n y w stru k tu rze g o sp o d a rstw na p o d sta w ie danych z dw óch p rzek ro jó w ch ron ologiczn ych : ЮТ7 i ,li904 roku. N a tej p o d sta w ie dochodzi do za p rzeczen ia w y ż e j sfo rm u ło w a n ej p rzeze m n ie tezy. P rzep ro w a d zo n a p rzez n ieg o a n a liza sta ty sty c z n a w y k a z a ła w y s tę p o w a n ie s iln ie js z e g o p ro cesu k o n c e n ­ tracji, a co za ty m id zie m a ją tk o w e g o i sp o łeczn eg o zró żn ico w a n ia w si na p ó łn o cn y m ob szarze 'K rólestw a P o lsk ie g o , a n ie p o łu d n io w o -w sc h o d n im czy cen tra ln y m . W y ­ n ik i ty ch b ad ań jako p o p ra w n e n a le ż y zaap rob ow ać. N ie p o r o z u m ie n ie p o leg a n a czym in n ym . O tóż J. L u k a sie w ic z sw o ją an alizą s ta ty sty c z n ą z r ó żn ic o w a n ia w e w n ę tr z n e g o g o sp o d a r stw o b ją ł d w a n iejed n o ro d n e p o d w z g lę d e m ek o n o m iczn y m o k r e sy . D o k o ń ca la t o sie m d z ie sią ty c h X I X w . ro zw ó j k a p ita lizm u w r o ln ic tw ie K ró lestw a P o lsk ieg o p r z e b ie g a ł in te n s y w n ie j w jego gu b ern ia ch zach od n ich i p ó ł­

n ocn ych niż w p o łu d n io w y ch . 'Na p rzeło m ie ХШХ і X X w . sy tu a c ja u leg a zm ian ie.

Z a ry so w u je się w y r a ź n ie p rzew a g a p rocesu d ek o n cen tra cji n a teren a ch p ó łn o cn o - za ch od n ich ‘oraz k o n c e n tr a c ji n a teren a ch p o łu d n io w o -w sc h o d n ic h . T e n o w e p ro ­ cesy , k tó r e d o p iero z a r y so w a ły się , n ie m o g ły jeszcze d op row ad zić do ra d y k a ln y c h zm ian w str u k tu r z e a g ra rn ej o m a w ia n y c h o b sza ró w . R e g io n y o d a le k o p o su n ięty m k a p ita listy c z n y m zró żn ico w a n iu w s i w o k resie p op rzed n im p o zo sta ły ta k im i w d a l­

szym c ią g u n a p rzeło m ie X I X і X X w . Z m n iejsza ły s ię je d y n ie is tn ie ją c e m ię d z y n im i w tej d zied zin ie d ysp rop orcje.

Oś W isły, która ju ż w c z e śn ie j s ta ła s ię gra n icą w e w n ę tr z n ą ziem p o lsk ic h w zak resie zró żn ic o w a n ia tem p a ro zw o ju p r z e m y sło w e g o i d em o g ra ficzn eg o n a p r z e ­ ło m ie X I X і X X w ., sta je się nią r ó w n ie ż dla r o ln ic tw a .

P r z y a n a lizie p rzem ia n stru k tu ry w e w n ę tr z n e j w ię k sz e j w ła sn o ś c i, a w sz c z e ­ g ó ln o ści d w o rsk iej, sta ty sty k a T o w a rzy stw a K red y to w e g o Z iem sk ieg o je s t n ie z a s tą ­ p iona. To, że o b ejm u je ona około '90% w ła sn o ś c i fo lw a r c z n e j (J. L u k a sie w ic z za J. B lo ch em ob n iża te n o d se te k do ЙЗ^/о), w sk a z u je n a jej w y sta r c z a ją c ą .re p r e z e n ta ­ ty w n o ść. U sta le n ie na tej p o d sta w ie r z e c z y w isty c h ro zm ia ró w w ła sn o ś c i fo lw a r c z n e j nie b y ło cele m m o ich badań. Z resztą in fo rm a cje na te n te m a t p o d a w a ł W arszaw sk i K o m ite t S ta ty sty c z n y i z o sta ły o n e p rzeze m n ie w y k o r z y sta n e . W iad om ości od n oszą­

cych się do stru k tu ry in n y c h sz c zeg ó ło w y ch k a te g o r ii w ię k sz e j w ła sn o ś c i (około l;5*/o ca łej w ię k sz e j w ła sn o ści) sz u k a ć n a leża ło w in n y ch źródłach.

T rudno zgod zić się, ab y p o w y ż sz y sposób w y k o r z y sta n ia źró d eł p rzy b ad an iach p rzem ia n w e w n ę tr z n e j stru k tu ry w ię k sz e j w ła sn o ś c i m ia ł d y s k w a lifik o w a ć ic h w y ­ n ik i. D z iw i p rzy ty m n ie k o n s e k w e n c ja J. Ł u k a siew icza , k tó r y b ad ając e w o lu c ję s tru k tu ry „ w ie lk ie j w ła s n o ś c i” n a p rzeło m ie X I X і X X w . ró w n ie ż op iera s ię na m a teria ła ch T o w a rzy stw a K r e d y to w e g o Z ie m sk ie g o , k tó ry ch n ie k o r y g u je <tabl. 10).

Czy je ste m n iezd ecy d o w a n a co do o k reślen ia te n d e n c ji d o m in u ją cej w p r o ­ c e sie e w o lu c ji str u k tu r y w ię k sz e j w ła sn o śc i? O tóż s t w ie r d z e n ie b e z w z g lę d n e j d e­

S T R U K T U R A A G R A R N A K R Ó L E S T W A P O L S K IE G O

735

k o n cen tra cji ziem i -oparte n a a n a liz ie te n d e n c ji ogóln ej w oparciu o w s k a ź n ik i .zmian lic z e b n o śc i m a ją tk ó w d ich p rzeciętn ej p o w ie r z c h n i (рос. w y ja ś n ie n ie w y ż e j) je s t zgodne z w y n ik a m i a n a liz y zm ian stru k tu ry p r o c e n to w e j w la ta c h il892—>1913. D r u g ie z p rzy to czo n y ch p rzez J. Ł u k a sie w ic z a m o ich stw ierd zeń je s t n ie s te ty n ie fo r tu n n ie zred agow an e. N a p oczątk u la t d z ie w ię ć d z ie sią ty c h X I X w . k o n cen tra cja ziem i w z b io ro w o ści m a ją tk ó w fo lw a r c z n y c h b y ła is to tn ie dość d a le k o p o su n ięta . N a p r z e ło m ie X I X i X X w ., w w y n ik u n a c isk u w ie lk ie g o k r y z y su r o ln eg o , k ie r u n e k e w o lu c ji w ła sn o śc i fo lw a r c z n e j je s t o d m ien n y: d ek o n cen tra cja ziem i n a rzecz sz y b ­ k iej k o n cen tra cji k a p ita łó w i pracy. T eza ta w ie lo k r o tn ie p r z e w ija się na k a rta ch m ojej k sią ż k i,

■Porównując str u k tu r ę g o sp o d a r stw ro ln y ch na ziem ia ch p o lsk ic h n a p rzeło m ie X I X i X X w . w e d łu g gru p o b sza ro w y ch n ie m ia ła m p o d sta w , b y n ie w y k o r z y sta ć w ła sn y c h badań dla K r ó le stw a P o lsk ie g o (por. p rzyp is p o d tabl. 72).

I jeszcze k ilk a zdań na tem a t p r z y ję ty c h p rzeze m n ie k a te g o r ii w ła sn o ś c i i ich n a zew n ictw a . J. L u k a sie w ic z w y s u w a tu w szczeg ó ln o ści za strzeżen ia od n ośn ie do w ła sn o ści fo lw a r c z n e j. W e d łu g m n ie |s . 12, 84) na tę k a te g o r ię w ła sn o śc i zło ży ła s ię w ła sn o ś ć d w orsk a o raz majoracka·. (W yjaśnienie, co to b y ła w ła sn o ś ć m a jo ra ck a , n ie n a su w a w ię k sz y c h t r u d n o ś c i13. S p raw a je s t b a rd ziej sk o m p lik o w a n a z w ła sn o śc ią tzw . d w orsk ą. (Rdzeń jej 'stan ow iły m a ją tk i sz la c h e c k ie , w w ię k sz o ś c i d zied ziczn e (60—®0*/o)le. P o z o sta łe Й0·—40% s ta n o w iły r e sz tó w k i, osad y m ły n a r sk ie i k a rczem n e,, w r e sz c ie g o sp o d a rstw a k o lo n is tó w i in n y ch n a b y w c ó w , w ty m te ż p ra w d o p o d o b n ie ch łop ów , k tó rzy u z y sk a li p raw o w ła s n o ś c i n a d łu go przed refo rm ą u w ła szczen io w ą . B ad an ia n a d sk ła d e m sp o łeczn y m w ła śc ic ie li g o sp o d a rstw za licza n y ch do w ła sn o śc i d w o rsk iej zo sta ły z a le d w ie za p o czą tk o w a n e 17.

W łasn ość m ie jsk a je s t w ła sn o śc ią p o d zielo n ą . C zęść jej sta n o w iły m a ją tk i p o ­ zo sta ją ce pod zarządem m a g istra tó w , z a sila ją c e sw y m i dochodam i k a sy m ie jsk ie , część n a to m ia st — in d y w id u a ln e go sp o d a rstw a m ie sz k a ń c ó w m ia st. iW edług d a n y ch CKS z 1®7'7 r. w ła sn o ś ć ziem sk a pod zarząd em m a g istr a tó w w K r ó le s tw ie P o lsk im w y n o siła 53,7% całej w ła sn o ś c i m ie jsk ie j, tj. m a g istra ck iej i in d y w id u a ln e j m ie sz ­ k a ń c ó w . W p o szczeg ó ln y ch m ia sta c h p ro p o rcje m ię d z y w ła sn o śc ią p o zo sta ją cą pod

zarządem m a g istr a tó w oraz w ła sn o ś c ią p ry w a tn ą ■ m ie sz k a ń c ó w u k ła d a ły s ię różn ie.

I tak nip. w 1'8>90 r. ziem ia n a leżą ca do sp o łeczn o ści m ie jsk ie j K ie lc sta n o w iła 14%

całej w ła sn o śc i m ie jsk ie j; w K r a s n y m sta w ie (1893 r.) ju ż 36°/o. D uże m a ją tk i ziem ­ sk ie n a leża ły d o m ia sta K a lisz a 18.

Z p o d zielo n eg o ch a ra k teru w ła sn o ś c i m ie jsk ie j w y n ik a zasad n icza tru d n o ść w jej z a k la s y fik o w a n iu do w ię k sz e j czy m n ie jsz e j w ła sn o śc i; do w ła sn o śc i p ry w a tn ej czy tzw . u ży teczn o ści p u b lic z n e jl9.

із W c z e ś n ie j z a j m o w a ła m s i ę s z e r z e j tą k w e s t ią w g u b e r n i k a l i s k i e j . P o r . Z m i a n y w ł a s ­ n o ś c i o w e j s t r u k t u r y a g r a r n e j g u b e r n i k a l i s k i e j w l a t a c h * ' 1864—1914, „ R o c z n ik K a lis k i” t. I, P o z n a ń 1968, s. 172 n n .

зо O b lic z e n ia w ł a s n e n a p o d s t a w ie : ,,S t a t is t ic z e s k ij W r e m ie n n ik R o s s ijs k o j I m p ie r ii” , s e r ia III, t. 14, S . P i e t ie r b u r g Ш Є, ta b l. I—II.

17 M o żn a tu w y m ie n ić : J. L e s k i e w i c z o w a , S t r u k t u r a w ł a s n o ś c i z i e m s k i e j w p o w i e - c i e k a l i s k i m (1831—1881), [w : ] S p o ł e c z e ń s t w o K r ó l e s t w a P o l s k i e g o t. I, W a r sz a w a 1965, s. 118—

—122; K . G r o n i o w s k i , K w e s t i a a g r a r n a w K r ó l e s t w i e P o l s k i m 1871—1914, W a r sz a w a 1966»

s. 76—105; R . C h o m a ć , o p . c it ., s. 171—173 i 225—226.

is W A P K ie lc e , K a n c e la r ia G u b e r n a t o r a K ie le c k ie g o , n r 586, n .k .; W A P L u b lin , K a n c e la r ia G u b e r n a t o r a L u b e ls k ie g o , n r 159/93, k . 3; P o s t a n o w l e n i j a U c z r e d i t i e l n o g o K o m i t i e t a t. X V , s.

171—179.

ίο E k o n o m iś c i ó w c z e ś n i i b a d a c z e s t o s u n k ó w a g r a r n y c h K r ó le s t w a P o l s k i e g o p r z e j a w ia li w a h a n ia w t y m w z g lę d z i e . C z ęść z n ic h z W . G r a b s k i m n a c z e le s k ło n n a b y ła z a lic z a ć ją d o w ię k s z e j w ła s n o ś c i z ie m s k ie j .