Zapaść obywatelska i absorpcja elit. Próba poszerzenia teorii ewolucji społeczeństwa politycznego

POZNANSKIE STUOIA Z FILOZOFII HUMANISTYKI T' 4(17). Marksizm, liberalizm, prÓby wyjścia

Krzysztof Brzechczyn

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

ZAPAŚÓ

oBYWATELSKA

IABSORPCJA

ELIT

Pr

ba poszerzenia teorii ewolucii

spolecze

stwa politycznego

1. Problem

Klasyczna

droga rozwojowa spoleczelistwa politycznego

składa

się

z

czterech faz:

fazy

postępującej

alienacji

obywatelskiej, rewolucji

I rodzaju, zniewolenia i cyklicznych rewolucji II rodzajut. Ten schemat rozwojowy zakłada, że każde idealne społecze stwo polityczne,,musi'' przejść przez fazę zniewoleni a, zna|azłszy się zaś w fazie zniewolenia, niechybnie ,,musi'' zostać wyzwolone, czyli przejść do fazy cyklicznych rewolucji I[ rodzajuz. Wychodząc konsekwentnie

z

założe

nie-Mar-ksowskiego

materializmu

historycznego (w

skr

cie: n-Mmh), można dojść np. do wniosku, że

walka marynarzy

i

robotnik

w

rosyjskich

w Kronsztadzie miała ,,reakc5{ny'' charakter, gdyż bdsuwała nadejście

stalinizmu3. Ten zaś był nieodzowny, by

p

źniej mogło nastąpić przej-I _{Por. Nowak (1991), s.87-105.}

2Zgodnie z zestawem przyjętych zalożeIi idealizujących, na ewolucję idealnego

spo-lecze stwa politycznego nie oddzialują czynniki typu ekonomicznego oraz światopoglą-dowego. W modelu podstawowym społeczeristwa politycznego pomija się ponadto wplyw instytucji, świadomości politycznej, innych społeczeristw itd' Zaklada się istnienie tylko dwoch klas politycznych: wladc w i obywateli.

! _{Aproksymacją okresu stalinizmu w ZSRR jest faza zniewolenia w modelu} podsta-wowym społecze stwa politycznego; por.: Siegel (1993)' s. 375-392.

400

_{Krzysztol Brzechczyn}

Zapaść obywatelska i absorpcja elit 401

być

łatwiej

kontrolowana

przez

władzę. Wszystko wskazuje na to, że

w

stanie

zapaści ob-vwatelskiej znajduje się społecze stwo

p

łnocno-koreafiskie czy kubafiskie, w

kt

_{rych długotrwała martwota} społeczna

wynika

z wszechwładzy

Partii

i

prawie

doskonałej

izolacji

od świata

zewnętrznego{. 3.

Absorpcja

elit

Rewolucje,,popychają'' proces rozwoju społecznego' zmuszając system

władzy do ewolucyjnych zmian. Powinny być to jednak rewolucje

prze-grane' gdyż zwycięskie rewolucje w

wyniku

mechanizmu pętli

obywa-telskiej cofają proces wyzwolenia politycznego. Tak brzmi

jednaz

głow-nych tez

n-Mmh. Model

rozwoju politycznego w tej koncepcji

przewi-duje zatem dwa

alternatywne rezultaty rewolucji:jej

zwycięstwo lub

klęskę. Rozważmy więc od czego za\eży w naszJnn społeczefrstwie

moż-l iwo ść dwuwariantowego zakonczenia rewolucji. Zwycięstwo rewolucji

w modelu społecze stwa politycznego za|eży od stopnia masowości

wy-darze

rewolucyjnych. Rewolucja masowa to taka, w ktorej udział prze-ważającej części

klasy

obywatelskiej prowadzi do wyeliminowania sta_ rej

klasy władc

w

i

zastąpienia

jej _{przez elitę rewolucyjną. Rewolucją}

lokalną

będę nazywać

taką

rewolucję, w ktorej uczestniczy niewielka

część klasy obywatelskiej; konczy się więc ona przegTaną. Wśrod

wyroż-nionych

na

podstawie tego

kryterium

typow rewolucji można jeszcze

wyodrębnić rewolucję

zr

wnoważoną, to

jest taką, w

kt

rej

siły

obu Stron są mniej więcej

wyr

wnane i

konflikt

społeczny nie może zakofi-czyć się

ani klęską, ani

zwycięstwem jednej ze stron. Dochodzi

w

w-czas do

zjawiska

absorpcji

elity

ruchu społecznego.

Aby

zrozumieć to

zjawisko, musimy głębiej wniknąć w

strukturę

ruchu obywatelskiego.

Jednakże

w

naszych

rozważaniach

nadal

będziemy pomijać rolę

tak-tyki i

strategii ruchu

rewolucyjnego, wpływ charyzmatycznych przy-wodcorv, stosowanych

środk

rv przymusu itd. Są to'wszystko kwestie

ważne, Lecz z

punktu widzenia

rozwijanej koncepcji, w pierwszym

uję-ciu nie najistotniejsze.

' Wszelkie znamiona zapaści obywatelskiej po likwidacji indywidualnego rolnictwa

i represji wobec prawoslawnego chrześcijaristwa wykazywalo społecze stwo radzieckie

w latach trzydziestych. Dopiero agresja hitlerowska wymusila na tym systemie społecz-nym pewną liberal izację, ktora pozwolila zapoczątkować odbudowywanie zniszczonych

przez wladzę więzi spolecznych. Ponowny wzrost regulacji wladczej po zakonczeniu

wojny wywołal op r społeczny, ktory doprowadzil między innymi do powsta w lagrach.

Tak więc do Iikwidacji stalinizmu przyczynil się nie tyle bunt najbardziej uciemiężo-nych w Gulagu, ile... Hitler.

ście-do

fa1l

clklicznych

deltlasacji

i

ograniczenia

poziomu r.egulacji

władczej do pasma administracyjnego

optimum'

Każde

zniewolenic

społeczne

ma natomiast charakter

nieodmiennie przejściowy

i

nieza_

leżnie

od

rozmiarow

zastosowanego

_terroru

_{wobec'obylvateli, w}

społe-czenstwie

takim

,,musi'' dojść

do restauracji

autonomicznych relacai s_połecznych.

_omawiany

_{model rozwoju politycznego}

_zaklada

'up.u*-dzie

_.pewną

_{-wielowariantowość}

"*oiu.ji

.poł".""'n.twa:

możliwość

zwycięskich

lub prz

gTanych _{rcrvolucji. Żwycięskie rewolucje I rodza_}

ju _.nie zmieniają

jednak

_{zasadniczo ścieżki-rozwojowej społecze stwa}

polityczneg9

_-

od9uwąją one

jedynic

fazę zniewolenia. Natomiast wy_

grane rewolucje II

ro*aju

powodują _{powtorzenie sekwencji}

rozwojo-wych

społeczenstwa.

Oznacza to

tylko

cofnięcie w procesie

r"yr*oi"-nia

polityczrrega.

2.

Zapaść

obywatelska

U

podstaw

_tak

rozumianego

fatalizmu

spolecznego rv

teoni

rozwoJr.r

politycznego

n-M1h

legły,

jak

prz]'pu"rćru^,

_błidne

_założenia

sta-tyczne

teorii polityki'

Auto'r tej koncepcji

zakłada'

żc proces

rewalory-zacji

więzi

społecznych

zależny

jest

jedynie

_{od czasu. Niezależnie ocl} stopnia terroru, rv _{zniewo}onym społeczenstwie dochodzi do odnowy}

nie-zależnych

więzi

społecznych.

Tymczasem

_można

_rownież

_{założyć, że} proces rewaloryzacji więzi społecznych _{za|eży od rozmiarorv terroru} spo-łecznego zastosowanego przez władzę, a nie od czasu pozostar'ania da-nego spoleczenstwa w stanie zniewoleni a.

W

zależności borrrem od

ska-li

zastosowanego

terroru

l'ożnie przebiega

_w

_{czasie proccs odbudorł,_y}

autonomicznych

więzi

społecznych. [m

1error

polityczny

zastosorva-ny

przez

władzę

jest

większy,

_lym

_{proces ."*'nlo.'yźucji}

autonomicz-nych

relacji

społecznych

jest

dłuższy.

Im

zaś

"u.ięg

i

intensywnośc

terroru

politycznego

są

słabsze,

tym

rozu,ażany

p':J.". jest

krotszy.

Można więc wyobrazić sobie

takic

społcczenstrv _, iv _{ktorynl zakrcs} rc_

gulacji

życia społeczn_ego sięga

granic

_{ab_solutnych, w ktorym więc na} mocy

sformułowanych

zależności dochodzi _{do bIokady procesu resty_}

tucji niezależnych

powiązari

społeczny'ch.

_Taki

_stan

_społe.r.,y

_{nu_}

zywam stanem zapaści obywatclskicj.

_Historycz^e

_{społcczen"stwa,}

w ktorych możlirva _{!v'ł.au1.zapaść} obywatelska,

_i""'iuły[y

_{spe łnic}

kil-ka

mocnych założen

_{idealizujących. PowinnY}

_{być on"}

_*ięa'y

_inl-rymi

do.skonale _{izolowane od wpływow zewnętrznych, intere.s władzy}

joli-Łyczncj

zaś

musialby

dominować

w nich

w sposob prawie abso-lutny.

Zapaść

obywatelska

możliwa

jest bardzicj

rv _{społcczenstwach małych}

402

_{Krzysztot Brzechczyn}

Zapaść obywatelska i absorpcja elit 403

ukształtowanie się sieci niezależnych powiązari społecznych. W ruchu

społecznego protestu'

kt

_{ry w} wyniku dalszej etatyzacji przeradza się w rewolucję, ponownie wyłania się nowa

elita

społeczna. W

przypad-ku zr

wnoważonej rewolucji,

kt

ra

nie

może

zakoiezyć się

zwycię-stwem żadnej ze stron, władcy stosują tę samą strategię. Absorpcja

elit

przez władzę pozwala

wyhamowa

żywioł rewolucji,

a

represje wobec pozostałej części

klasy

obywatelskiej ułatwiają ostateczną pa-cyfikację społecze stwa.

odtąd

społecze stwo ewoluuje według wzo-ru: rewolucja

_-

absorpcja elit

_-

etatyzacja

_-

rewolucja

_-

absorpcja

elit

itd. Ten schemat rozwojowy trwa dop ty, dop ki

kt

raś z rewolucji nie

zako

czy się wygraną lub przegraną

klasy

obywatelskiej' Przegrana

rewolucja grozi zniewoleniem klasy obywatelskiej, wygrana rewolucj a

zniewolenie społeczne jeno oddala, Edyż w wyniku mechanizmu pętli obywatelskiej nowa klasa władc w powiększa sferę wpływ w, tłumiąc

t5nnczasem op r klasy obywatelskiej.

Zwycięskie rewolucje

ko

czą się wymianą elit politycznych.

Rewolu-cje przegrane

likwidują

konkurencyjne

elity

społeczne. Natomiast

w wyniku rewolucji

zr

wnoważonych dochodzi do uzupełnienia

istnie-jącej klasy władc w elitami pretendującymi do władzy. 4. Konkluzje

Społecze stwo polityczne może zatem ewoluować według

następują-cych ścieżek rozwojowych:

1) klasyczna(czterofazowa) ścieżka rozwojowa (z modelu I n-Mmh);

2) ścieżka rozwojowa zakonczona zapaścią obywatelską;

3) ścieżka absorpcji elit.

Natura proces w politycznych nie pozwala więc na całkowite wyeli_

minowanie elit politycznych,

kt

re decydują o antagonistycznym cha_

rakterze momentu politycznego społeczeristwa. Niemożliwe jest

trwa-łe zredukowanie władzy do pasma administracji,.ewolucja społecze -stwa politycznego oscylować będzie zatem od rewolucji do etatyzacji. Przegrane rewolucje są optymalnym rozwiązaniem społecznym z

punk-tu widzenia

interes

w klasy obywatelskiej tylko na określonym odcin-ku rozwojowyrn społeczer1stwa

_-

po wyjściu zfazy zniewolenia. W pierw-szej fazie rozwojowej optymalnym rozwiązaniem jest rewolucja

zr

w-noważona,

kt

ra nie prowadzi ani do pętli obywatelskiej, ani do znie-wolenia politycznego.

'

U

podstaw

ruch

w rewoluc5{nych, pomijając _{ich sztandary ideowe}

i

szaty. i1stytqcJ9naln e, _{_tkwią} m aleriajne

sioati

" "-oo.gu.rizacj i

spo-łecznej. Są_to lokale, sale wykładowe' maszyny

drukarslłe,

nada;niki

rarliowe

itd,-czyli

to wszystko, co umożliwia

_{niezal"Ęr.o*"nikację}

społeczną. _{W ruchu obywatelskim zawsze znajdą się tacy,}

_kt

_{rzy w]'1}

wierają

_Yększy

niż _{pozostali wpływ na okreśIenie}

_{irł.iiL"r"nia}

ma-terialnych środk w komunikacji

społecznej. Tworżą

o"i

"ritę

-;h"

społecznego'

_Elita

ta,

w

naszym rozumieniu,

niajŃ

_fr'Jzoi"rru

_.ru poziomie

instytucjol?lnym

_lzY

_{świadomościowym,}

_i""riiż

_na

pozio-mie materia-lnyryl

Elita

_{ru-chu spolecznego, decydując}

_o

prr"rn^"r"-niu

materiąlnygh

środk

w komunikacji_ sloiecznej,

.'i"

tyiLo koordy-nuje, ale także kontroluje poczynania

Lta.v

"uy*li"l.n

:l

Może ona

pe.Ęe-

inicjatywy

popiera _,

inne

zaś blokować.

I

tutaj,

pi,a"l"*

_i"[

w _{każdym masowym ruchu społecznym ,z,awszeznaidą śię}

_tacy,kt

_rzy

z_echcą

wzmacniać.*oł

_{wpływy- Po-pewnym czasie}

rywalizacja o

wła-dzę sprawia, _{iż_,,ideowi rewolr'c.1oniści" zostaną}

""p."hrrię"i na

margi-nes

ruchu

społecznego, _{chyba że}

r

_wnież

_.'-"o.'ą-

'ię

łL"e

o .*o]"

(materialne) interesy. PoniLważ

każda

rewoluciaj"J*

_.*"3

_istocie procesem

_{zawiązynłaTl}

_{się sieci niezależnych}

_ielacji

_{obywaielskich,}

kieruje

_9ię o_na przeciwko

wszelkim

_elitom,

r

ilie; i-;i;

podziem-nym,

kt

re skupiają w swoich rękach monopol koordyna"c;i zycia

spo-łecznego'

. Ten nagły wzrost niez'ależnYch, po_wiąza społeczny ch zagr aża pozy -cjom,zawodowych rewolucjonisto-w". Bb oto nagle u ich boku pojawia_

ją _{się nowi animatotzy życi-aspołecznego, oni}

_za3z:eaŃcr'

reprezen-tant

w-społeczeristwa

przeobiażają.sii

_{w_jednv.n ź}

_#.ri'.

_i"ay"ą

..-1|:rJ

"li!l_.i es! więc wyhamowa.'i u'zy*i oł''

;";"l *ji.

_o.llłis"iu,

.,i

"

clarmo' Iecz w _{zamian za koncesje udzierone przezwiad,c wl przeciwko}

nim prz,:de wszys tkim

zwr

cona j es

t

przecie-Ł

"e*ol,'c3 a. Ausorpcj a

eli-ty rewoluc$ nej ptz9z _{klasę władc}

_{w'uzupełni;;}

_j

_;1;;ii!s5

_a-i

*o-bec klasy obywatelskiej, a ściślej wobec

_{*vł""iają.y.r'}

_ffiJwych

_elit.

Po _{pewn5rm czasie odnowiona krasa}

_wiad.

_;il

"o*

ru."yna

po-szerzać swoją sferę wpływ6w.

Etatyzacja

życia

"poł"."''.g;powoduje

5G. Tomczak lokuje np. pojęcie.elity na poziomie instytucjonalnyrn:,,i tak, na przy-kJ1d w_m-od9lu podstawowym-ieorii wia<lzy'otl_woi":ą.y-'ię _iyit"

_{i" ./}

_{itow mate_}

rialnych _{L. Nowak posluguje siępojęciem -etita'. powstu:".i'ąipii*oje Jliy."ą.u}

*tut,r_ su tego pojęcia w modelu nie zakladającyrn innej

't."ty u.ji'.p"

;;j'po'"

podzia-ł".. l". dwie klasy polityczne, władc w

i

_{ouy*aieli. Można zasadnie podejrzewać, że} użycie terminu .elita' oznacza _{wprowadzenie czynnika r^lyt...i"""r""'g"]od ktorego}

-jak _{deklaruje w zalożeniach ideaiizują-cych auto]}

- w _{modelu podstawowym się abstra_} huje" (por. Tomczak (1987),

_s

ztzl. ivyaa:e

"i|;"arr"L, że można skonceptualizować

Krrysztot Brzechczyn

Llteratura

Nowak, L. (1991). _{U podstaw teorii socjalizrnu. T. III: Ęnamika wladzy. Poznali:} Na-kom.

Siegel, A (1993). _{The Overrepression Cycle in the Soviet Union. An Operationalization} of a _{lllreoretical Model. w: L. Nowak, M. paprzycki (Eds.), socioJ system, Rationality}

ond Beuolutian (Pozna Studbs in the Philosophl of Sciłnce and the Humanitiei,

t. 88). Amst rdam-Atlanta, GA: Rodopi.

Tomczak, G. [G. Adamskil (1987). _{Czy wafto rłygryrvać rewolucje? Pnyjacicl Nauk.}

studia z teorii i hlytyki społeenej, nr 3-4.

POZIYAN

STUDIES

BEYOND

ORIENTALISM

THE

WORK

OF

WILHELM

HALBFASS

AND

ITS

IMPACT

ON

INDIAN AND

CROSS-CULTURAL

STUDIES

Edited

by

Eli

Franco

and

Karin

Preisendanz

Among Others:

E. Franco, K. Preisendanz, Introduction and Editorial Essay on Wilhelm

Flalbfass

F.

Dallmayr, Exit from Orientalism: Comments on Wilhelm Halbfass R. Sen (nće Mookerjee), Some Reflections on India and Europe:

An Essay in Understanding

K. Karttunen, Greeks and Indian Wisdom

J. Nath MohanĘ, Between Indolory and Indian Philosophy

J.S. O'Leary, Heidegger and Indian Philosophy

S. Rao, "Subordinate" or "Supreme"? The Nafure of Reason in India and the West

T. M. Perry, Early Nyaya and lfindu Orthodory: anvil$iki and adhikara

A.O. Fort, Jivanmulcti and Social Sewice in Advaita and Neo-Vedanta

S. Ellanan,Religious Plurality and Swami Vivekananda

T. Grinshpon, Experience and Observation in Traditional and Modern

Patanjala Yoga

lł. Ha|bass,Resęarch and Reflection: Responses to my RÓĘondents

Edltor of thc rcrlcl: l,eszek NowaĘ Cybtllskiego |3,6o|-247PozraĄ Poland" Fax (06l) 847l_535, E-mail: epistemo'@ium.amu'edrr.pl. wwW Site: hĘ://orcr-ś.usrn.edu/poaansfudics

Publlshcr: R o D o P l.

USł

anada: Editiom Rodopi,20l5 South PrrtPtace' AtlanĘ GA

30339' Telęhonc (770)933Ą02'7, ctll toll_free l_800-22'-398 (U.s.onlv)' Fax(77o)933-96u' And other Counlries: Editions Rodopi B.V.' Keizersgncbt 302-304, 10|6 EX Arr*erdarą The Nahcrlulds' Teląborre (020) 672' 75.07' Fu (020) 38. 09. 48' WWW Site: bĘ://www.rodopi.nl

POZNAN

STUDIES

IN

THE

PHILOSOPHY