O D W R Ó T ..
BOJE POLSKIE
IL U S T R O W A N E E P IZ O D Y , O B R A Z Y . P O R T R E T Y H IS T O R Y C Z N E Z D Z IE JÓ W N A S Z Y C H W O J E N N A R O D O W Y C H
T O M XII i
1(09A.
Tom 1. „22 STYCZNIA 1 8 6 3 " ...Józef Piłsudski Tom II. „SKRZYNECKI" ... Dr. Michał Sokolnicki Tom III. „ D W E R N IC K I"... Dr. Bronisław Pawłowski Tom IV. „CZACHOW SKI" ... i Stanisław Długosz Tom V. „ROK 1 8 0 9 " ...t Gustaw Ochwicz Tom VI. „JAZDA POLSKA NAD MOSKWĄ" . . . . Dr. Marjan Kukieł Tom VII. „OSTROŁĘKA" ... Dr. Wacław Tokarz Tom VIII. ,.Z WALK O L W Ó W ... Dr. J .o Rogowski Tom IX. „ I G A N I E " ...Zygmunt Jarski Tom X. „DZIAŁANIA WOJENNE W WIELKOPOLSCE W ROKU 1848".
C z ^ I „WZIĘCIE KSIĄŻA" ... Dr. Czesław Frankiewicz Tom XI. „DZIAŁANIA WOJENNE W WIELKOPOLSCE W ROKU 1848".
Czi;9Ć II. „M IŁOSŁAW -SOKOŁOW O" . Dr. Czesław Frankiewicz
TADEUSZ PIETRYKOWSKI
ODWRÓT...
GARŚĆ WSPOMNIEŃ I OBRAZKÓ W WOJENNYCH Z CZASU W ALK BOLSZEWICKICH 1920 R. NA PODSTAW IE PAMIĘTNIKA ADJUTANTA 67 P. P.
(9 PUŁKU STRZELCÓW WIELKOPOLSKICH)
ISTOTĄ WOJNY NIE JEST ZABÓJSTWO LECZ SKŁADANIE ŻYCIA W OFIERZE.
ZYGM UNT W A S ILEW SK I
Książnica KoperniKańska - Toruń nr Inw,: BG - 202173
mag 202173
P O Z N A Ń
WIELKOPOLSKA KSIĘGARNIA NAKŁADOWA KAROLA RZEPECKIEGO
1 9 2 6
Tadeusz Pietrykowski
były adjutant 67 p. p. por. rei. 9 p. strz. (wtkp.) w czaaie odwrotu w roku 1920.
W S P Ó Ł T O W A R Z Y S Z O M B RO N I
K T Ó R Z Y W P A M IĘ T N Y C H D N IA C H SIE R P N IA 1920 R.
DZIELILI ZE M NĄ D O L Ę I N IE D O L Ę
W A L K I K R W A W E J O C A Ł O Ś Ć N A S Z E J O JC Z Y Z N Y N IN IE JS ZE K A R T K I P O Ś W IĘ C A M
A U T O R . 0 ^ .
T i,, ^
V-
j l u U ^
w P O Z N A N IU . W 1 ROCZNICĘ ZWYCIĘ
STWA NASZEJ ARMJl NAD BOLSZEWIKAMI.
ILLUSTRACJE PIÓRKOWE WYKONAŁ B ER N A R D SIER A CK I
CZCIONKAMI DRUKARNI POLSKIEJ TOW. AKC. W POZNANIU
Słow o wstępne.
dCilka luźnych kart wyjętych z pamiętnika adiutanta puł
kowego 67 p- p- (9 p. strzelców wielkopolskich) ma wywołać przed oczy czytelnika wizję strasznych dni odwrotu armji naszej z nad SDzisny, jeziora Szo aż hen do TModlina i ‘Warszawy, w owych pamiętnych miesiącach lipca i sierpnia 1920 r., kiedy to żołnierz polski, gnany przez niezliczone hordy bo^zewickie z wycieńczenia fizycznego i depresji moralnej upadał, a jednak broni swej z rąk nie wypuszczał, poczuwając się do świętego obo
wiązku ratowania Orła Śmiałego przed nową niewolą.
3 i teraz słów kilka pod adresem Czytelnika. Pamiętnik, który niniejszem publikuję, powstał na polu walki. Często w gradzie kul, w obliczu wroga, gdy była chwila wolna, pisałem dorywczo w mem notatniku, aby utrwalić na papierze ważny ja kiś fakt.
^ niniejszem wydaniu książkowem zachowano wiernie styl i wy
rażenia pierwotne, aby dziełko posiadało cechy pamiętnika pisa
nego w polu, odtwarzającego wiernie przeżycia żołnierza i oficera frontowego.
V^iech dziełko niniejsze choć w małej części przyczyni się do gloryfikacji tego naszego szarego piechura, od którego wytrwa
łości i dzielności zależały wówczas losy naszej Ojczyzny.
O diirrót.. .
M o t t o : N ie ra z, ż o łn ierze, łzy c isn ę ły m i się do oczu, g d y m w id z ia ł w śr ó d sze re gów w o jsk p ro w a d z o n y c h p rz e ze m n ie w a sz e bose, p o k a le cz o n e s to p y , któn*
ju ż p rz e m ie rz y ły n ie z m ie rn e p rz e s trz en ie. g d y m w id z ia ł b ru d n e ła c h m a n y , p o k ry w a ją c e w a sz e c ia ło , g d y m m u s ia ł obr>’w a ć w a sz e s k ro m n e ra c je ż o łn ie rs k ie , i ż ą d a ć często , b yście o g ło d zie i c h ło d zie szli do k rw a w eg o boju...
Z ro zk . N acz. W o d za n r. 38. 1920 r.
Panoczku—kozacy tu byli... str. II
Pierw'sze d n i lipca 1920 ro k u .
N a s z 9 -ty p u ł k w ie l k o p o l s k i o d p o c z jrw 'a p o k r w a w y c h w a l k a c h m a j o w y c h , k t ó r e ^ t a c s a ć m u s d a ł z b o ls z e w ik a m i z a r a z p o s w y m p r z y je ź d z ie z W ie lk o p o ls k i .
S to i m y w re z o r w io i u z u p e ł n i a m y n a s z e p r z e r z e d z o n e s z e r e g i zapavseni p rzy b y ^v ajq L cy m z b a t a l j o n u z a p a s o w e g o z J a r o c i n a .
Ż o łn iei* ze n a s i g\varz{j^ o s t r o n a c l i o jc z y s ty c h , w s|K >m i- n a j ą d n i c liw a ły i i r i u m f u n^uszego p u ł k u n a o d c i n k u n a d - i i o te c k im i r a w ic k o - le s z c z y ń s k im i w d u s z y p r z e ż y w a jf j je s z c z e r a z d n i p iT .e ję cia L e s z n a i R a w ic z a z r ą k n i e m i e c k ic h .
N a f r o n c ie c is z a .
P e w n e j s j) o k o jn e j n o c y , g d y ś m y s ię te g o n a j m n i e j s p o d z ie w a li, z a - a la r m o w a n o n a s w ie ś c ią , że ł)o ls z e w ic y n a c a ł y m f r o n c ie a t a k u j ą i, że s iły n a s z e f r o n to w e z a s ła ł)e .
N a d r a n e m d o n i o s ł a n a m 3,‘L b r y g a d a , że b o l
s z e w ic y p r z e d a r l i s ię n a d je z io r e m S z o i a t a k u j ą n a s z f la n k i.
D a n o n a m n a g ł y r o z k a z d o o d m a r s z u i w y k o n a n i a k o m r a t a k u na<l je z io r e m P l i s s ą .
W .s z y s tk o t a k d o b r z e s ię r o z w i j a ł o ; p o k a z a li ś m y je s z c z e r a z , co l) u łk w i e lk o p o ls k i u m ie , a tu n a g le — n a k a z a j i o o g ()ln y o d w r ó t.
Pułkow nik Stanisław Thiel D y w iz je f r o n to w e , k t ó r e dowódca 33 bryg. piechoty polskiej w r. 1920
miesiące całe Zmagały
s ię z łw ls z e w i k a m i , n ie w y t r z y m a ł y n a p o r u w ię k s z y c h m a s i z a c z y n a j ą s ię c o fa ć ze s w y c łi s t a n o w i s k .
M y, r e z e r w a , je s t e ś m y z a s ł a b i , l)y p r z e c i w s t a w i ć s ię b o ls z e w ik o m .
W s k a z a jn o n a m o d c in e k , g d z ie m a m y z a b o z .p ie c z a ć o<l- w Tót o g ó ln y . N ie z d a j e m y so l)ie je.szcze s i)ra v \'y z o g ó ln e j s y t u a c j i .
D la r e k o n e .s a n s u j e d z ie m y z d o ^ v ó d c ą p u ł k u d o |K )bli- s k ie j w io s k i M u lja r y , g d z ie m i a ł b y ć m u sz tał> o r b o jo w y .
D o je ż d ż łu n y d o p ie r w s z e j z a g i’o d y . S jx ) k ó j i c is z a w s z ę d z ie , u p a ł p a n u j e o g r o m n y : zł>oża d o j r z a ł o w o k o ło w io s k i p ro .szą s ię w p r o s t o żniw x).
10
W j e ż d ż a m y n a p o d w ó r k o z a g r o d y , a t u k i l k u c h ło p ó w o b d a r t y c h 2 p ła c z e m r z u c a s ię d o n a s i ojK > w iad a z lę k ie m i s t r a c h e m :
— „ P a in o c z k u — k o z a c y t u b y li, w a s z y c h ż o łn ie r z y i w ó zik i z a b r a l i , n a s o b d a r l i , w s z y s t k o z a b r a l i , u c i e k l i i w le s i e s ą u k r y c i .
W i d z i m y n a tle z ło ty c h k ło s ó w i s ło n e c z n e g o n i e b a t u m a n y k u r z u ś > \ia d c z ą c e o b l i s k o ś c i z łK iJe c k ic h k o z a k ó w .
W r a c a m y d o n a s z y c h w o js k .
N a s z d o w ó d c a b r y g a d y , p o d p u ł k o w n i k P a d l e w s k i , k a z a ł ś c i ą g n ą ć p u ł k i n a je< ln o m ie js c e , s t w o r z y ć o ł)ó z w a^o ^\T ly , Ik) d o .szły n a s g ł u c h e w ie ś c i, że łx > lsz e w icy z n a j d u j ą s ię ju ż n a n a s z y c ł i t y ła c łi, że taJ> ory r o z b ite , że w s z e l k a łą c z n o ś ć z s ą .s ń e d n ie m i d y w i z j a m i p r z e r w a n a .
Ż o ł n ie r a n i e z d a j e s o b ie je s z c z e s p r a w y z p o ło ż e n ia ; o d p o c z j ^ a s w o b o d n i e .
O f ic e r o w ie n a s z e j b r y g a d y z e b r a l i s ię n a w z g ó r z u — b y ł to s t a r y c m e n t a r z o b r o s ł y ś w i e r k a m i , j a k to n a B i a ł o r u s i c z ę s to s i ę s p o t y k a — i z a j ę l i m i e j s c a n a s t a r y c h g r o b a c h k a m i e n i a m i j w k r y t y c h i r a d z ą , co d ^ l e j c z y n i ć n a le ż y . I n n e j r a d y n i e m a , t r z e b a sdę p r z e d z i e r a ć p r z e z b o ls z e w ik ó w .
P r a y s t ę p u j e m y w ię c d o w>'’k o n a n i a te g o p l a n u . K u s z a c a ł a 33. b r y g a d a z t a b o r e m , a r t y l e r j a i p ie c łio ta , z d e c y d o w a n a z b r o n i ą w r ę k u t o r o w a ć s o b ie d r o g ę p rz e z w o j s k a n i e p r z y j a c i e l a .
I s t o t n i e b o ls z e w ic y z n a j d o w a l i s ię j u ż n a n a s z y c h t y ł a c h .
N a p o t y k a m y w n e t n i e p r z y j a c i e l a .
R o z p o c z y n a s ię w ^alka n a c z e le n a s z e j k ilo m e t r o w e j k o l u m n y .
B r y g a d j e r , a b y ły n a s z d o w ó d c a p u ł k u , p p u ł k . P a d l e w s k i , w y d a j e r o z k a z d w o m b a t e r j o m n a s z e j a r t y l e r j i (17. p a p .) u s t a w i e n i a d z i a ł p r z y s z o s ie i o s t r z e l i w a n i a b o l s z e w ik ó w z p r a w e j f l a n k i n a s a t a k u j ą c y c h .
B y ło to p o d K o w a i a m i ; d o p ó k i ż y ć b ę d ę . n i e z a p o m n ę te j w a l k i , a p rz e d e w " a z y is tk ie m b r a w u r y n a s z e j w i e l k o p o l s k i e j a r t y l e r j i .
Z .sizaloną w^pro.st s z y b k o ś c ią u s t a w i o n o a i m a t y i z a c z ę to b e z p r z e i w y s y p a ć p o c i s k a m i w’ k o l u m n y b o ls z e w i
c k ie , o d d a l o n e o d n a is j u ż t y l k o o 300 m .
B o ls z e w ic y b y li z iip e łn io p e w n i s ie b i e . S z li n a n a s z u c h w a l e i le k k o m y ś l n i e , w n a d z i e i, ż e b e z w ^alki n a s w 's z y s tik ic h z a b i o r ą d o n ie w o li. I c h d o w ó d c y k o m p a n i j n i j e c h a l i k o n n o n a c z e le s w e j k o l u m n y k o m p a n i j n e j , j a k b y n a p l a c u ć w ic z e ń .
N a s i a r t y l e r z y ś c i d a l i im w s p a n i a ł ą o d p r a w ę ! 11
O b ie b a t e r j e celo^^^ały d o b r 7 e . m a j ą r c e l p r a e d s o b ą . P o c i s k i p a d a ł y w -p ro s t. w n a d c h o d z ą c e k o l u m n y b o ls z e w ic k ie . P o k a ż d y m w j-is trz a le w id z ie liś m y , j a k z n i k a ł y s z y k i d e f ila d o w e , j a k m a l a ł y k o l u m n y . C z ę ś c i c i a ł a l u d z k ie g o , s z c z ą t k i e k w i p u n k u b o ls z e w ic k ie g o l a t a ł y w p o w ie t r z u . O .s z o ło m ia ją c y h u k i t r z a s k p a n o w a ł w o k o ło . K i l k a n a ś c i e k r o k ó w o d a r t y l e r j i , b r o n i ą c e j n a s t a k d z ie ln ie , c i ą g n ę ł a s ię ż ó łw im k r o k i e m n a s z a k i l o m e t r o w a k o l u m n a , t o r u j ą c s o b ie d r o g ę p r z e z p ło ty , ł a n y z ł o c is ty c h z b ó ż, a o m i j a j ą c z a g r o ż o n ą w ie ś .
O g ie ń h u r a g a n o w y s p a d a n a g ło w y l>olaze^^^ckie, a m y p o d o s ł o n ą a r t y l e r j i d o c i e r a m y d o b e z p ie c z n e g o l a s u . R a z p o r a z g r a n a t l u b s z r a p n e l a r t y l e r j i b o ls z e w ic k ie j, k t ó r a z d a ł a s ł a b o z a c z ę ła o d n o w i a d a ć . w -p a d a d o l a s u , u d e r z a W’ n a s z ą k o l u m n ę , z a b i j a k o n ie , l u d z i , r o z b i j a t a b o r v , a r m a ty .
S t r a s z n y to b y ł d z ie ń , le c z s z c z ę ś c ie je « z c z c n a s n i e o p u ś c ił o . F iv . c d a r liś m y s ię p r z e z w r o g a .
N a s z a a r t y l e r j a . o d p ę d z i w s z y k r w a w o k o l u m n y l)ol- s z e w ic k ie . z a p r z ę g ł a k o n ie d o a r m a t i p o d ą ż y ł a p o d o s ło n a p ie c h o t y d o n a s z e j k o l u m n y .
W y s z l i ś m y c a l i z k o t ł a b o ls z e w ic k ie g o . — le c z , g d z ie s t a n ą ć , g d z ie s ię u s a d o w i ć , g d z ie z a j ą ć p o z y c j e ? B ó g w ie ! N ie m a m y k o n t a k t u z n a s z ą 17 d y \v iz ją ; w s z e lk a ł ą c2m o ś ć z s a s i a d a m i p r z e r w 'a n a .
M a s z e r u je m y w ię c d a l e j , b e z ro z k a z ó w ', b e z d y r e k t y w . .M a sz e ru je m y b e z p r z e r w w c a ł y w ie c z ó r , c a ł ą n o c , z n u ż e n i, z m ę c z e n i, b r u d n i , o b d a r c i , g d y ż p r z e d z i e r a ć s ie tr z e b a b y ło p r z e z z b o że , p r z e z g ę s te l a s y i k r z a k i , p r z e z b ł o t a i p i a s k i .
D z ie ń c a ł y n i c n i e je d l i ś m y , a j u ż p r z e d t e m 2 d n i c a ł e ż y w i l i ś m y s i ę t y l k o c z a r n y m c h le b e m , w o d ą i k a w ą , k t ó r a .się je s z c z e z n a l a z ł a w k u c h n i a c h p o lo w y c h . D ow -ozu żyw '- n o ^ j u ż o d tr z e c h d n i n ie m a m y . . .
A t o m i a ł b y ć d o n ie r o p o c z ą te k n a s z e g o o d w r o t u , n a s z e j t u ł a c z k i ! — M ia ły p r z y j ś ć c z a s y je s z c z e g o rs z e , d n i b e z u s t a n n y c h w a lk . m o z o ln y c h m a r s z ó w ' b o z j a d ł a i n a p o ju , b e z s n u i o d7K >czynku.
N adzy i o b d a r c i.. .
M o t t o : A p o te m g łó d . n ęd za , zm ęczen ie, c h o ro b a , w sz y s tk o to n a r a z cię gnębiło...
E r c k m a n C h a tria ii: „ B itw a Narodów.**
N a d r a n e m o d p o c z y w a li.ś m y c h w ilę , g d y ż s i ł y z a c z ę ły n a s o p u s z c z a ć . Z n u ż e n i ż o łn ie r z e r z i i c a l i s ię n a z ie m ię t a m . g d z ie s t a l i , n ie s z u k a j ą c s o b ie w c a l e w y g o d n ie js z e g o m i e j s c a d o s p o c z y n k u .
12
P a m i ę t a m , s t a n ę l i ś m y w ł a ś n i e n a d b r z e g ie m m o c z a r ó w . N ie j e d n i k ł a d l i s ię n a d n i m i i z a p e \^ 'n e u to n ę lib y , z s u w a j ą c s ię w b ł o t a , g d y b y w a r t y n a s z e n ie o d p ę d z i ły ic h o d le g o n ie b e z p ie c z n e g o le g o w is k a .
Z i m n o n a m b y ło .
N ie c o n o o g n i s k o a b y ło d o s y ć m a t e r j a ł u p a l n e g o . N a m i e j s c u , g d z ie o d p o c z y w a liś m y , le ż a ło d r z e w o , l e ż a ł r y n s z t u n e k w o js k o w y , p o r z u c o n e p le c a k i, c z a p k i , ł a c h m a n y . W id o c z n ie j u ż w o j s k o t ę d y p r z e c h o d z iło , w o js k o f iz y c z n i e w y n is z c z o n e , ż o łn ie r z e ś m i e r t e l n i e z m ę c z e n i, g d y ż w s z y s tk o , co im c ią ż y ło , p o r z u c a l i .
L d a ł o n a m s ię r o z n i e c i ć o g ie ń , c z e r w o n y , d y m i ą c y . O b o ję tn i n a g łó d i z im n o , p a t r z e l i ś m y p ó te e n n i n a t e n d y m ią c y o g ie ń .
N a r a z j a k d u c h y , j a k m a r y s e n n e , z j a w i a j ą s ię p r z e d n a m i c a ł e k o l u m n y w o js k n a s z y c h , k t ó r e c o f a j ą s ię t ą .s a m ą d r o g ą , co m y .
B e z sło w ’a , b e z s k a r g i , p ó ł s e n n i , p ó łż y w i, w’ n i e ^ i i e - r z o n y m s z e r e g u p r z e c ł io d z ą k o ło n a s , w y m i j a j ą n a s z o b ó z , id ą d a l e j , n i e p y t a j ą c n a s w c a l e co m y z a je d n i.
M a s z e r u j ą d a l e j , ra ic z ej c z o ł g a j ą s ię ; t a k z p r z y z w y c z a j e n i a p o r u s z a j ą s ię i m n o g i.
P a t r z y m y n a n i c h , j a k n a d u c ł i y , a o n i w c a le s i ę n i e p i z e j m u j ą n a s z y m w id o k ie m .
— B ie d a c y , o n i je s z c z e w ię c e j o d n a s s ię n a c i e r p i e l i ; w r a c a j ą w p r o s t z f r o n t u , p o o k r o p n y c h w a l k a c h b e z k o ń c a . W r a c a j ą o b d a r c i , p ó łn a d z y , b e z b u tó w ’, b e z c z a p e k , łlo w łó c z ę g ó w j ł i k i c h ś w ię c e j, n i ż d o ż o ł n i e r z y p o d o b n i.
W s z y s t k o p o g u b i l i l u b p o s t r a d a l i — p r ó c z k a r a b i n a , k t ó r y k u r c z o w o t r z y m a j ą w r ę k u .
K a r a b i n — to d z i ś j e d y n a n a s z a o s t o j a , j e d y n y p r z y j a c i e l . . \ n i c i e p ł e m o k r y c i e m , a n i b o c h e n k i e m c h łe b a , a n i s z t u k ą m i ę s a n i e o k u p i ł b y ś g o — o n c i w s z y s tk o , c o ś .s tr a c ił, je s z c z e w r ó c ić m o ż e .
Ż o ł n ie r z b e z k a r a b i n a , to j u ż n i e ż o łn ie r z , to ż e b r a k , to w łó c z ę g a .
I p r z e s z ły te m a r y , te w o j s k a z n ę d z n i a ł e , o b d a r t e , b o s e , k t ó r e b r o n i ł y f r o n t u n a s z e g o c z ę s to p o p i e r ś w b ło ta c h i w 'o d a c h p o z o s t a w a j ą c d n i e c a łe , te w o j s k a , k t ó r e d l a P o l s k i g łó d i n ę d z ę z n o s i ł y w’ z a c i ę t e j w a lc e z h o r d a m i b o l- s z o w ic k ie m i.
G o r ą c e s ł o ń c e łip c o w 'e w z e s z ło i ix )z p ro s z y ło n a s z e m y ś l i p o n u r e .
C h c e m y w s z y s t k o z n o s ić , c h c e m y w a lc z y ć i w y t r w a ć , t y l k o n a m p o w ie d ź c ie , g d z ie k r e s n a s z e g o o d \ v r o t u , g d z ie p o z y c je , g d z ie n a d z i e j a w s t r z y m a n i a h o r d b o ls z e w ic k ic h ! 13
W U ejka.
M ia s te c z k o p o w i a t o w e n a d r z e k ą W i l i j ą „ i^ triu n ie jii r o d z i c ą ” . M ia s to to , p o ło ż o n e d z iś n a d g r a n i c ą R z e c z y p o s p o lite j, m ia ło s i ę s t a ć J a k b y n o w y m e t a p e m n a s z e j t u ł a c e k i |>o z ie m i p o ls k ie j, |x x l n a p o r e m łio r d b o ls z e w ic k ic h .
Z«nałem W ile jk ę je s z c z e z c z a s ó w , g d y b y l i ś m y r e z e r w ą . P u ł k n a s z prayb>'A vszy z z a c h o d n ic łi d z i e l n i c n a s z e j O jc z y z n y ita K r e s y w s c h o d n i e , m i a ł ja k o s w e p ie rw ’iSze m i e j s c e p o s to ju W ile jk ę , o r a z p o b lis k ie m i a s t e c z k o K u r z e - n ie c . M y, W ie lk o p o la n ie , k t ó r z y d o t ą d n d e z n a liś m y w s c h o d u P o ls k i, p o r a z p ie r w s z y w i d z i e l i ś m y t u t a j t e ty p o w e ż y d o w s k ie c h a ł u p y i ,,z a c h w y c a l i ś m y " s ię p o r z ą d k ie m , j a k i w t a k i e m p o ls k o - ż y ilo w s k i e m m ie ś c ie p a n u j e .
Z c z a s e m j e d n a k z ż y l iś m y s ię z t e m i m ia s s te c z k a m i i z a s t a n a w i a l i ś m y s ię , j a k b y to m o ż n a te m i a s t a ^ v s ch o d - n ie p r z e k s z t a ł c i ć n a w z ó r z a c h o d n io - p o ls k i.
W y r u s z a j ą c z W i l e j k i n a f r o n t, n ie w y o b r a ż a l i ś m y s o b ie , że w z u p e ł n i e i n n y c h w a r u n k a c h je s z c z e r a z j ą z o b a - cz>Tny.
G d y ś m y p ie r w s z y r a z d o W i l e j k i w k r a c z a l i , c z u l iś m y s ię z w y c ię z c a m i ; p o r a z d r u g i z a ś n ie z m u z y k ą , n i e t r i u m f a l n i e w e s z liś m y d o m i a s t a — n ie , — j a k s p ło s z o n e p t a c tw o , b e z k r z y k u i h a ł a s u o b s a d z i l i ś m y m i a s t o , k t ó r e ju ż s p o s o b iło s ię n a p i ^ y ję o ie I w ls z e w ik ó w . P o l s k i e i n s t y t u c je r z ą d o w e ju ż d a w n o o p u ś c i ł y z a g r o ż o n y t e r e n , po(ZOsta- w i a j ą c w s z y s tk o n a ła s c e B o ż e j. ^ I o k o ^ v a iiś m y s i ę j a k o t a k o w o p u s z c z o n y c h b u d y n k a c ł i r z ą d o w y c h i c z e k a l i ś m y n a w T o g a , k t ó r y t r a k t e m o ti s t r o n y K u r z c ń c a , p a m i ę t a j ą c y m je s z c z e N a p o le o n a , m i a ł u d e r z y ć n a W ile jk ę .
O g ó ln ie p a n o w a ł a w p u i k u w i e l k a < le} )resja, g d y ż z g ó r y w ie d K ie liś m y , że p o z y c ji n i e u t / r z \ m a m y . S ił y n a s z e b y ły z a s ła b e .
B y n ic n ie z o s t a ł o w r ę k a c l i n a d c h o d z ą c y c h b o ls z e w i
k ó w , r o z p o c z ę liś m y w n o c y p r a c ę n i s z c z y c ie l s k ą . D w o rz e c , u r z ą d z e n i a k o le jo w e o r a z w s z e lk ie m a g a z y n y w o jsk o w ^e z a c z ę liś m y w y s a d z a ć w p o w ie tr z e i p a lić . W n e t ł u n a p o ż a r n a o ś w i e t l i ł a n i e t o lip c o w e o r a z m i a s t o , k t ó r e w y d a w a ło s ię w y m a id e . Ż y d z i p o k r y l i s ię w p i w n i c a c h , o k n a sw w c h c h a t p o z a b i j a l i d e s k a m i.
N o c c a ł ą o d p o c z y w a liś m y z b r o n i ą w r ę k u . D o p ie r o n a d r a n e m roziiK>czął sdę a t a k I w łs z e w ic k i. B r o n i l i ś m y f i o n t u d o u p a tU e g o . R a z p o r a z p r z e j m o w a l i ś m y w s z ta ib ie te le f o n ic z n y r a p o r t iK^jowy n a s z y c h h a t a l j o n ó w z n i e d a l e k ie g o p o la b itw 'v , że n a p ó r łw ls z e w ic k i s t a j e s ię c o r a z s i l n ie j s z y i że f r o n t u n i e u t r z y m a m y , je ż e li tK >siłki n ie n a -
14
ilejd j^. H o z k a z d o f w n t u l>tv,m iał z a w s z o : T r z y m a ć i>ozy- c ję d o o s t a t k a .
S p o k ó j.
M a p o r ty u s t a ł y : s ło d z i m y w p r o w iz o r y c z n ie u r z ą d z o n y m s z t a b i e b r y g a d y i p u ł k u s jK )k o jn io na<l r n a p a i n i i b a d a m y s y t u a c j ę .
T e le f o n ic z n e p o łą c z e n ie z f r o n t e m p j-zei-w an e.
Narsjiz kT"zvk i łiałia< n a u lic y .
Oficerowie 9 p. strz. wlkp. (67 p. p.) przed odwrotem.
A lp . ofie. G oliw ą* t per. F a b ia n |rar. K m iotek por. M ajewaki por. le k. B a rtlite por. Bie por. Z iarnek por. Pietrykow aki por. K oitrecw aki f por K łu c i.
P a ti* z > m y o 'k n e m : p i e c h o t a n a s z a w rozsy^{>cp u c ie k a , a z a n i ą k o z a c y , — t a k , k o z a c y j u ż w m ie ś c ie t>o<.t n a s z o n ii
o k n a m i . TM
K o n ie
musze
w ie r z c ł io w e . k t ó r e s t a ł y pi*ze<l k w a t e r ą s z t a b u , u p r o w a d z i l iczęścio\NO
n a s i p i^ z e stra-sz e n i o r d y n a n - s i, c z ę ś c io w o z a J jr a li k o z a c y .X a w id o k k o z a k ó w o n i e m i e l i ś m y n a c h w ilę . M a c h i
n a l n i e w y c i ą g a m y r e \ \ o l w e r y . g o to w i lir o n ić s ię d o u p a - łlło g o .
.S tr z e la m y z o k i e n d o I w ls z e w ik ó w .
Z w ła jiz c z a k o le g a , j>or. J ó z e f 'P i a w i ń s k i , „ k u lo m io - ciai*z“ , z n a n y s trz elei* w p u ł k u , k ła d z i e s w y m r ę c z n y m
„ k u l o m i o t e m " k i l k u k o z a k ó w t r u p e m .
P a t r o l k o z a c k i, s p ło s z o n y n a s z y m o g n ie m , p ę d z i w i n n ą u lic ę m i a s t e c z k a .
15
W n e t o d e y a k u j e m y p a n o w a in ie n a d aobi^. Nas® n o w y b r y g a d j e r , W i e l k o p o l a n i n ® p o d O s t r z e s z o w a , p u ł k o w n i k T h i e l z D o r u c h o w a , o d z y w a s ię d o n a s t n a jw i ę k s z y m s p o k o j e m : N o , p a n o w ie , te r a z , z d a j e s ię , b ę d z ie i n a n a s c z a s ! Z a b i e r a m y p o s i» e s z a iic a k t a i te le f o n i m y ś l i m y o u c ie c z c e p r z e z p o d w ó r z e , g d y ż n a u lic y b o ls z e w ic y . N a p o d w ó r z u s z u k a m y s p o s o b łio ś c i d o w y d o s t a n i a -się n a b o c z n ą u lic z k ę , n a k t ó r e j p a n u j e je s z c z e w z g lę d n y s p o k ó j.
P r z e s z k a d z a n a m w te r n p r z < ^ i ę w z i ę c i u d o ś ć w y s o k i p ło t.
C óż r o b i ć ? K a ż d a m i n u t a j e s t n a m d r o g a , m o ż e o n a d e c y d o w a ć o n a s z e j ś m i e r c i lu b n ie w o li.
B y ło n a s 5 — 6 o fic e ró w -. N ie n a m y ś l a j ą c s ię d łu g o , p r ó b u j e m y o b a lić p ło t, k t ó r y b y ł j e d n a k d o ś ć m o c n y . K r y ty c z n e j e d n a k p o ło ż e n ie , w’ j a k i e m s ię z n a l e ź l i ś m y (z u l i c y d o c h o d z i n a s g w a r l) o ls z e w ic k i i t ę t e n t ic h k o n i) , d o d a j e n a m s iły . J e s z c z e je d e n w s p ó l n y w y s i ł e k i p ł o t z s i l n y c h k łó d z b u d o w a n y , r u n ą ł i o t w o r z y ł a s ię n a m d r o g a n a b o c z n ą u lic z k ę W ile jk i,
O s t r o ż n ie w y c h y l a m y g ło w y , b y z o r j e n t o w a ć s ię w s y t u a c j i . W n e t s p o s t r z e g a m y n a k o ń c u u l i c z k i o d s t r o n y W i l j i p a t r o l k o z a c k i. K i e r u j e m y w ię c n a s z o g i e ń r e w o l w e r o w y w tę s t r o n ę i s k o k a m i u c i e k a m y z w a r t o n a p r z e c i w l e g ł ą s t r o n ę m i a s t a , k t ó r a , j a k d o b r a e p r z y p u s z c z a l iś m y , b y ła je s z c z e w o l n ą o d n i e p r z y j a c i e l a .
Z d a ł a w i d n i e j ą p a t r o l e k o z a c k ie .
S t r z e l a m y , b y je u t r z y m a ć w p e w n e j o d le g ło ś c i o d n a s . Ż o ł n ie r z e n a s i r o z p r o s z e n i p o c a l e m m ie ś c ie , s p o s tr z e g ł s z y s w y c li d o w ó d c ó w , g r o m a d z ą sdę k o ło n a s . S t a r a t o b o w ie m z a s a d a ż o h i i e r s k a , ż e n a j b e z p i e c z n i e j p r z y b o k u d o w ó d c y , k t ó r y m y ś l i z a w s z y s t k i c h .
R a z e m z n a s z y m i p o z b i e r a n y m i ż o ł n i e r a a m i u c i e k a m y s k o k a m i , b y j a k n a j p r ę d z e j w y d o s t a ć s ię z a m i a s t o . U w y l o t u m i a s t a j e s t n a s j u ż s p o r a g r o m a d a .
O t w i e r a m y t e r a z o g ie ń k a r a b i n o w y .
B o ls z e w ic y &])o«trzegk-łzy n a s , o ł) s y p u ją n a s g r a d e m k u l i n a c i e r a j ą n a n a s .
U c ie k a m y d a l e j w g r a d z i e k u l b o ls e e w ic k ic łi. N ic je - ile n z n a s z e j g{U 'stki j ę k n ą ł r a n i o n y k u l ą i p a d ł n a z ie m ię , b y j u ż w ię c e j n ie p o w s t a ć . Z a b i e r a j n y p o le g ły m r e s z t ę a m u n i c j i i b r o ń i u c i e k a m y d a l e j a d a l e j , o d s tr z e li- w u ją c s i ę co c h w ilę .
W le s ie , z a m i a s t e m , o d e t c h n ę l i ś m y . T u t a j b y liś m y b e z p ie c z n i, b o t r u d n o b y ło b y b o ls z e w ik o m w’ le s i e z n a m i w o jo w a ć .
— U k i’y w a m y s i ę w le s i e j a k b a n d a w łó c z ę g ó w , n ie j a k w o js k o R z e c z y p o s p o lit e j P o ls k ie j, — p o m y ś l a ł n i e j e d e n z n a s i z m a r s z c z y ł c zo ło .
16
— C zy p r z y j d ą le p s z e c z a s y , c z y z e m ś c im y s ię k r w a w o n a p s u b r a t a c h ? — p y t a ł s ię te n i ó w , k l n ą c w d u s z y b o ls z e w ik ó w .
P o c i s k i a r m a t n i e p a d a j ą w le w o i p r a w o o d n a s . VVi- l e j k a z a j ę t a . P o z y c j a lx > lsz e w ic k a j u ż z a m i a s t e m .
M artw e m ia sto , m a rtw e siota, m a rtw e pola.
M o t t o : W^ojna n ie żyw i lu d z i, je n o m orzy.
H e n ry k S ie n k ie w ic z: „O g n iem i mieczem'*.
1 c ią g le to s a m o ...
T u ł a c z k a , n ę d z a , n ie d o la , w a l k a b e z n a d z i e j n a .
Wychodzi z Dory betonowej jakiś człowiek .. str, 18
D z iś p o n o n i e d z i e l a , p i* z y p o m n ia ło n a m s ię , le c z d l a n a s n i e i s t n i e j ą ś w i ę ta .
R o a k a z a jio n a m s i ę c o f a ć a ia s t a r e n i e m i e c k i e jK tzycje p o d S m o r g o n i a m i .
S m o r g o n ie , to m a a isto m a r t w e , g r u z y , r u i n y je s z c z e z w o j n y r o s y j s k o - n i e m i e c k i e j .
K ilk u m ie s z k a ń c ó w . któi*zy t u t a j z o s t a l i , g n ie ź d z i s ię je s z c z e w ty c h g r u z a c h , o k o p a c h i s c h r o n a c h , p o b u d o ^ v a - n y c lł p r z e z w o js k o n ie m ie c k ie .
O b r a z „ m ia s ( ta “ b u d z i w n a s z y c h s e r c a c h ż o ł n i e r s k i c h u c z u c ie lito ś c i.
B ie d n e m ia s to ...
R o z k a z w o js k o w y j e d n a k n ie z e z w a la n a m n a r o z c z u l a n i e s ię n a d g r u z a m i S m o r g o ń .
U d a j e m y s i ę n a w y z n a c z o n e {K>zycjc. W i o s k a K a t j e n i j e s t c e le m n a s z e g o p u ł k u .
O d w ró t. . .
t 1 /
ł
L
D o p y tu je m y s i ę , g d z ie t e j w io s k i s z u k a ć t r z e b a . N ik t d o k ł a d n i e n a a n te g o pos^iedOTeć n i e m o ż e .
P o n ie w a ż j e d n a k n a isz a m a p a w s k a z u j e w i o s k ę K a - t j e n i , w ię c u d a j e m y s i ę w d r o g ę z d o w ó d c ę p u ł k u , k t ó r y m b y ł w ó w c z a s k p t . J a n K le in , a b y j ę o d s z u k a ć .
J e d z ie m y p r z e z la s , r a c z e j b y ły la s , lx) d z i ś t a m c a ł a o k o l i c a p ir z e f o r m o w a n a , p r z e i s t o c z o n a n a t e r e n w o j e n n y c h o p e r a c y j ; % \'seędzie o k o p y , s c h r o n y i b e to n y . T a m g d z ie ś c h a t a s t a ł a — ś \ n a d c z ę o to m g r u z y ; t a m b y ł la s e k , m a p a to w s k a z u j e , le c z d z iś w i z e o z y \ \ i s t o ś c i g o n i e m a , o g ie ń a r m a t n i z m ió tł g o z u p e ł n ie .
P o d ł u g m a p y m u s i w p o b liż u b y ć w ia n k a K a tje n i. J a k d a le k o o k i e m s p o jr z e ć , n ic n i c w id a ć .
C z y ś m y z b ł ą d z i l i ?
P r z e c ie ż n ie ... J e d z i e m y je s z c z e d a l e j . P o l a p u s te , m a r t w e ; s p o t y k a m y k i l k a d r z e w , w s k a z u j ą c y c h n a to , że t u t a j d a w n i e j b y ł p e^ v n ie s a d . T a m d a le j g r u z y , — to ś w i a d c z y o te r n , że s t a ł y t a m d a w n i e j c h a t y .
W y c h o d z i z n o r y b e to n o w e j j ł i k i ś c z ło w ie k .
P y t a m y o K a t j e n i . O n o b j a ś n i a : T a k , to t u t a j ; b y ły t u K a t j e n i , d z i ś ic h n ie m a .
W o j n a z a t a r ł a w s z e lk ie ś l a d y te j o .sa d y l u d z k i e j . C h a ty z n i k ł y z pow deiY .clm i z ie m i, lu d z i e ix > u c ie k a li. W io s k a z n i k ł a , p o w u stały z a to b e t o n y i r o w y s t r z e l e c k i e t a k t m a ł c i m i s t e r n i e z b u d o w a n e , ż e p r z e l r a y m a ć m o g ą n a j o k r o p n i e j s z y o g ie ń a im a r tn i.
Z a is te , s m u t n y to o b r a z z n is z c z e n ia !
B i e d n a P o l s k a , b ie d n e je j s i o ł a i m i a s t a , a je s z c z e b i e d n i e j s i j e j b e z d o m n i l u d z i s k a .
O d k r y w s z y „ w io s k ę “ K a tje n i, w r a c a m y d o p u ł k u . J a d ą c p r z e z m a r t w e i w l a u p i* z y to m n ia m y s o b ie , że n a te r n s a m e m m i e j s c u , g d z ie p r z e d k i l k u l a t y z a c i ę t a to c z y ła s i ę w a l k a — ś w i a d c z ą o te r n ś l a d y je j o k r o p n e — z a g o d z in k i l k a r o z p o c z n i e s ię z n ó w k r w a w y b ó j, k t ó r y m o ż e z a d e c y d u j e o l o s a c h b ie d n e j n a s z e j O jc z y z n y .
W a lk i pod S m orgon iam l.
N ie d z i e la , 11. 7. 20 r.
P o z y c ja S m o r g o n io .
S z t a b 67 p p . (9 p. s tr z . w lk p .) : w i o s k a K a tje n i.
P o z y c j a u m o c n i o n a , b e to n y n ie m ie c k ie .
D o t a r l i ś m y d o p o z y c y j n a m w y z n a c z o n y c ł i, w m a r s z u u b e z p i e c z o n y m . P p o r . K a j e t a n i a k p r o w a d z ą c s t r a ż t y l n ą , o d p i e r a ł z b ra A v u rą a t a k i k o z a k ó w p o d c z a s n a s z e g o m a r s z u .
D o c h o d z ą n a s w ie ś c i a l a i m u j ą c e , że b o ls z e w ic y j u ż n a n a s z y c h t y ł a c h , że W iln o z a j ę t e p r z e z L i tw in ó w , M iń s k
18
i B o b r u j s k e w a k u o w a n y , że N ie m c y s z y k u j ą s ię d o a t a k u n a Z a c h o d n i ą P o ls k ę .
— P o ls k o , c z y t o j u ż T w ó j k o n i e c ? — p y t a m y s ię...
— N ie, n ie p o z w o lim y n a T w o j ą z a g ł a d ę . M y, T w o i ż o łn ie r z e , n a w s z y s t k o j e s t e ś m y g o to w i. C h o ć o b d a r c i , g ło d n i i w c ią g ł y m o g n i u , j e d n a k b r o n i ć s ię b ę d z i e m y d o o s t a t n i e j k r o p l i k r w i .
*
K a tje n i, 12. 7. 20 r . 13 g o d z . N o c p r z e s z ł a n a m s p o k o j n i e w t e j m a r t w e j w io s c e . N a f r o n c ie w z g lę d n y sjK rk ó j; g d z ie n ie g d z ie .s tr z a ły . .M iasto m a r t w e z e s w e m i r u i n a m i k o ś c io łó w i d o m ó w s te r c z y w n ie b o j a k o w y m o w n y o ltr a z z n i.s z c z e n ia .
» G o d z . 15 -ta.
N a s z a I jr y g a d a d o n o s i n a m , że b o ls z e w ic y atajk u ją^ .są- s i e d n i p u ł k (1 0 -ty ]). s i r z . w ik p .) 68 p. p ., i że n a t r a k c i e d o .'im o r g o ń c i ą g n ą b o ls z e w ic y z w o z a m i i k u l o m i o t a m i . W n e t r o z p o c z n i e s ię a t a k b o ls z e w ik ó w .
R o z k a z N a c z e ln e g o W o d z a b r z m i : O b e c n a l i n j a o b r o n n a j e s t o s t a t e c z n ą ; t r z y m a ć j ą d o o .s ta tn ie g o c h ł o p a ; z g i
n ą ć a n i e c o f a ć s ię .
R e z e r w y m a j ą w n e t n a d e j ś ć . C h w a ł a B o g u ! G o d z . 1 7 -ta.
S ą s i e d n i p u ł k c o f a s ię p o d n a p o r e m w r o g a . C zy u t r z y m a m y s i ę ? W o l a B o ż a .
N a c z e ln y W ó d z r o z k itz a i z g i n ą ć , a n i e c o fa ć s ię ! J e s z c z e K a t j e n i , 13. 7. 1920 ra m o g o d z . 7,30.
C a ł ą n o c u t r z y m a l i ś m y s i ę n a p o z y c j a c h , w a lc z ą c z w r o g ie m , k t ó r y n a c h w ilę n i e d a j e n a m s ix ) k o ju .
— C o d a l e j b ę d z i e ?
B o ls z e w ic y p o d k r a d a j ą s i ę p o d n a s z e o k o p y ; w n o c y u s a d o w i l i s ię j u ż n a 400 m o d n a s .
W a l k a f r o z y c y jn a .
C o fa ć n i e m o ż e m y s ię p r z e c ie ż , b o to o s t a t n i a l i n j a .
— B o że, d o p o m ó ż ... D a łe ś n a m P o l s k ę w o ln ą , p o z w ó l j ą o b r o n ić !
N ie d o p u ś ć , b y n a d c y w i l i z a c j ą n a s z ą m i a ł p a n o w a ć b o ls z e w ik , ż y d , b a r b a r z y ń c a !
B o że , o z w y c ię s tw o , o w o ln o ś ć C ię p r o s i m y ! P o w a lc e n o c n e j s p o k ó j m a f r o n c ie .
•
R a n o g o d z . 8 -m a .
^ ł n i e r z e z n u ż e n i w a l k ą n o c n ą o d p o c z y w a ją . J a s p a ć n ie m o g ę . N ie p o k ó j m ię d r ę c z y .
2* 19
— C zy s i ę u t r z y m a m y n a n a s z e j l i n j i o b r o n n e j ?
— C zy d łu g o t u t a j w K a t j e n i z o s t a n i e m y ?
M y ś lę o lo s a c h n a s z e j b ie d n e j O jc z y z n y , o je j p r z y s z ło ś c i z a g r o ż o n e j.
• « «
...P o d c z a s o d s t ę p o w a n i a n a l i n j ę S m o r g o ń , g d y K o z a c y n a p a d a l i n a s z e s t r a ż e t y l n e , g d y k u l o m i o t y g r a ł y , p ę d z iłe m z r o z k a z a m i d o w ó d c y d o t y ł ó w n a s z e j k o l u m n y . W g r a tlz ie k u l , g d y w id z ia łe m b e z o w o c n e n a s z e z m a g a n i a s ię z k i l k a k r o ć s i l n i e j s z y m w r o g ie m , łz y s t a n ę ł y m i w o c z a c li.
N ie w s t y d z ę s i ę t y c l i łe z ; p ł a k a ł e m z ś \N ia d o m o ś c i n a s z e j n ie m o c y , z o b a w y , że m o ż e n a s t a ł y o s t a t n i e g o d z in y n a s z e g o m ło d e g o p a ń s t w a .
W y c i ą g n ą ł e m z z a n a d r z a d r o g ie f o t o g r a f je m o ic h n a j b liż s z y c h i z łz ą w o k u p a t r z a ł e m n a n ie , ż e g n a łe m je...
O b o w ią z e k w o ł a ł ; n i e b y ło c z a s u n a ix > zcz\ilen ie. L zę z ilu s iło m w o k u i p o g n a łe m n a m y m k ar> T n k o n i u d o t y l n e j s t r a ż y , k t ó r a w ł a ś n i e n is z c z y ła m o s t.
G o d z . 1 3 -ta.
J e s z c z e w c ią ż n a f r o n c ie s]K>kój. C ie k a w e , c z y to c i
s z a p r z e d b u i^zą?
J a k i e ś g a z e ty p iv .o s ła n o n a m z ta b o r ó w .
W \\'a iv s z a w ie d o p ie r o t e r a z z r o z u m i a n o s y t u a c j ę . T w o r z y s ię R a d a O b r o n y P a ń s t w a .
D y k t a t u r a N a c z e l n i k a P a ń s t w a . M ło d z i n a f r o n t.
M o iy iliz a c ja p r a c y . S>*tuax^ja P o l s k i poA vaźna.
N ie m c y g r o ż ą .
B o ls z e w ic y p rz e rw ’a l i l i n j ę K o w e l— R ów ’n o . L w ó w z n ó w z a g r o ż o n y .
11 b. m . o tlb y ł s ię p le b i s c y t n a W a r m j i i M a z u r a c h . K to w ie z j a k i m w y n i k i e m ? W’a l k a k r w a w a n a W s c h o d z ie n i e p o z w 'o liła n a m ś le d z ić r o z w o ju w a l k i b e z k r w a w 'e j, jiiJcą n a Z a c h o d z ie P o ls k i b y ł p l e b i s c y t n a W a r m j i i M a z u r a c h . N a s z B r y g a d j e r , p u ł k o w n i k T h i e l, b y ł w ł a ś n i e u n a s . O b a w i a m y s ię o n a s z o d c in e k , Ik) n a s z e b a l a l j o n y t a k s ię p iz e i^ z e d z iły , żo lic z ą z a l e d w ie 150—250 żołniei*zy.
G o d z . 1 7 -ta.
W ł a ś n i e w r ó c ił je d e n ż o łn ie r z z n ie w o li l> o lsz e w ic k io j;
u d a ł o m u s i ę z b ie c .
P o w ia d a ł, ż e w s z y s t k i c h je ń c ó w - P o l a k ó w „ b i o r ą w s o ł- d a t y i g n a j ą ic h n a f r o n t .s y b e r y js k i“ .
B o ls z e w ic y c ie s z ą s ię , że z a 2 t y g o d n i e b ę d ą w W a r s z a w ie .
20
K a tjo n i, U . 7. 1920 r.
VV’c z o r a j w ie c z o r e m k r w a w e a t a k i b o ls z e w ic k ie n a c a ły m n a s z y m o d c i n k u .
H u k a r m a t p r z e r a ź l i w y , w r z a w a w a l k i , o g ie ń h u r a g a n o w y n a n a s z e p o z y c je j a k to w e w o jn ie ś^ ^ ^ a to w e j w e F r a n c j i b y w a ło .
B o lsz o ^ v ic y w n o c y w tJŁ ig n ę li d o n a s z y c h r o w ó w . N a s z a k o m p a n j a t e c h n i c z n a z p o r u c z n i k i e m W ł a d y s ła w e m W l e k l i ń s k i m (z T r z e m e s z n a ) n a c z e le , o r a z sap ei* zy n a s z e j 17 d y w iz ji, w y i^ z u cili b o ls z e w ik ó w z n a s z y c h p o - z y c y j.
C ałę. n o c a t a k i . Z e z n u ż e n i a p a d a ł e m n a z ie m ię i z n ó w s ię p o d n o s iłe m , b o .s y tu a c ja p o w a ż n a n i e d a w a ł a m i s p o k o ju . N a s z c z ę ś c ie o d p a r l i ś m y a t a k i i w z ię l iś m y 8 j e ń c ó w b o ls z e w ic k ic h , u b r a n y c h w m u n d u r y m u szy cli ż o łn ie r z y , k t ó r y c h j a k o je ń c ó w o b d a r l i z u b i o r u . J e d e n ł)o Isze- w ik m i a ł n a w e t r o g a t y w k ę w ie łk o |> o ls k ^ n a k u d ł a t y m łb ie ; z d a r l i ś m y m u ją. z g ło w 'y .
O śm d o d z ie się c iu k o lu m n niepiTĄ -jacielskicłi u d e rz a ło n a n a s. M y ś m y .szczęśliw ie a ta k i o d p a rli, lecz są.sied n ia d y ^ n z j a n ie w y ti* z y m a ła n a p o m i c o f n ę ła się.
Z a p e w n e i m y b ę d z i e m y m u s i e l i s ię c o f a ć , g d y ż c a ł y n a s z f r o n t z a g r o ż o n y . C o f n ie m y «iię p e w m ie n a W iln o .
W ię c T o z p o c z n ie s ię c i ę g d a l s z y n a s z e j t u ł a c z k i b e z k o ń c a . Z n ó w i-o z p o c z n ę s ię u t a r c z k i z k o z a k a m i , z n ó w a r t y l e r j a b o ls z e w ic k a b ę d z ie n a s t r a p i ć s w y m o g n io m .
*
O g o d z . 14,45.
O p u s z c jz a m y m a r t w ą w io s k ę K a tje n i, b y u d a ć s ię w d a l s z y ma.T^z n a n i e p e w n y lo s , n a -w alk i ł)e z o w o c n e .
— K ie d y s k r y s t a l i z u j e .się n a s z f r o n t ? G d z ie s t a n i e m y ż e l a z n y m m u r e m b r o n i ą c y m I w l s z e w i c k o - t a t a r s k i m h o r d o m w .s tę p u d o s e r c a P o l s k i ?
T e g o n a m ż a d e n WćkIz N a c z e ln y p o w ie d z ie ć n ie m o ż e . W a lk a n o cn a pod Sm orgoniam L
O p u s z c z a m y K a t j e n i , p o r z u c a m y S m o r g o n ic , k t ó r e d la n a s ż o ł n i e r z y b y ły m ie js c e m p e łn e m p r z y k r y c h w r a ż e ń i n ie m i ł y c h p r z e ż y ć . O g ó ln a m a r t w o t a i z n is z c z e n ie d z i a ł a ł y n a n a s d e p r y m u j ą c o . O k7x>pnym b y ł d l a n a s p o b y t w ty c h l o c h a c h k a m i e n n y c h i z ji^ ie k a c h d r u c i a n y c h , k tó r o p a m i ę t a j ą t y l e w a l k k n v a w y c h , t y le t r u p ó w , t y l e p o c i
s k ó w s i e j ą c y c h ś m i e r ć i z n is z c z e n ie .
W n o c o s t a t n i ą , g d y a t a k i b o ls z e w ic k ie n i e u s t a w a ł y , ż o łn ie r z e n a s i , w y c ie ń c z e n i n i e u s t a n n y m b o je m , r z t i c a l i s ię g o r ą c z k o w o n a w d z i e r a j ą c e g o s i ę tlo o k o p ó w w r o g a . T w t e d y z d a w a ł o im s ię , że ^v^d2 ą w ś w i e tl e p ę k a j ą c y c h p o c is k ó w , 21
w c h m u r a c h d y m u i k u r z u d u c h y ż o łn ie r z y n ie m i e c k i c h i r o s y j s k i c h p o le g ły c h t u t a j w w o jn ie , k t ó r a n ie d a w n o n a ty m s a m y m t e r e n i e s z a l a ł a . ( ) p o \ \ i a d a l i , że d u c h y te o p u s z c z a ły s w e gr*oby i m i e s z a ł y s ię w e w i r w a lk i.
B y ła to w a l k a p e ł n a gi*ozy...
Jan Klein, mjr. w. p.
dowódca 67 p. p. podczas odwrotu 1920 r.
A s t r a s z n e b y ły to d u c h y ; c ia ło ic h p o s z a r p a n e w s t r z ę p y o d p a d a ło o d n ic h ... a k o ś c i i c z a s z k i s t e r c z a ł y z p o d m u n d u r ó w i o z n a k w o js k c a r s k o - r o s y j s k i c ł i i c e .s a r s k o - n i e m i e c k ic h .
S e n n i, w y c ie ń c z e n i, w i d z i e l i ś m y te w a lc z ę .c e t r u p y n a ja w ie . I o k r o p n a b y ła to w a l k a , w k t ó r e j u d z ia ł b r a l i z m a r li, k t ó r y c h s z c z ę k b r o n i w y w a b i ł z g r o b u . M ó w ię p rz e c ie ż , że d u c h ż o łn ie -
;v.a p o le g łe g o n a i>olu w a l k i n ig d y s p o c z ę ć n ie m o ż e , że c z e k a ty l k o n a s p o s o b n o ś ć , b y m ó c z n ó \\’ n a n o w o w a lc z y ć p o ś m i e r c i , j a k w a lc z y ł tn ic s ię c e c a ł e z m a r ł y z a ż y c ia ...
N a p ostoju .
C a ł ę n o c i c a ł y n i e o m a l d z ie ń m a s z e r u j e m y , c o f a ją c s ię p r z e d w r o g ie m . N a d \ \ i e c z o r e m p e w n ie d o jd z ie m y d o n o w y c h |X )zy cy j. D o w ó d c a p u ł k u , k p t. J a n K le in , n a k a z a ł 10 m i n u t o w y o d p o c z y n e k .
^ o ł n i e r a c s ą b a r d z o p re e m ę c z e a ii.
Z d o w ó d c ą p u ł k u prz> -> «tanęliśm y p r z e d j a k ą ś c lia tą . k t ó r a ZANTóciła n a s z ą u w a g ę ; b y ł a w z g lę d n i e c z y s t a i p o r z ą d n a . P r z e z m a ł e o k i e n k o w id z im y t w a r z e j a k i e ś s m u t n o , z e ł z a m i w o c z a c h n a n a s p a t r z ą c e . Z a p e w n e s w o i t u t a j m i e s z k a j ą . D a s z e d ło m d o p r o g u ; d tv .w i s ię o tw o r z y ły i w y s z ła d o n a s d z ie w c z y n k a , m o g ą c a m ie ć 13— l i l a t .
T y p p r a w d z i^ ^ ie p o ls k i. W ło s y c ie m n e i o c z y c ie m n e , s m u t n e , ł z a m i n a p e ł n i o n e . N o s e k c o ś k o lw ie k w g ó r ę z a d a r t y ! S t a ł a n i e ś m i a ł a n a p r o g u .
— B o is z s ię b o ls z e w ik ó w ? — z a p y t a ł e m . 22
— TaJc — o clp o Y siad a ze łz a m i.
— A d la c z e g o ?
— B o o n i n a s z a b i j ą , bo m y s a m i P o l a c y t u t a j . P o c i e r a m j ą j a k m o g ę , że z n ó w w r ó c i m y w te s t r o n y . Z a p e w n i a n i , c h o ć s a m n i e m a m d u ż o n a d z i e i.
D z ie w c z y n k a o t a r ł a łz y , p o b ie g ła d o c h a t y i p r z y n i o s ł a n a m p o k u b k u ś w ie ż e g o m l e k a . Z a n i ą wy.««zła j e j r o d z i n a , o jc ie c i m a t k a z m a l c e m n a r ę k u .
N ic n ie m ó w ili, a le w i d z i a ł e m w i c h s m u t n y c h o c z a c h j a k b y n i e m y ż a j i w y r z u t c z y m io n y n a m , że ic h o p u s z c z a m y . W s t y d z i ł e m s ię . ż e i c h o p u s z c z a m y , s i i m i w n ie m o c y , w r o z s y p c e , ż e j a k lu d z ie z n ie c z y s t e m s u m i e n i e m k r y j e m y s ię jK) l a s a c h i p o b ł o t a c h . W is ty d z iłe m s ię , że n ie m o ż e m y z o s t a ć t u t a j j a k o o b r o n a i s t r a ż m u szy c h r o d a k ó w .
Gnie^N- s t r a s z n y m ię c h w y c ił... g d y b y m m ó g ł, i g tly b y to m ia ło j a k i ś c e l, r z u c i ł b y m s i ę n a tę ż a r ł o c z n ą h y d r ę b o ls z e w ic k ą i d u s i ł b y m j ą z a gaa^dło...
M y śli m o je 'p r a e r w a ł a m i d z ie w c z y n k a .
- . \ p a n o w ie z n ó w p r a y j d z i e e i e d o n a s ? — p y t a ł a .
— T a k , n a ;p e w n o ; p o s t a r a m y s i ę w y r z u c i ć b o ls z e w i
k ó w z k r a j u .
O b lic z e d z ie w c z y n k i s ię r o z j a ś n i ł o . P a t r z ą c n a n i ą i n a je j m iło ś ć d o P o L sk i, z a c z y n a ł e m j u ż s a m w ie r z y ć w m c s ło w a . B ó l P o l a k a , m ie s z k a j ą c e g o n a k r e .s a c h P o l s k i , je g o t ę s k n o t a z a w o l n o ś c i ą P o ls k i, d o d a ł a m i w i a r y w n a s z e p o s ł a n n i c t w o . Z a c z ą łe m w ie r z y ć , ż e o b e c n a n a s z a k l ę s k a , t o t y l k o p r z e jś c io w a .
T e o c z y s m u t n e i te łz y ż a ł o s n e m a ł e j P o l k i m ó ^^^ły m i, że p r z y j d z i e d z ie ń , w k t ó r y m ś n i e ż n o b i a ł y O rz e ł z m ie n i s w ó j lo t i w y r z u c i s z p o n a m i s w e m i d z i k i e g o n a j e z d c ę z g r a n ic B z e c z y p o s p o lite j.
Dles ater.
M o t t o : D opóki id ą n a p rz ó d , d o p ó k i s p o d zie w a ją .się z w y cię stw a, — d o p ó ty z je d n o czen i s ą z so b ą, ja k p a lc e u je d n e j rę k i; w o la d o w ó d có w je s t p ra w e m d la w sz y s tk ic h . A le g d y z m u sz e n i są do c o fa n ia się. w ó w cz a s z a c z y n a ją w ie rz y ć ju ż ty lk o w s a m y c h sieb ie i n ie z n a ją ro z k a z u . I lu d z ie ci d u m n i. ~ lu d z ie , k tó rz y w eso ło s z li d o b o ju z n ie p rz y ja c ie le m , ro z c h o d z ą się, je d n i n a p ra w o , d ru d z y n a lew o, c za
sem s a m i, czasem g ro m a d a m i.
23
W ó w czas ci. k tó rz y n ie d a w n o d rż e li przed n im i, o ś m ie la ją się, s ta ją się z u c h w a li.. .
E r c k m a n n - C h a tr ia n : „ B itw a N aro d ó w ".
16. 7. 20 <i g w lz . r a n o .
B i w a k o w a l i ś m y p r z e z c a ł ą n o c w le s ie . Z i m n o b y ło ; s p a ć n i e m o g łe m .
O 5 -te j r u s z a m y d a le j.
S ły c h a ć j u ż sti* z ały a r m a t n i e .
C zy m y s ię s z c z ę ś liw ie w y c o f a m y n a L i d ę ? B ó g w ie ; m ó \v ią , że L i d a j u ż o d c ię ta . N a s z t a b o r c ię ż k i m a b y ć w r ę k a c h w r o g a .
N ie p e w n o ś ć d r ę c z y n a s .
C o n a m d z is i e js z y d z ie ń p r z y n i e s i e ?
» G o d z. 1 3 -ta.
D w a k o n ie le k k o r a n n e . S t r a t w l u d z i a c h d o t ą d ż a d n y c h .
B y ł to z a p e w n e p a t r o l s i l n i e j s z y , k t ó r y n a s n ie p o k o i.
K u lk i k o ło g ło w y n a m g ^ v iż d ż ą.
. lo s te ś m y w m a r s z u , n a c z e le k ilo m e t r o w e j k o l u m n y . Z le w e j f l a n k i n ie p 7 * z y jac ie l n a s o s t r z e l i w u j e . A r t y l e r j a n a tw a w y j e c h a ł a z k o ł i i m n y i z a j ę ł a ]>ozycję n a t r a k c i e , b y o ^ lp o w ia d a ć n a o g ie ń b o ls z e w ic k i.
G o d z. 2 3 -c ia .
I p o s z li ś m y d a l e j n a G e r a n o n y , a t u t a j b y ł s ą d o s t a te c z n y . lio ls z c w ic y m a s z e r o w a l i s ą s i e d n i m t r a k t e m , w z d łu ż n a s z e j k o l u m n y i w n e t n a s w y p r z e d z il i.
P ó ź n o d o p ie r o ic h s p o s ti^ .e g liś m y . ( Ł u d z i l i ś m y s ię n a d z ie ją , że t o n a s i n a jK^blijs-kiej d r o d z e s ię c o f a ją .)
G d y ś m y p o z n a l i b o ls z e w ik ó w , o b s y p a l i ś m y ic h p>oci- s k a m i a r t y l e r j i . O n i z a c z ę li o d p o w ia d a ć .
M ię d z y g o d z . 1 7 -tą a 18-'tą r o z w i n ę ł a » ię n a s z a p r z e d n i a s t r a ż , b y p rz e c iw T sta w ić s i ę b o ls z e w ik o m , k t ó r z y n a s z a a t a k o w a l i z p r z o d u , o d c i n a j ą c n a m o tlw r ó t.
Ż o ł n ie r z n a s z z m iz e r o w 'a n y , s ł a b y , w y c ie ń c z o n y , le d w ie s i ę w l ó k ł . . .
B o ls z e w ic y obsy*pali n a s t a k i m h u r a g a n o w y m o g n ie m , że nerN vy n a s z y m b ie d n y m ż o łn ie r z o m w y p o w i e d z i a ł y p o - s łu s z e ń s t/w o . N ie z n i e ś l i o g n i a i a t a k u b o ls z e w ic k ie g o i z a czę li u c i e k a ć w' n i e ł a d z i e . A r t y l e r j a b o ls z e w ic k a s y p a ł a w n a s c a ł e m i s a l w a m i . G r a n a t p ę k a ł k o ło g r a n a t u ; o d ł a m k i p r y s k a ł y n a w -s z y s tk ie s tn > n y , a w i e r n e k o n ie n a s z e d r ż ą c ze s t r a c h u , s t a w a ł y d ę b a .
24
O f ic e r o w ie s t a r a l i s ię z e b r a ć n a s z e r o z s y p a n e p r z e d n i e s iły . Ż o ł n ie r z e j e d n a k p r z e r a ż e n i n a g :ły m a s iln y m a t a k i e m , z a c z ę li s ię k r y ć p o z b o ż a c h , w s ą s i e d n i m l a s k u , s p ło s z e n i j a k z a j ą c e . D u ż o z n i c h w m y c li o c z a c h p o le g ło ; r o z s z a r p a n i p r z e z g i 'a n a t y , p a d a l i g ę s to n a p l a c u l)o ju . B o g u m ą d u s z ę p o le c iłe m i u j e ż d ż a ł e m p o p o lu , b y z b ie r a ć n a s z e r o z s y p a n e s iły .
ujeżdżałem po polu by zbierać nasze rozsypane siły... str. 2S K ilk u o f ic e r ó w t a k z p i e c h o ty j a k z a r t y l e r j i r a n n y c h . N a c z e le k o l u m n y w r e k r w a w a w a l k a , a co d z ie je s ię n a t y ł a c h , p r z y r e s z c ie k o l u m n y ?
T r u d n o k o l u m n ę w o k a m g < n ien iu p r a e is t o c z y ć w ł i n j ę b o jo w ą , o ile s ię p o s i a d a w o z y i c ię ż k ie a i m a t y . .fest to t y l k o b a l a s t w s y t u a c j i t a k i e j , j a k |> o w y ż sz a .
W a l k a , k t ó r ą s to c z y ł a m u sza p r z e d n i a s t r a ż , t a k d e p r y m u j ą c o p o d z i a ł a ł a n a p r z e l ę k n i o n e u m y s ł y n a s z y c h b i e d n y c h t a b o r z y s t ó w i a r t y l e r z y s l ó w , co b y l i p r z y a r m a t a c h i w o z a c h k i l o m e t r o w e j k o l u m n y , ż e , n i e o r j e n t u j ą c s ię N\x*ale i n ie w i e r z ą c w p o w o d z e n ie m is z e n a czo le k o l u m n y , b e z n a m y s ł u p o o d c in a li u p r z ę ż c i ę ż k ic h a r m a t i w o z ó w i d o s i a d ł s z y k o n i p o c ią g o w y c h , z a c z ę li u c i e k a ć w p r z e c i w l e g ł ą s t r o n ę .
P o w s t a ł p o p ło c h .
N a c a ł e j l i n j i n a s z e j k o l u m n y w s z y s tk o z a c z ę ło s ię c o fa ć , u c i e k a ć , z o s t a w i a j ą c t a b o r i a r m a t y n a ła s c e B o że j.
O fic o ro ^ ^ ie z a k l i n a l i ż o łn ie r z y , d o w ó d c y s a m i r z u c a l i s ię w w i r w a l k i , b y r a t o w a ć s y t u a c j ę .
25
