Buczkowska Helena

1

3PJ3 ZAWARTOŚCI TECZKI

■ f

'. Materiały dokumentacyjne

1/f - relacja właściwa i . 4 5 . / i - i , I/;': - dokumenty (sensu stricto) dot. osoby relatora

< 1/3 - inne matęrialy dokumentacyjne dot. osoby relatora

• *

k . % s i - i

II. Materiały uzupełnienlające relację

!U. Inne materiały (zebrane przez „relatora”):

lli/1- dot. rodziny relatora

lii/2 - dot. ogólnie okresu sprzed 1939 r.

iil/3 - dot. ogólnie okresu okupacji (1939 -1945)

• !il/4 - dot. ogólnie okresu po 1945 r.

III/5 - inne...

t

łV. Korespondencja ... 'tiĄ iA U

2

3

■ ' / i

? R C H I W U M '

1 3 4 / !

m m *

m & m L

H elen a o o 1 oąt W _nleń;/j ąęc 3 _ data *$r*»JLllŁL 1* Bączkowską Halama pseadonim Aleksandrę

2* t3#lV. 1903?. Ifooa W5eś <ow.Chełmno 3 . T e o fil 1 Joria z d*Żurawska

4* in teligen ck o - ro ln icze

5 . lii-koło >odatawowe & karsy dokeztałbejąoe 6 . Bydgoszcz u l.iS m ilii P later ^ ( ,

dfepec przedwojenny

Po uiio/iosenla- ośko&y’w diaibe pot? .Chełmno»p rz eb ra ła v; ćooa pomaga­

jąc rodzinie w gospodarstwie.

W 1932 r* po p rzen iesien ia a l t rodzioów do S^dgoszozy, pracowała jako pomoo dentystyczna.

Wojnę z a sta ła j ą w 33ydgoe«czy.

okrea wojenny

Fr&ez AjbaltSSfSS^TfSlcycssSra praef jako pomoc domooc a Memeów aa ttlJ£ołłątał«»'«? tym a ona, w mieszkania nazwijmy piwniczo-parter a ob*0pbs&skiegi#ktdrego Sona chyba t$rła p ortierk ą,m ieściła o lę

melina dla spalonych*Siostra mająe możliwości za n osiła ukrywającym a i żywność 1 str a cę g©teK?ą#gdy& llemey p osiad ali da&e przydziały

żywnościesse.W ostatn ich miesiącach wojny melina ta s t a ł e s i ę punktem kwaterunkowym dla partyzantów Jednostki "Grabs^/BruGl-i A lo jzy /.

/ Składowane tan bro&.*ielin9 t ę odwiedzał • -erek** Szymanowioz Henryk pełniący funkcję pracownika sztaba fodokrgu “Jary",później Sztaba Okręgu Pomorskiego#jak rdwnieź • Jichał" blaciej Sefcultz"Aleksander"

Komendant fcodokręga ■Jary’*.

s^rzez t e kontakty s io s tr a z o sta ła w ciągnięta do org.^AK" w roka 1943*

&aprzysio£oDo przez •Ksawerego** lab ••Jarka1* dobrze nie parni etom.

Fosa oaooą dla"meliny* p e łn iła funkcję łą czn iczk i ł,*erks“ na

Bory Tucholskie.Funkcja łą cz n iczk i do"Borów Tucholskich" pełn iłyśn y z s io s t r y m a s s . na zmianę*

V

^racę t ę p ełn iła actorzwolenia*

_ 2 e _ s 2 i e i 2 _ X ,

Pracowała jak dawniej jako asystentka lekarza dentysty,

i roka 1945 pod iM pa ■•zwiskiem mieszkała w Iw ryn Oworze Gdańskim przez B lat*

Po ujawnieniu s i ę w początkach lo t 60-tych.wróciła do Bydgoszczy ul .E m ilii Plater*

vorte

4

5

6

— DV\

szył w tzw. puszczę toruńską, gdzie szybko zlokalizowany i otoczony przez przeważające siły - zakończył swój partyzan­

cki szlak.

BOLESŁAW BIERUT:

„WYROK ZBYT ŁAGODNY”...

Na kapturow ej rozpraw ie są­

dowej przed wojskowym są­

dem rejonow ym w Bydgoszczy

„G rab skazany został na 10 lat więzienia. Zachował się doku­

m ent. Na piśmie, w którym

„G rab” zw rócił się do Bolesława B ieruta z prośbą o ułaskawienie - w idnieje adnotacja tegoż ,,Wy­

ro k zbyt łagodny. Należy się k a ­ ra śm ierci . Strzałem w potylicę w ykonano tę decyzję 17 w rześ­

nia 1946 r. w więzieniu we W ron­

kach. PpOr Zbigniew Sm oleńs­

ki został w końcu grudnia 1945 r zamęczony w kazam atach byd­

goskiego UB, a jego ciało pc kryjom u pochow ano n a cm en­

tarzu kom unalnym przy ul Kcyńskiej. Pozostali towarzyszę ostaniej leśnej desperackiej w y­

praw y „G rab a” skazani został:

na kary w ięzienia od 8 do 10. Pc latach - w w yniku am nestii - pc odbyciu części tej kary, mogl powrócić do norm alnego życia.

H enryk Szym anowicz ps

„Marek” zdobył w końcu „mo r * T tych dniach obchodzimy 50 rocznicę utworzenia

u w Arm ii Krajowej w okupowanej Polsce. Prezentuje- m y dziś sylw etki bydgoskich konspiratorów, których losach pisaliśm y przed tygodniem , w związku działalnością komórki dywersyjnej w zbrojeniowej fab- yce w Łęgnowie.

A rm ia Krajowa na P om orzu,' Dzszerzając w 1943 r. swoją trukturę, przystąpiła do orga- izacji oddziałów leśnych w lorach Tucholskich. Pierwszy, tóry powołał do życia Stefan jus ps. „D an”, stanął placówką r Lipinkach a jego dowódcą ostał Józef Piechocki ps. „Bo- owiak” , zastępcą Bronisław lanikowski ps. ..Krużel”. Trzon ddziału stanowili Marian Boni . iko szef wywiadu, żoifa Mani- Wpwskiego Benedykta, organi- atorka Wojskowej Służby Ko- ie.t, leśniczy Stefan Cieślik

% Dąbowego, Gilgenast z Borsu- owa, rodzina Bogdańskich - wazimierz, Jadwiga i ich syn uyładysław ps. „Maciek”, peł- iący rolę łącznika. W sumie ddział kryptonim „Sosna I” li- zył 30 osób, podobnie ja k „Sos- a H” utworzony w Nowem, :tórego kadrę stanowili plut.

andarm . Bronisław Węgliko-

GESTAPO NA TROPIE Na przełomie lutego i m arca 1944 r. nastąpiła fala areszto­

wań. Objęła ona m.in. W iesła­

wa Szadkowskiego, Józefa Ei- chstaedta - członków kierow ­ nictwa inspektoratu bydgoskie-

f

Ludzie, do których docierały przecieki o ciężkich torturach jakim poddawani są ich p r z y ja ­

ciele, pałali chęcią odwetu. I tak zrodził się plan akcji „K rem ”.

W DAG w Łęgnowie powołano oddział specjalny w składzie He­

nryk Nędziński, Bronisław Bruski, Jan Małek i Leszek Biały. Na wydziale produkcji nitrogliceryny doprowadzono do potężnego wybuchu, w, w yni­

ku którego nie zginął żaden z uprzedzonych na czas Pola-

konspirowanej melinie „Stolar-

■ nia” przy ul. Kołłątaja przez łą­

czniczkę Helenę Buczkowską ps. „A leksandra’’ nawiązał kon­

ta k t z płk Pałubickim a jej siost­

ra Irena ps. „Maria-Irys naty- - chm iast udała się do rodziny

Bendyka w Czemlewie, gdzie ukryw ał się ksiądz Wojciech Gajdus, pełniący funkcję szefa

Stefan Gus ps. „Dan”

Ł ^ski i jego zastępca Witold Sę­

k o w s k i ps. „Ju ran d ” .

Z uwagi na dobre rozeznanie ,M arka” Henryka Szymano- vicza rejonu Lipinek i nawiąza- le przed zimą 1939 r. kontakty - w inspektoracie bydgoskim UC, który wówczas miał swój conspiracyjny kontakt w fabry- , :e kartonow przy ul. Grudziądz- )^dej - zlecono m u dodatkową

Łączniczka Helena Buczkows­

ka ps. „Aleksandra”

funkcję oficera inspekcyjnego 3s. kontaktów z lasem. Wiosną , 1943 r. kiedy „Dan” , po otrzy­

maniu zadania stworzenia w re- ionie Cekcyna oddziału „Jedli­

ny” przekazał obie „Sosny”

por. Alojzemu Bruskiemu ps.

,,Grab” - Szymanowicz po raz pierwszy zetknął się z tym lege­

ndarnym dowódcą.

ków, natom iast w ielu niem iec­

kich fachowców, w tym paru wybitnych naukowców prow a­

dzących na wydziale różnorakie eksperym enty. Dywersja ta zos­

tała przeprowadzona w tak do­

skonały sposób, że naw et ekspe­

rci z Abwehry, sprowadzeni z Berlina, uznali ten wybuch za skutek błędu technologicznego w procesie produkcji.

Łączniczka Irena Buczkowska ps. „Maria-Irys”.

Gestapo jed n ak robiło swoje.

W maju 1944 r. nastąpiła trzecia fala aresztowań. Wpadł m.in.

szef wywiadu Józef Gruss ps.

„Stanisław ” . Po nim funkcję tę objął Franiszek Bendyk ps.

„K saw ery”, który w lipcu, w pu­

nkcie kontaktow ym „K atakum ­ by”, także w padł w kocioł. Szy­

manowicz musiał natychm iast zejść do podziemia. W ściśle za-

kancelarii i archiwum wywiadu inspektoratu. Udało się.

ARESZTOWANIE W WOLNEJ POLSCE

W styczniu 19.45 r., po w kro­

czeniu Armii Czerwonej n a Po­

m orze, oddział „G raba” ujawnił się w Bydgoszczy. Żołnierzom podziemia zlecono straż nad obozem jeńców niemieckich pod Łęgnowem. Byli um undu­

rowani, uzbrojeni. Pewnego dnia dotarł do nich Leszek Biały i uprzedził, że NKWD szykuje ' aresztowania. Zbagatelizowali ten sygnał. Nazajutrz byli już więźniami. „G raba” i „M arka”

powieziono do Tucholi. Tam po przesłuchaniu przez NKWD - gdzie udowodnili pomoc lewico­

wej partyzantce - zostali w yeks­

pediowani na powrót do Bydgo­

szczy z rekom endacją na dalsze pełnienie ^ dotychczasowych obowiązków.

Sytuacja jednak zmieniła się szybko, nie tylko na froncie w o-.

iennych zmagań. W początkach lutego pieczę nad obozem w Łę­

gnowie przejął Urząd Bezpie­

czeństwa. G rab otrzymał kolej­

ne ostrzeżenie. Tym razem nikt nie zam ierzał go bagatelizować.

W noc z kw ietnia na maj, spory - bo zasilony przez młodych strażników spoza okupacyjnej konspiracji - oddział uszedł w

las. •*

Szymanowicz, z wysoką tem ­ p e ratu rą wywołaną ciężkim za­

paleniem płuc, poprowadził go n a swoją placów kędo leśniczó­

w ki Emilianowo. Tam „G rab”

nakazał m u zamelinować się w mieście. Sam z oddziałem ru-

H enryk Szym anowicz ps

„Marek”. Zdjęcie z 1939 r.

cne” papiery na nazw isko Jt rzego Czarnowskiego. I w te

Sjstaci pracow ał w Nowyr worze Gdańskim na Zuł£

wach, aż do ogłoszenia prze Gomułkę 1957 r. znanej amnei tii dla żołnierzy AK-oWskieg podziemia. Po powrocie d Bydgoszczy, pracow ał do emi rytury w m iejscowym przeć siębiorstw ie CPN, kończąc jec nocześnie na Uniwersyteci Poznańskim przerwane prze wojnę studia prawnicze. Oc znaczony za działalność koi spiracyiną Krzyżem Walec:

nych i Krzyżem V irtuti Milits n V k lasy - je s t jednym z me,l cznych ju ż żyjących swiadko' i uczestników w alki podzien nej o wolność, honor i godnos narodu polskiego na Pomorzi

JERZY JAŚKOWIAK

7

ni, działalność legaliza- Germanowski i podob- 1 w kolportażu konspira- l gazetek pt. „Ogniwo”

iezpośrednią łączność ze ji KZPL we Włocławku, jsztowany przez gestapo twa, ostatecznie po kon- zytania gazetek. Pod ko- ia Błoniach w Inowrocła- denia karnego i zakładu 289. W akcie oskarżenia w Kraju Warty wspólnie ięwzięcie, zmierzające do jszaru do niej należącego”, rok 3 lat obozu karnego ' 31 X 1942 do więzienia y do ciężkiego więzienia m y m w Sieradzu, a od 27 i więzieniu w Amberg (nr :ał we W łocławku przy ul.

wni Brześć Kujawski jako l chorobową w 1968 był v we Włocławku. Zmarł zu komunalnym we Wło- do rodzinnego grobowca z d. M ichalską miał córkę

3; tamże CAMSW sygn. 395 arodowej Służby Poszukiwań ); Relacje Borowicz G., Boro- VK, T.: Borowicz S., Siwek T.

aw wschodnich w walce z oku-

Bogdan Ziółkowski

■

B u czk o w sk a H e le n a ps. „Aleksandra” (1903-1975), kurierka, kwaterniczlca Wydz. II KO AK Pomorze.

Urodzona 13 IV 1903 w Nowej Wsi Szlacheckiej pow. Chełmno, córka Teo­

fila i Marii z d. Żurawskiej. Ukończyła szkołę powszechną w Czarze pow.

Chełmno. Do 1932 mieszkała z rodzicami, pomagając w prowadzeniu gospodar­

stwa rolnego. Po przeprowadzce do Bydgoszczy podjęła pracę asystentki w ga­

binecie dentystycznym.

Podczas okupacji została skierowana przez Arbeitsamt do pracy jako pomoc domowa u Niemców przy ul. Kołłątaja w Bydgoszczy. W piwnicy tego domu, u Urbańskich, była zlokalizowana melina dla ukrywających się pod krypt. „Sto­

larnia” . Korzystając z możliwości, jakie dawała jej praca, dostarczała do „Sto­

lami” żywność. Dzięki nawiązanym kontaktom rozpoczęła pracę w konspiracji.

Została zaprzysiężona w maju 1943 przez Franciszka K. Bendiga ps. „Ksawery”, szefa wywiadu Okr. Pom. AK. Pełniła funkcję kurierki sztabowej Wydz. II KO.

Prowadziła też „Stolarnię”, organizowała także nowe meliny w miejsca spalo­

nych. Była łączniczką i kurierką Insp. AK Bydgoszcz z Plac. AK Lipinki.

Utrzymywała też łączność z mjr. Aleksandrem Oczachowskim z Obw. A K Ino­

wrocław. Pod koniec wojny lokal konspiracyjny krypt. „Stolarnia” pełnił funkcję punktu kontaktowego dla OP „Świerki” Alojzego Bruskiego ps. „Grab” . M ieścił się tu także magazyn broni. Powiadomiła Henryka Szymanowicza ps. „M arek”

0 aresztowaniu F. Bendiga w kwaterze konspiracyjnej przy ul. Dworcowej 63, krypt. „Katakumby” 6 VIII 1944 i przez pewien czas ukrywała „M arka”

w „Stolami” . Była łączniczką „Marka”, pełniącego funkcję zcy dcy OP „Św ier­

ki”. Funkcję tę pełniła do końca wojny razem z siostrą Ireną. W połowie lutego 1945 została aresztowana w Bydgoszczy przez żołnierzy armii radzieckiej 1 przewieziona do więzienia w Chojnicach. Wolność odzyskała po przesłucha­

niach. Przekazała M. Szymanowiczowi informacje o aresztowaniu „Graba”

i Zbigniewa Smoleńskiego.

Po wojnie pod zmienionym nazwiskiem mieszkała w N ow ym Dworze Gdańskim, gdzie powróciła do pracy jako asystentka dentysty. W latach sześć­

dziesiątych się ujawniła. Następnie wróciła do Bydgoszczy i mieszkała przy ul.

Emilii Plater.

Zmarła 4 VIII 1975 z powodu schorzeń związanych z kontuzjami doznany­

mi podczas wojny.

Odznaczona Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Armii Krajowej, M edalem W ojska (po raz 1, 2, 3).

AMSt., t. X XVII, s. 91; APAK, T.: Bruski A., Buczkowska H., Buczkow ska L., Gajdus W., Lubecki L., Schulz A., Szymanowicz H.; K o m o r o w s k i K., Leksy­

kon..., s. 35; M o n s i o r s k a L., Bydgoskie komórki konspiracyjne, W TK 1981, nr 50; SI. konsp. pom..., cz. 1, s. 186.

Anna Jurkiewicz

45

8

9

F U N D A C J A

ARCHIWUM I MUZEUM POMORSKIE ARMII KRAJOWEJ ORAZ WOJSKOWEJ SŁUŻBY POLEK

A

nSH B E nB B B K B B

BIURO FUNDACJI • 87-100 TORUŃ • UL. WIELKIE GARBARY 2 • TEL./FAX (0-56) 65-22-186 http://www.um.torun.pl/AK, e-mail: AK@um.torun.pl, fapak@wp.pl

KONTO: WIELKOPOLSKI BANK KREDYTOWY SA W TORUNIU* NR RACHUNKU 82 1090 1506 0000 0000 5002 0244

Toruń i 4,03. £OG3 r .

Pani

Maria Buczkowska

85-022 Bydgoszcz

Szanowna rani i

Ponieważ wysłane pod. tym adresem “Biuletyny" Fundacji były przez adresata o d b ierane. postanowiłam zwrócić się do Pani z prośbą o przesłanie na nasz adres zajęcia legitymacyjnego źp,Heleny Buczkowskiej p a ."Aleksandra". Obecnie pracuję nad cz.6

"Słownika biograficznego konspiracji pomorskiej i 9 3 9 - i 945 " i chciałabym tam umieścić biogram śp,Heleny wraz ze zdjęciem.

Będę zobowiązana za spełnienie mojej prośby oraz kontakt z,

Łączę wyrazy szacunku i poważania

Elżbieta Skersk, dokumentalistka

10

F U N D A C J A

‘Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Kra|owe) oraz Wo|skowe| Służby Polek

87-100 Toruń, ul. W. Garbary 2 T n r n ń H n ia 14 f)R 9 0 0 1 r

te l' 65-22-186, e-mail: archAK@um toru'11 J orun, dnia 14.l)o.zUU 3 1.

REGON 870502736

M E M O R I A Ł

Generał Mn yyi Wittek Pani M aria Buczkowska 85-022 Bydgoszcz

Szanowna Pani,

Opracowuję biogram śp. Heleny Buczkowskiej ps. „A leksandra’’ do cz. 6

„Słownika biograficznego konspiracji pomorskiej 1939-1945” . W naszym Archiwum dysponujemy teczką osobową, która zawiera jedynie relacje sporządzoną przez siostrę, p. Irenę Buczkowską. Jest ona jednak niekompletna. Brakuje nam niektórych danych, dlatego też zwracam się do Pani z prośbą o pomoc. Być może mogłaby nam Pani udzielić kilku informacji:

1. Kiedy urodziła się śp. Helena Buczkowska: 13 czy 23 kw ietnia 1903 r.?

2. Czy po wojnie była za sw oją działalność represjonowana: aresztowana, w ięziona?

3. Czy miała w łasną rodzinę: męża, dzieci?

4. Czy po wojnie angażowała się w prace społeczne była członkiem jakiejś organizacji?

5. Czy posiadała uprawnienia kombatanckie?

6. Czy za sw oją działalność w ojenną otrzymała odznaczenia?

Ponawiam również prośbę o fotografie, którą moglibyśmy wykorzystać w naszym wydawnictwie.

Zadaniem naszej Fundacji jest ocalenie od zapom nienia i przedstaw ienie społeczeństwu anonimowych do tej pory Połaków, którzy żyjąc w tragicznych czasach wojny i okupacji nie poddali się narzuconej władzy, ale poświęcając zdrowie, a nawet życie walczyli o wolność. Każda z tych osób współtw orzyła historię, dlatego też, tak bardzo zasługują na pamięć i uznanie z naszej strony.

Z wyrazami szacunku ) mgr Anna) Jurkiewicz

Dokumentalistka Działu: Archiwum WSK

11

_

/ i

12

O

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

r M i A - Ź Z S

BUCZKOWSKA H e l e n a p s . " A l e k s a n d r a "

u r o d z ,

WSK

'b r r 'Z C ty <1- f 7

V?ykaz o d z n a c z e ń " J a r y " - M i c h a ł a

24

25

26

27

28

/ ł

29

tn y —

\0 i i z t e Buczkowska H. ( i . ż . n . ) ---

p s . " A l e k s a n d r a "

K u r i e r k a m u l m m t U l u i ' i i u r r u L ł a w a » ŁPi/£* j i o w o d z o n y m p r z e z m a j o r a O r z e c h o w s k i e g o .

P r z e w i o z ł a m e l d u n e k z i n f o r m a c j a m i o l o t n i s k u w K ł o p o t a c h i w r ę c z y ł a g o H e n r y k o w i S z y m a n o w i - c z o w i . Po a r e s z t o w a n i u L. H o f f m a n a , p r z e z n i ą ^ H. S z y m a n o w i c z n a w i ą z a ł k o n t a k t z F. B e n d z i ń s k i m /

Z o b . t o m 2 3 - S t u t t h o f , n r . 9 0 , H. S z y m a n o w i c z

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

m

(/G- i

40

41