Rola rodzica – wyzwanie dla młodych dorosłych?
1- cz. I
Rola rodzica to jedna z najważniejszych ról człowieka dorosłego. Jest to też rola, którą przychodzi człowiekowi pełnić przez bardzo długi okres życia, bo dziecko pozostaje do końca życia dzieckiem swoich rodziców, a rodzic nie przestaje pełnić swej roli, mimo, że jego potomek osiągnął już dorosłość. Rola rodzica podlega licznym przekształceniom od roli rodzica dziecka rozpoczynającego życie, kiedy to – ze względu na najmniejszy stopień samodzielności małego dziecka – od jakości opieki rodzicielskiej zależy możliwość przeżycia i dalszego rozwoju małego człowieka, aż do roli rodzica dziecka dorosłego we wczesnej, środkowej, a w niektórych przypadkach nawet późnej dorosłości, kiedy to mimo osiągnięcia przez dziecko niezależności rola rodzica nadal pozostaje znaczącą. Podjęcie tej roli jest zatem podjęciem zobowiązania na cały dalszy okres życia, z którym wiążą się też duże oczekiwania społeczne.
Warto też zwrócić uwagę, że mimo swej doniosłości jest to rola, do której się specjalnie nie przygotowujemy, nieczęsto organizowane są kursy adresowane do przyszłych rodziców doskonalące ich kompetencje wychowawcze, nikt też nie prowadzi badań poziomu gotowości rodzicielskiej ani egzaminów rodzicielskiej dojrzałości. Można jednak też powiedzieć, że całe dotychczasowe życie człowieka poprzedzające zostanie rodzicem stanowi okres przygotowania. Wszystkie umiejętności, kompetencje, wiedzę, które człowiek zdobywa w okresie dzieciństwa i dorastania wykorzystuje później w pełnieniu tej roli. Wszystkie doświadczenia, które zgromadził w swoim dzieciństwie, dorastaniu i młodości, głównie w relacji z własnymi rodzicami, ale także z innymi osobami stanowią ważny zasób, z którego korzysta, by wypełnić to wyzwanie, jakiego się podjął zostając rodzicem.
I tak cykl pokoleń trwa nieprzerwanie od wieków, ci którzy byli dotychczas dziećmi zostają rodzicami swoich dzieci, by wkrótce one zostały rodzicami, ale na naszych oczach dzieją się ważne zmiany w tej „sztafecie pokoleniowej”. Żyjemy w kraju o jednym z najniższych wskaźników dzietności na świecie, pod względem liczby rodzących się dzieci Polska zajmuje 26. miejsce wśród 27 krajów Unii Europejskiej. Sytuacja ta prowadzi do wielu problemów społecznych, a także gospodarczych, związanych z kwestią zastępowalności pokoleń. Prognozy GUS wskazują, że liczba Polaków zmaleje z 38,2 miliona w 2011 r. do 36 milionów w 2035 r. Bardzo pilną potrzebą społeczną jest zatem podjęcie wzmożonych wysiłków na rzecz odwrócenia niekorzystnych tendencji demograficznych, przeciwdziałanie zmieniającej się niekorzystnie strukturze demograficznej kraju i choćby częściowe odbudowanie deficytu kapitału ludzkiego powstałego w okresie ostatnich 20 lat (szacowanego
na ok. 4 miliony dzieci w wieku 0-14 lat). Pierwszym krokiem jest podjęcie refleksji nad przyczynami tego stanu rzeczy. Młodzi dorośli nie chcą, nie potrafią, obawiają się trudności związanych z byciem rodzicem? Jakie mogą być powody nie tak rzadkiej wśród dorosłych decyzji o nieposiadaniu dziecka lub bardzo częstej sytuacji wychowywania tylko jednego potomka?
Trudności w byciu rodzicem dziś
Po pierwsze, diametralnie zmienił się i ciągle w szybkim, nie spotykanym wcześniej tempie zmienia się świat, w którym żyjemy. Tabela 1 wskazuje na niektóre, bo z całą pewnością nie wszystkie, przejawy owej zmiany.
Tabela 1. Czego doświadczają dzisiejsze dzieci, a czego nie doświadczali ich rodzice, dziadkowie w czasach swego dzieciństwa i dorastania?
Duża dynamika zmian;
wielość bodźców / ofert / okazji;
różnorodność i zmienność bodźców / ofert / okazji;
niespójność i pomieszanie w świecie wartości.
Zmiana znaczenia poszczególnych zasobów jednostkowych i społecznych (to, co kiedyś było cenione traci na wartości, a inne wartości zyskują na znaczeniu):
mobilność fizyczna i mentalna osób i grup;
duża dostępność świata – szybki przepływ informacji, znajomość języków obcych, Internet, bazy danych, SMS-y, MMs-y, I-pody;
konflikty wartości, stylów życia, wzorców zachowania związane z kontaktami z innymi kulturami, religiami, cywilizacjami.
Krótka perspektywa temporalna (bardzo trudno wyobrazić sobie, przewidywać dalszą
Dziecko, które rodzi się w 2013 r. osiągnie dorosłość w roku 2035, 2040. Jak wtedy będzie wyglądał świat? Bardzo trudno to sobie wyobrazić. W jaki sposób zatem i do czego przygotować dziecko, by było gotowe do dorosłego życia, by z sukcesem mogło podjąć zadania, jakie przyjdzie mu realizować?
Dzieciństwo i młodość współczesnych rodziców są inne, niż dzieciństwo i młodość ich dzieci. Kulturowy (także cywilizacyjny) kontekst rozwoju rodziców w ich dzieciństwie i młodości był odmienny, niż aktualny kontekst rozwoju ich dzieci. Wobec owej nieprzystawalności światów dzisiejszych dorosłych i dzieci powstaje pytanie czy i na ile starsi mogą obecnie skutecznie socjalizować – wprowadzać w świat młodszych? Czy jesteśmy w stanie przygotować dzieci do nieznanego nam dzisiaj świata? I jak to zrobić dobrze, skoro nie wiemy, jaki on będzie za 10, 20, 30 lat. Czy jesteśmy w stanie wskazać na wartości, kompetencje uniwersalne, ponadczasowe, zawsze potrzebne człowiekowi niezależnie od czasów i kontekstu, a w pozostałych „przekroczyć” granice własnej socjalizacji i pomóc dzieciom rozwinąć umiejętności, kompetencje, w które sami nie zostaliśmy wyposażeni? Czy w wielości i różnorodności ofert, propozycji, możliwości potrafimy dokonać ich krytycznej analizy i wybrać to, co rzeczywiście służy wspomaganiu rozwoju naszych dzieci.
Nie potrafimy czy nie chcemy być rodzicami?
Analizując kolejne piętra organizacji społecznej od poziomu jednostkowego do globalnego, co ilustruje tabela 2, możemy wskazać na kolejne przejawy braku wsparcia młodych dorosłych, najpierw w podjęciu decyzji o zostaniu rodzicem, a później w wypełnianiu tej roli wobec swojego dziecka czy kolejnych dzieci.
Tabela 2. Poziomy braku wsparcia dla decyzji o posiadaniu potomstwa Poziom
organizacji społecznej
Przejawy braku wsparcia
Indywidualny
Brak wsparcia w sobie, trudności z wejściem w role człowieka dorosłego, sformowaniem silnej, stabilnej, wyraźnie określonej tożsamości.
Interpersonalny
Słabość, tymczasowość więzi, jakie ludzie tworzą ze swoimi partnerami życiowymi, wysoki odsetek małżeństw kończących się rozwodem, długie okresy rozłąki spowodowane wyjazdami do innych krajów w celach zarobkowych.
Grupowy
Brak wsparcia w rodzinie, model rodziny nuklearnej, brak wielopokoleniowych domów, w których różne pokolenia wzrastają i rozwijają się, czerpiąc od siebie nawzajem, brak sieci wsparcia w społeczności lokalnej, sąsiedzkiej.
Instytucjonalny Brak wsparcia ze strony instytucji.
Społeczny
Brak wsparcia ze strony państwa, brak rzeczywistej – a nie tylko deklarowanej – polityki prorodzinnej, brak spójnego, zintegrowanego systemu opieki i edukacji małego dziecka, brak redukcji obciążeń podatkowych rodzin.
Globalny, cywilizacyjny
Konsumpcjonizm i hedonizm, jako wartości dominujące dążenie do życia jak najbardziej komfortowego, wygodnego i przyjemnego, dominujący styl życia, który jest budowany w oparciu o zaspokajanie
rolach rodzicielskich i wyzwań, jakie wiążą się z tą ważną społecznie rolą, wyzwań na które zawsze natrafiali rodzice na swojej drodze, ale przede wszystkim takich, które są specyficzne dla czasów nam współczesnych i dlatego warto podjąć nad nimi refleksję, do której Czytelnika zapraszamy.
Karolina Appelt Autorka jest adiunktem w Zakładzie Psychologii Socjalizacji i Wspomagania Rozwoju Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, matką trzech synów i córki.
Bibliografia
Appelt K, Psychologiczne i społeczne źródła zagrożeń poczucia ufności w wieku niemowlęcym, w: A. Brzezińska, S. Jabłoński, M. Marchow (red.), Ukryte piętno.
Zagrożenia rozwoju w okresie dzieciństwa, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2003.
Appelt K., Współcześni dziadkowie i ich znaczenie dla rozwoju wnuków, w: A. Brzezińska, K.
Ober-Łopatka, Radosław Stec, Katarzyna Ziółkowska (red.), Szanse rozwoju w okresie późnej dorosłości, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2007.
Brzezińska A. I., Czub T., Hejmanowski Sz., Kaczan R., Piotrowski K., Rękosiewicz M., Uwarunkowania procesu kształtowania się tożsamości w okresie przejścia z adolescencji do dorosłości, „Kultura i Edukacja”, 3 (89), 2012, s. 23–50.
Brzezińska A. I., Czub T., Nowotnik A., Rękosiewicz M., Wspomaganie polskiej młodzieży we wkraczaniu w dorosłość. Dyskusja na marginesie „Raportu Młodzi 2011”,
„Kultura i Edukacja”, 3 (89), 2012, s. 258–272.
Czub M., Brzezińska A. I., Czub T., Appelt K., Wczesna opieka nad dzieckiem i edukacja jako wyzwanie dla polityki społecznej i oświatowej, „Polityka Społeczna”, numer tematyczny 1, 2012, s. 19–23.
Brzezińska A. I., Czub M., Czub T., Krótko- i długofalowe korzyści wczesnej opieki nad dzieckiem i edukacji, „Polityka Społeczna”, numer tematyczny pt.: „Polityka edukacyjna: wyzwania i szanse”, 1, 2012, s. 19-23.
Czub M., Appelt K., Wczesna edukacja i opieka nad małym dzieckiem jako wyzwanie dla systemu edukacji, „Studia Edukacyjne”, 23, 2013 (w druku).
Giza A., Wiśnicka M., Edukacja małych dzieci – standardy, bariery, szanse, w: A. Giza, (red.), Edukacja małych dzieci. Standardy, bariery, szanse. Raport, Fundacja Rozwoju Dzieci im. Jana Amosa Komeńskiego, Warszawa 2010.
Surdej A., Koszty wychowania dzieci w Polsce 2012. Raport, Centrum im. Adama Smitha.
Warszawa 2012.
1 Tekst ten rozpoczyna cykl artykułów pod wspólnym tytułem „Rodzice na starcie”.
