Służba Bezpieczeństwa wobec opozycji w Łodzi 1976-1980

Leszek Próchniak

Służba Bezpieczeństwa wobec

opozycji w Łodzi 1976-1980

Pamięć i Sprawiedliwość 2/2 (4), 159-183

2003

Le szek Próchniak

Służba Bezpieczeństwa

w obec opozycji w Lodzi

1976-1980

W p o ło w ie lat sie d e m d z ie siąty c h w a p a ra cie b e z p ie c z e ń stw a d o sz ło d o isto t­ n ych zm ia n o rg a n iz acy jn y ch , zw iązan y ch z n o w y m p o d z ia łe m ad m in istracy jn y m k raju . P o d sta w o w ą je d n o stk ą o rg a n iz a c y jn ą M S W sta ła się k o m e n d a w o je w ó d z ­ k a M O , w ra m a c h k tó rej n a jw a ż n ie jsz ą ro lę o d g ry w a ł p io n Słu żb y B e z p ie c z e ń ­ stw a. W n ajm n iejsz y m z 4 9 w o je w ó d z tw p o w sta ły c h w w y n ik u zm ian a d m in i­ stra c y jn y c h - m ie jsk im łó d z k im , sta n e ta to w y S B w y n o sił w 1 9 7 6 r. 4 2 2 , a w 1 9 8 0 r. 4 5 9 fu n k cjo n ariu szy . L ic z n ie jsz ą k a d rę SB m ia ło jed y n ie sie d e m w o ­ jew ó d ztw . D z ia ła ln o śc ią o p o z y c ji p o lity czn ej z a jm o w a ł się W yd ział III KW M O , k tó re g o lic z e b n o ść w z r o sła w latach 1 9 7 6 - 1 9 8 0 z 3 3 d o 3 9 o s ó b 1. W całym o m a w ia n y m o k re sie w y d z ia łe m ty m k ie ro w a ł p p łk C z e sła w C h o ja k .

O p o z y c ja w Ł o d z i w p o ło w ie lat sie d e m d z ie siąty c h nie m ia ła - p o d o b n ie jak w cały m k raju - sfo rm a liz o w a n y c h stru k tu r o rg a n iz ac y jn y ch . S k ła d a ły się n a n ią k rę g i o só b p o w ią z a n y c h ze so b ą p rz e d e w szy stk im n a gru n cie to w a rz y sk im , ale też p o łą c z o n y c h z a in te re so w a n ia m i, św ia to p o g lą d e m , a często w sp ó ln ą p r z e sz ło ­ ścią. N ie p o d e jm u ją c się c a ło śc io w e j ch arak te ry sty k i p o sz c z e g ó ln y c h śro d o w isk , w a rto z w ró cić u w ag ę n a te z nich , k tó ry ch p rz e d sta w ic ie le o d e g ra li z n a c z ą c ą r o ­ lę w o k re sie p o p rz e d z a ją c y m p o w sta n ie N ie z a le ż n e g o S a m o rz ą d n e g o Z w ią z k u Z a w o d o w e g o „ S o lid a r n o ś ć ” . C z a só w P a źd ziern ik a ’5 6 się g a ł p o c z ą te k d z ia ła ln o ­ ści K a r o la G ło g o w s k ie g o i w s p ó łtw o r z o n e g o p rz e z n ie g o Z w ią z k u M ło d y c h D e m o k ra tó w 2. O d p o ło w y lat sze śćd zie sią ty ch d z ia ła ła w W arszaw ie i w Ł o d z i

k o n sp ira c y jn a o rg a n iz a c ja R u ch , sk u p ia ją c a w w ię k sz o śc i o so b y o an ty k o m u n i- 1 5 9 styczn ych p o g lą d a c h i d e k la ru ją c e p rzy w iąza n ie d o trad y c ji n ie p o d le g ło śc io ­

w y ch . N ie w a h a ły się o n e p o d e jm o w a ć ta k ra d y k a ln y c h d z ia ła ń , ja k p o z y s k i­ w a n ie sp rz ę tu p o lig r a fic z n e g o w d ro d z e ak cji e k sp ro p ria c y jn y c h czy p r ó b a p o d p a le n ia m u ze u m L e n in a w P o ro n in ie. W 1 9 7 0 r. R u ch z o sta ł ro z b ity p rzez SB , a je g o p rzy w ó d cy sk az an i n a w ie lo le tn ie w y ro k i w ię z ie n ia 3. N ie z w y k le isto t­ n y m d o św ia d cz e n ie m d la części c z ło n k ó w o p o z y c ji lat sie d e m d z ie siąty c h były 1 P Piotrow ski, Struktury Służby Bezpieczeństwa M SW 1 9 7 5 -1 9 8 9 , „Pam ięć i Spraw iedliw ość” 2 0 0 3 , nr 1, s. 70, 1 0 6 -1 0 7 .

2 J. W róbel, M ieszkańcy Łodzi wobec wydarzeń 1956 r. [w:] O pozycja i opór społeczny w Łodzi

1 9 5 6 -1 9 8 1 , red. K. Lesiakow ski, W arszawa 2 0 0 3 , s. 2 5 -2 7 .

3 Archiwum IPN O ddział w Łodzi [dalej: AIPN Łd], Pf 15/64, Akta spraw y przeciwko M arkow i M yszkiew iczow i-Niesiołow skiem u i innym.

w y d arz e n ia m arc o w e 1 9 6 8 r. W śró d o rg a n iz a to ró w i u czestn ik ó w strajk u stu ­ d en ck iego zn aleźli się m .in . Ja c e k B ierezin , W itold S u łk o w sk i, J ó z e f S ren io w sk i4. N ie k tó rz y ze strajk u jący ch zazn aczyli p óźn iej sw o ją o b e cn o ść w R uch u, stali się także jed n y m i z a n im a to ró w n iezależn ego życia k u ltu raln ego w Ł o d z i. W ym ien ia­ jąc śro d o w isk a, k tó ry ch p rzed staw iciele m ieli aktyw nie w łączyć się w d ziałaln o ść o p o z y cji w o m aw ian y m o k resie, w sp o m n ie ć też należy o d u szp asterstw ach a k a d e ­ m ickich p rzy k o ściele św. T eresy („W ęzeł” ), k ated rze („P o d P iątk ą” ) o ra z p rzy k o ­ ściele Jezu itów .

P rz e ło m o w e zn aczen ie d la ak ty w iza cji i p ew n ej k o n so lid a c ji w y m ien io n y ch g ru p m ia ła k a m p a n ia k o n sty tu c y jn a z p rz e ło m u 1 9 7 5 i 1 9 7 6 r. P rzeciw k o z a p o ­ w ie d z ia n e m u w p isa n iu d o k o n sty tu c ji z a sa d y k ie ro w n ic z e j r o li P o lsk ie j Z je d ­ n o cz o n ej P artii R o b o tn icz e j, n ie ro z e rw a ln o śc i w ięzi ze Z w ią z k ie m R ad z ie c k im o ra z u za leż n ien iu p ra w o b y w ate lsk ich o d w y p e łn ia n ia o b o w ią z k ó w w o b e c o jc z y ­ zny z a p ro te sto w a li p rz e d sta w ic ie le ró ż n y ch śro d o w isk w cały m k raju . N a p o ­ czątk u g ru d n ia 1 9 7 5 r. d o sejm u w p ły n ą ł tzw. L ist 5 9 , p o d k tó ry m zło ż y li p o d ­ p isy ło d z ia n ie J a c e k B ie re zin i Je r z y M a rk u sz e w sk i, o ra z list p o d p isa n y p rzez 2 1 8 , głó w n ie m ło d y c h , o só b z W arszaw y i Ł o d z i, w ty m p rze z S te fa n a N ie s io ­ ło w sk ie g o , Jó z e f a S re n io w sk ie g o i p o n o w n ie J a c k a B ierezin a. W ysłan y p rz e z J e ­ rz e g o A n d rz e je w sk ie g o d o k o m isji k o n sty tu cy jn ej 31 sty czn ia 1 9 7 6 r. L ist 1 0 1 , w k tó ry m stw ie rd z an o , że nie m o g ą z o sta ć p o z b a w io n e p ra w o b y w ate lsk ich o s o ­ by nie z g a d z a ją c e się z p o g lą d a m i p ro p a g o w a n y m i p rzez P Z P R , sy g n o w a ł M a re k E d e lm a n 5. 9 lu te g o 1 9 7 6 r. d o sejm u sk ie ro w a n a z o sta ła p e ty c ja p ro te sta cy jn a p o d p isa n a p rz e z 5 8 u c z n ió w L ic e u m E k o n o m ic z n e g o nr 2 w Ł o d z i. O b o k n e g o ­ w a n ia p la n o w a n y c h zm ian w k o n sty tu c ji z a w ie ra ła o n a n ie p o d n o sz o n y d o tą d p o stu la t rew izji g ran ic P o lsk i ze Z w ią z k ie m R a d z ie c k im (d w a d n i p ó źn iej in icja­ to r p ety cji, n au czy ciel Z b ig n ie w S iem iń sk i, sk ry ty k o w ał n a p o sie d z e n iu ra d y p e ­ d ag o g icz n e j p rzy jęcie p rzez sejm p ro p o n o w a n y c h p o p r a w e k )6. P o d z r e d a g o w a ­ n y m p rz e z sie b ie liste m z b ie r a ł p o d p is y K a r o l G ło g o w s k i. P ro te sty p rz e c iw z m ia n o m w k o n sty tu c ji w y sy łan o ró w n ie ż in d y w id u aln ie 7.

S łu ż b a B e z p ie c z e ń stw a sta ra ła się p rz e c iw d z ia ła ć zb ieran iu p o d p isó w . W edług p o sia d a n y c h p rzez n ią in fo rm a c ji z ło ż o n o ich w Ł o d z i 1 7 8 8. N a k ła n ia n o sy g n a ­ ta riu sz y d o w y c o fy w a n ia p o d p isó w , str a s z o n o w y c ią g n ię c ie m r ó ż n o r o d n y c h k o n se k w e n cji, w y w ie ran o n ac isk i n a c z ło n k ó w ro d z in , zw ie rzch n ik ó w i p raco - 1 6 0 d aw ców . Z d e c y d o w a n e d z ia ła n ia p o d ję to w sto su n k u d o o rg a n iz a to ró w ak cji lub

o só b , k tó re z a n ich u z n a w a n o . Z d z isła w a Ja sk u łę , p rz e d sta w ic ie la m ło d e g o p o ­ k o le n ia p o e tó w i stu d e n ta W y d ziału F ilo lo g ic z n e g o U n iw ersy tetu Ł ó d z k ie g o , w e z w an o d o K o m e n d y W o jew ó dzk iej M O i z a g ro ż o n o w y d a le n ie m ze stu d ió w 4 K. Lesiakow ski, M arzec ’68 w Łodzi [w druku].

5 A. Friszke, O pozycja polityczna w PRL 1 9 4 5 -1 9 8 0 , Londyn 1994, s. 3 2 6 -3 3 1 .

6 AIPN Łd, Pf 10/974, t. 1, O cena stanu zagrożenia bezpieczeństw a w ew nętrznego w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w lutym 1976 r., 6 III 1976 r., k. 1 7 0 -1 7 1 ; Archiwum Państwowe w Łodzi [dalej: AP Ł ódź], Kom itet Łódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej [dalej: K Ł PZPR], 925, Teleks do KC PZPR, 12 II 1976 r., k. 52.

7 M . Wolniewicz, Kom itet Obrony Robotników w Łodzi (1 9 7 6 -1 9 8 1 ) [w:] O pozycja i opór..., s. 77. 8 AIPN Łd, Pf 13/422, Problemowy plan pracy Służby Bezpieczeństwa Komendy Miejskiej M O w Ł o ­ dzi na 1977 rok, 23 XII 1976 r., k. 3; ibidem, Pf 10/974, t. 1, Ocena stanu zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego wojew ództw a miejskiego łódzkiego w styczniu 1976 r., 5 II 1976 r., k. 165-166.

Służba Bezpieczeństwa w obec opozycji w Lodzi 1976-1980

(co tez w k ró tce się sta ło ), u n ie m o ż liw ie n ie m p u b lik a c ji je g o u tw o ró w , w y rz u ce ­ n iem z m ie sz k a n ia o ra z u m ie szcz e n ie m w z a k ła d z ie p sy c h iatry cz n y m . W „ r o z m o ­ w ie ” b ra ł u d z iał sa m n acz eln ik W yd ziału III p p łk C z e sła w C h o ja k o ra z je g o z a ­ stę p c a p o r. A n d rzej L e sn e r9. N a sk u tek in terw en cji SB w strz y m a n o w y jazd dr. W ik to ra N ie d ż w ie d z k ie g o z In sty tu tu F ilo z o fii U Ł n a d łu g o te rm in o w y staż n a u k o w y d o Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o . A sy ste n to m z a tru d n io n y m n a U Ł , k tó rzy b ra li u d z ia ł w zb ieran iu p o d p isó w , z a g ro ż o n o n ie p rz e d łu ż e n ie m u m o w y o p racę, a stu d e n to m , m .in . Ja c k o w i B ierezin o w i, r e le g o w a n ie m 10. Z b ig n ie w Siem iń sk i z o sta ł p rze z K u ra to riu m O k rę g u S z k o ln e g o w Ł o d z i zw o ln io n y z p ra c y ze sk u t­ k iem n a ty ch m iasto w y m , b e z p ra w a z a tru d n ie n ia w szk o ln ic tw ie. K a r o la G ł o ­ g o w sk ie g o w y k lu c z o n o z g r o n a c z ło n k ó w Z rz e sz e n ia P ra w n ik ó w P o lsk ich p o d z a rz u te m sp rz e n ie w ie rz e n ia się z a sa d o m Z rz e sz e n ia , k tó re sp rz y ja ło zm ia n o m w k o n sty tu cji. Z a n ieisto tn y u z n a n o ty m sam y m fak t u sto su n k o w a n ia się p rzez Z P P d o p ro p o n o w a n y c h p o p r a w e k d o p ie ro trzy ty g o d n ie p o d o p u sz c z e n iu się p rz e z G ło g o w sk ie g o o w e g o „sp rz e n ie w ie rz e n ia ” . N ie b y ł to k o n ie c re p re sji - z d n iem 1 m a ja G ło g o w sk i o trz y m a ł w y m ó w ie n ie z p ra c y (p ó ł etatu ) w Z a k ła ­ d a c h P rzem y słu W ełn ian ego im . 9 M a ja . S ta ra ł się o p ra c ę w p o d o b n y m w y m ia ­ rze g o d z in w szp italu w Ł a sk u , ale łó d z k a SB w y sła ła p ism o d o K W M O w S ie ­ ra d z u z p r o ś b ą o u n ie m o żliw ie n ie je g o z a tru d n ie n ia 11.

K ilk a dn i p o p rzy jęciu p rz e z sejm p o p r a w e k d o k o n sty tu c ji d o sz ło d o w y d a ­ rz e n ia b a rd z o isto tn e g o d la k sz ta łto w a n ia się w sp ó łp ra c y śro d o w isk r o b o tn i­ czy ch i in te lig e n c k ic h w Ł o d z i. 18 lu te g o 1 9 7 6 r. w y b u c h ł stra jk w Z a k ła d a c h P rzem y słu D zie w ia rsk ie g o „ B is to n a ” . R o b o tn icy ż ą d a li p o d w y ż e k , w y p ła c e n ia za leg ły c h n a g r ó d o ra z w o ln y ch so b ó t. O d p o w ie d z ią d y rek cji - p o sp o tk a n iu z w o je w ó d z k im i w ła d z a m i p arty jn y m i - b y ły m a so w e z w o ln ie n ia ze sk u tk iem n a ­ ty c h m ia sto w y m 12. D o z w o ln io n y ch d o ta r ł J ó z e f S re n io w sk i i w k o lejn y ch ty g o ­ d n ia ch sta ra ł się o rg a n iz o w a ć p o m o c p ra w n ą i fin a n so w ą o ra z p o śre d n ic tw o w p o sz u k iw a n iu pracy. „Z a in te r e so w a łe m - w sp o m in a - zn ajo m y ch , K u ro n ia i je g o żo n ę. M ó w ię : ja k je st ta k a sp ra w a , n a m ó w im y d o p o m o c y in nych. Z a c z ę ­ liśm y n a m a w ia ć i o m al K o m ite t O b ro n y R o b o tn ik ó w nie p o w sta ł w cześn iej, w Ł o d z i” . O b ro n y w y rz u co n y ch z p ra c y p o d ją ł się b e z in te re so w n ie a d w o k a t M ie c z y sła w K o rc z a k , a w to w arzy stw ie S re n io w sk ie g o n a sali sąd o w e j p o ja w ił się - ja k o o b se rw a to r - Ja c e k K u ro ń . P ro ce s za k o ń czy ł się p o ło w icz n y m su k cesem

- sę d z ia O k rę g o w e g o S ą d u P racy i U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h z d e c y d o w a ł w y d ać 1 6 1 o rz eczen ie p o u d zielen iu p rze z S ą d N a jw y ż sz y o d p o w ie d z i n a sk ie ro w an e d w a

p y ta n ia p r a w n e 13.

9 Ibidem , Pf 10/977, t. 1, N otatk a urzędow a naczelnika Wydziału III K M M O w Łodzi Czesław a C h o jak a dotycząca Z d zisław a G rzegorza Jaskuły, 2 7 II 1 9 7 6 r.; W D uda, K O R na prow incji, „D ziennik Ł ódzk i” , 7 -8 IX 1996.

10 AP Łódź, KŁ PZ PR, 351 9 , N o tatk a służbow a kierow nika Wydziału N auki i Ośw iaty KŁ PZPR Ja n a N o sk o , dotycząca nastrojów w uczelniach wyższych Łodzi w związku z dyskusją nad popraw ­ kami do Konstytucji PRL, 11 II 1976 r., k. 3 -5 .

11 AIPN Łd, Pf 10/974, t. 1, Oceny stanu zagrożenia bezpieczeństw a w ew nętrznego w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w lutym, m arcu i maju 1976 r., 6 III, 7 IV i 2 VI 1976 r., k. 171, 184, 2 0 3 -2 0 4 .

12 AP Łódź, KŁ PZ PR, 9 2 5 , Teleks do KC PZPR, 18 II 1976 r., k. 47. 13 W D uda, op. cit.

W ład z e w y cią g n ęły w n io sk i ze sp raw y „ B is to n y ” . T ydzień p rz e d z a p la n o w a ­ ny m i p o d w y ż k a m i cen p o w o ła n o d o „o k re so w e j słu żb y w o jsk o w e j” n a b lisk o sześć ty g o d n i (1 9 c z e rw c a - 2 6 lip c a 1 9 7 6 r.) cztern aście o só b zn an y ch z p o g lą ­ d ó w i d ziała ń o p o z y cy jn y ch . S p o d z ie w a n o się p r o te stó w ro b o tn iczy ch i o b a w ia ­ n o się u d z ie le n ia im w sp a r c ia p rz e z śr o d o w isk a in telig en ck ie. N a „ć w icz e n ia c h ” zn aleźli się m .in . K a ro l G ło g o w sk i, W ito ld S u łk o w sk i, M a r e k N ie sio ło w sk i, K o n ra d T ataro w sk i, W iesław D ry m er, W ik tor N ie d ź w ie d z k i, Ja n u s z G ó rsk i. D w ie o so b y z d o ła ły u n ik n ąć słu żb y w o jsk o w e j, p o n ie w a ż p rz e d sta w iły z a św ia d ­ czen ia le k arsk ie o złym stan ie z d r o w ia 14.

2 4 cz e rw c a n a p o sie d z e n iu sejm u p re m ie r P io tr Ja r o sz e w ic z p rz e d sta w ił p r o ­ je k t p o d w y ż e k cen. W o d p o w ie d z i n a stę p n e g o d n ia stra jk p o d ję li p ra c o w n ic y o k o ło p ię ć d z ie się c iu z a k ła d ó w w k ra ju . D o m a so w y c h w y stą p ie ń d o sz ło w R a ­ d o m iu i U rsu sie . M im o o d w o ła n ia p o d w y ż e k fa la stra jk ó w w n a stę p n y ch d n i­ ach ro z sz e rz y ła się, o b e jm u ją c k o le jn e z a k ła d y i regio n y . W ed łu g d an y ch w ła d z w cały m k ra ju łączn ie p r o te sto w a ło 5 5 - 7 1 tys. o só b w b lisk o stu z a k ła d a c h 15. W Ł o d z i n a jw ię k sz e stra jk i o d b y ły się w K o m b in a c ie H y d ra u lik i S iło w e j, W y­ tw ó rn i S p rz ę tu M e c h a n ic z n e g o P a ń stw o w y ch Z a k ła d ó w L o tn ic z y c h , F ab ry ce O b ra b ia re k S p e cja ln y c h „ P o lm o ” , Z a k ła d a c h P rz em y słu O d z ie ż o w e g o „ E m f o r ” i F ab ry ce T r a n sfo r m a to r ó w i A p a ra tu ry T rak cy jn ej „ E m a - E lta ” 16. Z d an y ch SB w y n ik a, że łączn ie 2 5 c z e rw c a stra jk o w a ły w Ł o d z i 3 6 2 2 o so b y w d z ie się c iu z a ­ k ła d a c h 17.

M im o sp o k o jn e g o p rz e b ie g u p r o te s tó w o ra z sto su n k o w o n ie w ie lk ie j liczb y p r a c o w n ik ó w b io rą c y c h w n ich u d z ia ł (o k o ło 1 0 p r o c . z a tru d n io n y c h w s tr a j­ k u ją c y c h z a k ła d a c h ) w ła d z e p o d ję ły ra d y k a ln e d z ia ła n ia r e p re sy jn e . N a ja k ty w ­ n ie jszy m u c z e stn ik o m p o s ta n o w io n o w rę c z y ć 2 8 c z e rw c a g ru p o w e zw o ln ie n ia z pracy, p rz e z co u n ie m o ż liw io n o im u z y sk a n ie z a tru d n ie n ia w w o je w ó d z tw ie łó d z k im p rzez k ilk a m iesięcy. O so b y „so lid a ry z u ją c e się ” z o rg a n iz a to ra m i stra j­ k ó w m iały z o sta ć p rz e n ie sio n e d o p ra c y w in nych z a k ła d a c h i in sty tu cjach . Z d e ­ c y d o w an o ró w n ież, że zn aczn a część p ro te stu jący ch z o stan ie u k a ra n a ob n iżen iem z a ro b k ó w p rzy n ajm n iej o je d n ą k a te g o rię z a sz e re g o w a n ia o ra z sk ie ro w a n ie m do cięższej p ra c y n a inny o d d z ia ł. W lite ra tu rze p rz e d m io tu p rz y ję ło się, że liczb a zw o ln io n y ch w y n o siła o k o ło trzy stu o só b , je d n a k in fo rm a c ja ta n ie zn ajd u je p o ­ tw ie rd z e n ia w m a te ria le ź ró d ło w y m . N ie p o d e jm u ją c się w e ry fik acji ow y ch da- 1 6 2 nych, w a rto je p o ró w n a ć z d o k u m e n ta m i SB , w e d łu g k tó ry ch p o 2 5 czerw ca z w o ln io n o 1 1 7 o só b (n ajw ięcej w F T iA T „ E m a - E lta ” , Z a k ła d a c h P rzem y słu B a ­ w e łn ia n e g o im . gen . W altera i F ab ry ce D y w a n ó w „ D y w ila n ” ). P o n a d to z p o w o -14 AIPN Łd, Pf 10/974, t. 1, O cena stanu zagrożenia bezpieczeństw a w ew nętrznego w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w czerwcu 1976 r., 7 VII 1976 r., k. 2 2 1 - 2 2 2 ; K. Tatarow ski, Branka, „We­ zw anie” 1989, nr 15.

15 A. Friszke, Polska. Losy państw a i narodu 1 9 3 9 -1 9 8 9 , W arszawa 2 0 0 3 , s. 339.

16 K. Lesiakow ski, Strajki robotnicze w Łodzi w latach 1 9 5 7 -1 9 8 0 [w:] O pozycja i opór..., s. 36. 17 AIPN Łd, Pf 13/422, Problem ow y plan pracy Służby Bezpieczeństw a Kom endy M iejskiej M O w Łodzi na 1977 r., 23 XII 1976 r., k. 4. W przywoływanej wyżej pracy K rzysztof Lesiakow ski p o ­ daje, że 25 czerwca strajkow ało w Łodzi jedenaście zakładów (K. Lesiakow ski, Strajki robotnicze..., s. 36). Z kolei „K om unikat” K O R nr 5 z grudnia 1976 r. w ym ienia piętnaście zakładów, w których nastąpiły zw olnienia z pow odu strajków czerwcowych (Dokum enty Kom itetu Obrony Robotników

Sluźba Bezpieczeństwa w obec opozycji w Lodzi 1976-1980

d u z a ję cia „n ie w łaściw y ch p o s ta w ” p o d c z a s stra jk ó w n a 5 8 p ra c o w n ik ó w n a ło ­ ż o n o k a ry a d m in istra c y jn e , a w sto su n k u d o 5 1 c z ło n k ó w P Z P R w y c ią g n ię to k o n se k w e n c je p a rty jn e 18.

W yrzu cen i z p ra c y nie p o z o sta li sam i w tru d n y ch d la n ich ch w ilach . S z c z e g ó l­ nie ak ty w n e w u d z ie la n iu p o m o c y re p re sjo n o w a n y m ro b o tn ik o m R a d o m ia i U r ­ su sa o k a z a ło się śro d o w isk o w a rsz a w sk ie 19. W Ł o d z i d o św ia d c z e n ia „ B is to n y ” o k a z a ły się n iezw y k le p o ży tecz n e i u m o żliw iły sto su n k o w o szyb kie i sp raw n e d o ­ tarcie d o w y rz u co n y ch z pracy. P o m o c p ra w n ą z a o fe r o w a ł p o n o w n ie M ie c z y sła w K o rc z a k . W zb ie ran ie śro d k ó w m a te rialn y ch z a a n g a ż o w a ło się p o c z ą tk o w o k il­ k a, p ó źn iej k ilk a n aście o só b n a czele z J ó z e fe m S re n io w sk im 20. M im o n ie u fn o ści ro b o tn ik ó w a k c ja p o w o li z a c z y n a ła p r z y n o sić p ie rw sz e re z u lta ty n ie ty lk o w W arszaw ie, ale tak że w Ł o d z i. Z a s k o c z o n a tak im o b ro te m sp raw y w y d a w a ła się S łu ż b a B e z p ie c z e ń stw a. D a ł tem u w y ra z d y re k to r D e p a rta m e n tu III M S W gen . A d a m K rz y sz to p o rsk i p o d c z a s te le k o n fe re n c ji z n a c z e ln ik a m i w y d z ia łó w III k o m e n d w o je w ó d z k ic h M O n a p o c z ą tk u w rz e śn ia 1 9 7 6 r. S tw ie rd z ił w ó w cz as: „ M u sim y b y ć p rz y g o to w a n i [...] ab y b a rd z o ak ty w n ie re a liz o w a ć n ad a l p ro g ra m zw a lc z a n ia o p o z y c ji, k tó r a n iestety - trz e b a to sam o k ry ty cz n ie p rzy z n ać - u z y ­ sk u je d o d a tn ie d la sieb ie p u n k ty w o sta tn ich m ie siąc ac h i m y tu w łaściw ie n ie z a ­ w sze je ste śm y w e w łaściw ie p o jętej o fe n sy w ie o p e ra c y jn e j. W w ielu p rz y p a d k a c h m u sim y p rz e c h o d z ić d o defen syw y, a to ju ż jest z jaw isk o b a rd z o n iek o rz y stn e, d la te g o n a d ty m z a g a d n ie n ie m b ę d zie m y jeszcze w sp ó ln ie p ra c o w a ć i d alej b ę ­ d ziem y z a sta n a w ia ć się, jak ie są n asze z a d a n ia , co ro b ić , aby ta n a sz a o fe n sy w a b y ła b a rd z iej sk u te c z n a ” 21.

W sp a rc ie u d zie la n e ro b o tn ik o m , zra zu sp o n ta n ic z n e , p rz y b ra ło b a rd z ie j z o r ­ g a n iz o w a n ą fo rm ę p o p o w sta n iu 2 3 w rz e śn ia 1 9 7 6 r. K o m ite tu O b ro n y R o b o t­ ników , k tó ry w ap e lu d o sp o łe c z e ń stw a z a p o w ia d a ł n iesien ie w y rz u ca n y m z p r a ­ cy i szy k an o w a n y m p o m o c y p ra w n e j, fin a n so w e j, le k arsk ie j, zb ie ran ie in fo rm acji o re p re sja c h i p u b lik o w a n ie ich. W śró d za ło ż y c ie li K O R zn alazły się o so b y p o ­ w szech n ie zn an e i d a rz o n e sza cu n k iem , w y w o d z ą c e się z ró żn y ch śro d o w isk - in ­ te le k tu aliśc i, p raw n icy, w e te ra n i P o lski P o d z iem n ej, o p o z y c y jn a m ło d z ie ż . C elem K O R , lic z ą ce g o p o c z ą tk o w o cztern aście o só b , d o k tó ry ch w p ó ź n ie jsz y m o k resie d o łąc zy ły n a stę p n e , b y ło d o p ro w a d z e n ie d o u w o ln ie n ia w ięzio n y ch i p rz y w ró c e ­ nie d o p ra c y u c z e stn ik ó w p ro te stu . K o m ite t d z ia ła ł jaw n ie , ro z w ija ją c sto p n io w o - m im o szy k an SB - c o ra z sz e rsz ą ak cję. Z g o d n ie z z a p o w ie d z ią d an e o r e p r e ­ sjach , a tak że o za k resie u d zielan ej p o m o cy , p u b lik o w a n o n a ła m a c h w y d a w a n e ­ g o p rzez K O R „K o m u n ik a tu ” 22.

Je sz c z e p rz e d p o w sta n ie m K O R w ła d z e b e z p ie c z e ń stw a zw ró ciły u w ag ę na sz c z e g ó ln ą ak ty w n o ść śro d o w isk o p o z y cy jn y ch w Ł o d z i23. Z za n ie p o k o je n ie m 18 L. Próchniak, Aneks [w:] O pozycja i opór..., s. 1 3 7 -1 4 0 .

19 J.J. Lipski, KO R, Londyn 1983, s. 4 0 i n.

20 K. Tatarow ski, KO R w Ł odzi, „Poglądy” 1981, nr 7, s. 14; M . Wolniewicz, op. cit., s. 7 8 -7 9 . 21 A IPN Ł d, P f 10 /9 7 5 , t. 1, Steno gram telekonferencji z dyrektorem D epartam entu III M SW gen. A dam em K rzysztoporskim , 6 IX 1976 r., k. 2 71.

22 A. Friszke, O pozycja polityczna... , s. 344 i n.

23 AIPN Ł d, Pf 10/975, t. 1, Stenogram telekonferencji z w icedyrektorem D epartam entu III M SW płk. Stochajem , 3 VIII 1976 r., k. 261.

o b se rw o w a n o ten , n ie ja k o uboczny, sk u tek ak cji p o m o c y z w o ln io n y m z pracy. We w rześn iu k o n sta to w a n o : „P o w stan ie k o m itetu o b ro n y ro b o tn ik ó w [tak w o ry ­ g in ale - L.P.] d o p r o w a d z iło [...] d o z in te g ro w a n ia łó d z k ie g o o śr o d k a o p o z y cji, czeg o d o ty c h c z a s w tak im z a k re sie nie n o to w aliśm y . A k tu aln ie sy tu a c ja k sz ta łtu ­ je się w ten sp o só b , że w szy stk ie o p o z y cy jn e gru p y o so b o w e są z a p o śre d n ictw e m sw o ich łą c z n ik ó w w stały m k o n ta k c ie w y m ian y in fo rm a c ji” 24. P o d c z a s k olejn ej te le k o n fe re n c ji 8 lis to p a d a 1 9 7 6 r. gen . K rz y sz to p o rsk i u b o le w a ł, że a k c ja z b ie ­ ra n ia fu n d u szy n a p o m o c d la re p re sjo n o w a n y c h ro z w ija się d o b rz e nie tylk o w W arszaw ie, ale ró w n ie ż w śro d o w isk a c h literack ich , ak to rsk ic h , n au k o w y ch i stu d en ck ich w Ł o d z i. W zw iązk u z tym , że w M S W jeszcze n ie z d e c y d o w a n o , ja k ą tak ty k ę n ależy p rzy jąć w sto su n k u d o K O R , gen . K rz y sz to p o rsk i u d zielił ty m czaso w y ch w ytyczn ych , k tó ry m i p o w in n y k ie ro w a ć się w o je w ó d z k ie w ład ze SB : „ n a razie d z iała m y ty lk o m e to d a m i o p e racy jn y m i, tzn . nie d ziała m y m e to d a ­ m i ad m in istracy jn y m i, b o w p ra w d z ie m y śm y o strz e g li o rg a n iz a to ró w o n ie fo r­ m aln y m istn ien iu k o m ite tu , ale n ie z a p a d ła d ecy zja, k tó r a by n a m p o z w a la ła na w k ro cz e n ie w p o sta c i śle d z tw a w sto su n k u d o tych u c z e stn ik ó w b ą d ź o rg a n iz a ­ to r ó w tej ak cji. W ob ec te g o m o ż e m y ty lk o o p e racy jn ie u sta la ć lu d z i, k tó rzy sa ­ m o rzu tn ie lu b z in sp irac ji p o sz c z e g ó ln y c h o só b , o b cy ch o śr o d k ó w d y w ersji w ła ­ śn ie te listy, p ie n ią d z e czy p rze sy łk i p r ó b u ją p rz e k a z y w a ć ” 25.

S zcze g ó ln e z a n ie p o k o je n ie SB w z b u d z iła m o ż liw o ść u tw o rz e n ia łó d z k ie g o o d d z ia łu k o m ite tu , o czym in fo rm o w a li tajn i w sp ó łp ra c o w n ic y d z ia ła ją c y w ś r o ­ d o w isk a c h o p o z y cy jn y ch . B yły to , ja k się w y d aje , o b aw y n ie u z a sa d n io n e , gdyż w śró d c z ło n k ó w o p o z y c ji o d p o c z ą tk u d o m in o w a ł p o g lą d , że n a jle p szy m ro z w ią ­ za n iem b ęd zie d e sy g n o w a n ie sw o je g o p rz e d sta w ic ie la d o K O R . P o d jęciu o s ta ­ teczn y ch decy zji słu żyły w izy ty J a n a J ó z e f a L ip sk ie g o (19 listo p a d a ) i J a c k a K u ­ ro n ia (2 6 listo p a d a ) w Ł o d z i. U z g o d n io n o , że p rz e d sta w ic ie le m śro d o w isk a łó d z k ie g o z o sta n ie J ó z e f S re n io w sk i, n ajb ard zie j akty w n y w n iesien iu p o m o c y ro b o tn ik o m . N a p o c z ą tk u 1 9 7 7 r. d o łą c z y ł d o n ie g o - z g o d n ie z su g e stią L ip ­ sk ie g o , żeb y d ru g im re p re z e n ta n te m z o s ta ła „ o s o b a o u zn an y m a u to ry te c ie s p o ­ łe c z n y m ” - a d w o k a t S te fa n K a c z o r o w sk i, p rz e d II w o jn ą ś w ia to w ą se k re ta rz g e n e ra ln y C h r z e ś c ija ń sk ie j D e m o k r a c ji, p ó ź n ie j c z ło n e k Z a r z ą d u G łó w n e g o S tro n n ic tw a Pracy, u cze stn ik p o w sta n ia w a rsz a w sk ie g o i d e le g a t o k rę g o w y D e le ­ g atu ry R z ą d u R P n a K raj w w o je w ó d z tw ie łó d z k im 26.

1 6 4 P o w stan ie K O R i a k ty w iza cja ró ż n y ch śro d o w isk w y w o ła n a o d ru c h e m so li­ d a rn o śc i z p rz e śla d o w a n y m i r o b o tn ik a m i stan o w iły d la SB p o w a ż n e w y zw an ie. A by m u sp ro sta ć , u c ie k a n o się d o ró ż n o ro d n y c h m e to d , w śró d k tó ry ch d o m in u ­ ją c ą ro lę o d g ry w a ły re p re sje . N ie u sta n n a in w ig ila cja, z a ró w n o d y sk retn a , jak i o ste n tac y jn a, m a ją c a u św ia d o m ić o b se rw o w a n e m u , że w szelk ie je g o k ro k i są u w aż n ie śle d z o n e p rzez a p a ra t b e z p ie c z e ń stw a , k o n tr o la k o re sp o n d e n c ji, p o d ­ słu ch tele fo n iczn y i p o k o jo w y służyły z a stra sz e n iu o ra z zm ęczen iu p sy ch iczn e m u z a ró w n o c z ło n k ó w o p o z y c ji, ja k i o só b u trz y m u jący ch z n im i kon takty.

24 Ibidem , Pf 10/974, t. 1, O cena stanu zagrożenia bezpieczeństw a w ew nętrznego w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego we w rześniu 1976 r., 12 X 1976 r., k. 243.

25 Ibidem , Pf 10/975, t. 1, Stenogram telekonferencji z dyrektorem D epartam entu III M SW gen. Adam em Krzysztoporskim 8 X I 1976 r., 11 X I 1976 r., k. 2 9 3 , 297.

W m a te ria ła c h SB p rz y ta cz a n o liczn e p rz y k ład y sto so w a n y c h p rzez n ią szy ­ k an . W n o ta tc e sp o rz ą d z o n e j n a jp ra w d o p o d o b n ie j w gru d n iu 1 9 7 6 r. w y m ie n ia ­ n o m .in . d z ia ła n ia „d e z in te g ra c y jn e i n ę k a ją c e ” p o d e jm o w a n e w ty m ro k u w s to ­ su n k u d o b yłych c z ło n k ó w R u ch u - A n d rz e ja W o źn ick iego i B e n e d y k ta C zum y. B y li on i sy stem aty czn ie - i o ste n tacy jn ie - k o n tro lo w a n i p rzez fu n k cjo n a riu sz y SB w m iejscu pracy, o d su n ię to ich o d k o n ta k tó w z c u d z o z ie m ca m i, z a strz e ż o n o im w y jaz d y z a g ran icz n e o ra z b lo k o w a n o m o ż liw o ść a w a n su i p o d w y ż k i z a r o b ­ ków . W y k o rzy sty w an o k a ż d ą n a d a rz a ją c ą się o k a zję d o d o d a tk o w y c h , n iek ied y d ro b n y ch , ale u ciążliw y ch szyk an . Z a sp ra w ą SB n p . a d m in istra c ja z a k ła d u p racy i Z a k ła d U b e z p ie c z e ń S p o łe c z n y c h n ie u zn a ły z a sa d n o śc i z w o ln ie n ia le k a r sk ie ­ g o B e n e d y k ta C zum y, w w y n ik u czeg o nie w y p ła c o n o m u za siłk u c h o ro b o w e g o z a d z ie w ię ć d n i. R o z p u s z c z o n o z a r a z e m p o g ł o s k ę , że fik c y jn a c h o r o b a słu ż y ­ ła jed y n ie w y łu d z en iu p ie n ię d zy o d z a k ła d u 27.

C z ę sto sto so w a n ą p rz e z SB p ra k ty k ą były rew izje p o d ja k im k o lw ie k , czasam i zu p ełn ie ab strak cy jn y m p re te k ste m . W p a ź d z ie rn ik u 1 9 7 6 r. p rz e sz u k a n o m ie sz ­ k an ie stu d e n ta W yd ziału F ilo z o fic z n o -H isto ry c z n e g o U Ł B a rto sz a P ietrza k a, p o ­ d e jrz a n e g o o w y k o n y w an ie zd ję ć p o rn o g ra fic z n y c h . Z n a le z io n o jed y n ie w y d a w ­ n ictw a p ary sk iej „K u ltu r y ” , m im o to P ietrzak z o sta ł za trzy m an y n a 2 4 g o d zin y w ra z z p rz e b y w ając y m i w ó w c z a s w m ie szk a n iu zn ajo m y m i. Z d o k u m e n tó w w y ­ n ik a, że re w iz ja ta m ia ła sta n o w ić jed y n ie w stęp d o k o lejn y ch d z ia ła ń re p re sy j­ n ych w sto su n k u d o śro d o w isk o p o z y cy jn y ch w Ł o d z i. Z p la n o w a n e j ak cji z re ­ zy g n o w a n o - nie n a d łu g o - n a w y raźn e p o le c e n ie D e p a rta m e n tu III M S W 28.

15 listo p a d a 1 9 7 6 r. K O R zło ż y ł w sejm ie w n io se k o p o w o ła n ie k o m isji p o ­ selsk iej d o z b a d a n ia p rz y p a d k ó w n a d u ż y w a n ia p ra w a w o b e c u c z e stn ik ó w p r o te ­ stó w czerw co w y ch . W w y d an y m d w a ty g o d n ie p ó źn iej

Apelu do społeczeństwa

in fo rm o w a n o , że ro b o tn ic y o d w o łu ją c y się d o są d ó w p rz e c iw d e c y z jo m z a k ła ­ d ó w p ra c y o ra z sk ła d a ją c y sk a rg i d o p ro k u ra tu ry n a b e z p ra w n e bicie i to r tu r o ­ w an ie są z a stra sz a n i i p o d d a w a n i k o le jn y m p rz e śla d o w a n io m . U zn ając, że w tej sy tu acji ty lk o n a c isk o p in ii sp o łeczn ej m o że sk ło n ić w ład ze d o z a p rz e sta n ia r e ­ p re sji, z w ra c a n o się o w y sy łan ie listów , p ety cji i re z o lu c ji d o m a g a ją c y c h się p o ­ w o ła n ia k o m isji p o se lsk ie j, k tó r a „ z b a d a i u jaw n i w szy stk ie o k o lic z n o śc i w y d a ­ rzeń cz e rw c o w y ch ” . W o d p o w ie d z i n a ap el z c a łe g o k raju zaczęły n ap ły w a ć listy p o d p isa n e p rze z d ziesiątk i, a n iek ied y setk i o só b . Z d a n ie m A n d rz e ja F riszk e b y ła

to „n a jw ię k sz a k a m p a n ia w d ziejach P R L ” , k tó r a d o p r o w a d z iła nie ty lk o d o ze- 1 6 5 b ra n ia k ilk u ty sięcy p o d p isó w , ale ró w n ie ż sp o p u la ry z o w a ła sp raw ę r e p r e sjo n o ­

w an y ch ro b o tn ik ó w o ra z sa m ą id eę K O R 29.

Ś ro d o w isk o łó d zk ie w z ię ło czynn y u d z ia ł w ak cji p ety cy jn ej. P o d L iste m 1 7 5 , w y sto so w a n y m p rzez p rz e d sta w ic ie li św ia ta k u ltu ry i n au k i, p o d p isa li się filo z o ­ fo w ie : W ło d z im ie rz G ro m ie c , Ja n u s z G ó rsk i, W ik to r N ie d ź w ie d z k i, M iro sła w a Su sk a, A ld o n a P o b o je w sk a, A n d rzej Ł o d y ń sk i i Ire n a M a z u re k , in ży n ierow ie E w a S u łk o w sk a -B ie re z in i M ie c z y sła w M a z u re k , a tak że re d a k to r W y d aw n ictw a Ł ó d z k ie g o H e le n a Z o fia G ro m iec. W p óźn iejszy m okresie p o d L istem 17 5 złożyli

Służba Bezpieczeństwa w obec opozycji w Lodzi 1976-1980

27 AIPN Łd, Pf 10/956, t. 2, D ziałan ia dezintegrujące i nękające, [grudzień 1976 r.?], k. 102. 28 Ibidem , Pf 10/974, t. 1, O cena stanu zagrożenia bezpieczeństw a w ew nętrznego w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w październiku 1976 r., 10 X I 1976 r., k. 257.

sw o je p o d p is y ró w n ie ż filo lo g o w ie : S ła w a L isie c k a , Z d z is ła w D o m in ia k i K o n ­ r a d T a ta ro w sk i. In d y w id u a ln e listy sk ie ro w a li d o se jm u p o e c i J a c e k B ie re z in , Z d z is ła w J a s k u ł a i W ito ld S u łk o w sk i, p ra w n ic y K a r o l G ło g o w s k i i S te fa n K a ­ c z o r o w sk i o ra z stu d e n c i s o c jo lo g ii Z b ig n ie w S e k u lsk i i G r z e g o r z M a lisz e w sk i. Z b io r o w ą p e ty c ję w sp ra w ie p o w o ła n ia k o m isji w y sto so w a li w ie rn i z p a r a fii św. T e re sy 30.

W ład z e b e z p ie c z e ń stw a stara ły się p rz e c iw d z ia ła ć ak cji p ety cy jn ej. S z c z e g ó ln a m o b iliz a c ja SB n a s tą p iła zw łasz c z a z ch w ilą z a in ic jo w a n ia p rzez Jó z e f a S ren iow - sk ie g o z b ie ra n ia p o d p isó w w śró d stu d e n tó w łó d zk ich u czeln i w yższych . N a je d ­ n o ze sp o tk a ń o rg a n iz acy jn y ch w m ie szk a n iu d o c . B ro n isła w y Ja d w ig i L ip sk iej w k ro cz y li fu n k c jo n a riu sz e M O p o d p re te k ste m p o sz u k iw a n ia sp ra w c ó w r o z b o ­ ju d o k o n a n e g o r z e k o m o w p o b liż u . C e le m S B b y ło p rz e d e w sz y stk im z a s t r a ­ sze n ie ty ch u c z e stn ik ó w , k tó rz y p rz y o k a z ji a k c ji p e ty c y jn e j z e tk n ę li się ze ś r o ­ d o w isk ie m k o r o w s k im p o r a z p ierw sz y . Z e stu d e n ta m i o r a z ich r o d z ic a m i p rz e p ro w a d z o n o ro z m o w y o strz e g a w c z e . P o d n ac isk ie m SB ro z m a w ia ły z nim i ró w n ie ż w ła d z e u czeln i. Ja c e k B arty zel o św iad c z y ł w ó w c z a s d z ie k a n o w i W y d zia­ łu F ilo lo g ic z n e g o U Ł , że „ s p r a w a z b ie ra n ia p o d p is ó w p o d p e ty c ją n ależy w y łą c z ­ nie d o sfery je g o o so b isty ch z a in te r e so w a ń ” . D w u k ro tn ie d o p r o r e k to r a P o li­ tech n ik i Ł ó d z k ie j b y ł w zy w an y J a c e k Z e jd le r. R e k to r P ań stw o w ej W yższej Szk o ły F ilm o w e j, T e a tra ln e j i T elew izy jn ej z w o ła ł sp e c ja ln e sp o tk a n ie p rz e d sta w ic ie li o rg a n iz a c ji p arty jn ej z c z ło n k a m i S o c ja listy c z n e g o Z w ią z k u S tu d e n tó w P olskich , p o d c z a s k tó re g o p o w ia d o m ił o zb ie ran iu p o d p is ó w p o d p e ty c ją d o sejm u i z o b o ­ w ią z a ł zeb ran y ch d o in fo rm o w a n ia o tym . J ó z e f S re n io w sk i z o sta ł n a to m ia st w e ­ zw an y d o p ro k u ra tu ry , gd zie o strz e ż o n o go p rz e d p o d e jm o w a n ie m d z ia ła ln o śc i „o d c ią g a ją c e j stu d e n tó w o d ich p o d sta w o w e g o o b o w ią z k u , to je st n a u k i” . R o z ­ m o w a , ja k z a n o to w a n o w sp ra w o z d a n iu SB , „n ie w y w a rła n a J[ó z e fie ] S re n io w ­ sk im z a k ła d a n e g o w ra ż e n ia ” 31.

O stateczn ie p o d p isy p o d p ety cją stu d e n tó w łó d zk ich u czeln i zło ży ło 1 7 6 o só b . 2 8 m a rc a 1 9 7 7 r. w im ie n iu sy g n a tariu sz y w y słali ją d o sejm u J o a n n a O lsz e w sk a (In stytut P e d a g o g ik i i P sy ch o lo g ii), A n n a N ie z a b ito w sk a (W ydział B io lo g ii i N a ­ u k o Z ie m i), P io tr A m ste rd a m sk i (W ydział M a te m a ty k i, F iz y k i i C h em ii) i Ja c e k B arty zel (W ydział F ilo lo g ic z n y )32.

N a sy gn atariu sz y i o rg a n iz a to ró w ak cji zb ieran ia p o d p isó w p o d a p e le m o p o- 1 6 6 w o łan ie k o m isji p o selsk iej sp ad ły rep resje. P rzede w szy stk im stara n o się p o zb aw ić p racy osoby, k tó ry ch n az w isk a w id n iały p o d L iste m 1 7 5 . D z iałan ia SB były n ie ­ zw ykle k o n sek w en tn e i trw ały p rzez w iele m iesięcy. W m aju W ło d zim ie rz G ro - m iec z o sta ł p o in fo rm o w an y , że z k o ń ce m ro k u a k a d e m ic k ie g o U n iw ersy tet Ł ó d z ­ ki ro z w ią zu je z n im u m o w ę o p ra c ę . K ilk u d z ie się cio ro słu ch aczy je g o w y k ład ó w w y sto so w a ło d o re k to ra U Ł R o m u a ld a S k o w ro ń sk ie g o p ro śb ę o co fn ięcie decyzji, nie u zy sk ali o n i je d n a k o d p o w ie d z i. W lip cu asy ste n t n a W ydziale F ilo z o ficz n o - -H isto ry c z n y m U Ł J a n u s z G ó r s k i n a zn a k p r o te stu p rz e c iw k o z w o ln ie n iu W ło ­ d z im ie rz a G r o m c a zre z y g n o w a ł z pracy. 3 0 czerw ca strac iła zatru d n ien ie w W y­ 30 D okum enty K om itetu..., s. 7 7 ; K. Tatarow ski, op. cit., s. 1 4 -1 5 ; M . Wolniewicz, op. cit., s. 80. 31 AIPN Łd, Pf 10/974, t. 2, O cena stanu zagrożenia bezpieczeństw a w ew nętrznego w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w m arcu 1977 r., 7 IV 1977 r., k. 2 4 -2 8 .

Służba Bezpieczeństwa w obec opozycji w Lodzi 1976-1980

d aw n ictw ie Ł ó d z k im H e le n a Z o fia G ro m ie c . W ty m sam y m o k resie w ład ze A k a ­ d em ii M e d y czn ej u siło w a ły w y p o w ie d zie ć p racę Iren ie M a z u re k i A n d rzejo w i Ł o- d y ń sk iem u , k tó rzy p rzeb y w ali w ó w c z a s w szp italu . M im o n acisk ó w SB lek arz d y ­ żu rn y o d m ó w ił w y p isa n ia p acjen tów , co u n iem o żliw iło w ręczen ie w y m ó w ien ia. N a ty m ich k ło p o ty się nie zakończyły, w e w rz eśn iu b o w ie m re k to r A M z a k o m u ­ n ik o w ał, że z o sta ją p rzen iesien i - Iren a M a z u re k d o b ib lio tek i A M , a A n d rzej Ł o- d y ń sk i d o Z a k ła d u B io ch em ii. W o sta tn ich d n iach m a ja T eatr Ł ó d z k i ro zw iązał u m o w ę z reży serem Je rz y m M a rk u sze w sk im . K o n ra d T ataro w sk i, asy sten t w Z a ­ k ład zie T eo rii Literatu ry, T eatru i F ilm u , z a ch o w ał p ra c ę d zięk i zd ecy d o w an ej p o ­ staw ie sw eg o zw ierzch n ik a, p ro f. T eresy C ie ślik o w sk ie j33.

W ob ec sy gn atariu sz y p ety cji i akty w n ych c z ło n k ó w o p o z y c ji z a sto so w a n o też inne szykany. J a c k a B ierezin a re le g o w a n o z U Ł , a W ik to ro w i N ie d źw ie d z k ie m u , k tó ry p la n u jąc w y jaz d n a staż nauk ow y, w y n ajął sw o je m ieszk an ie M iro sła w ie S u ­ sk iej, p r ó b o w a n o je o d e b r a ć . W strz y m a n o je g o w y ja z d , u k a r a n o g o ró w n ie ż grzy w n ą z a p rzeb y w an ie w d o m u żo n y b e z m eld u n k u , p o d o b n e k o n sek w en cje w y c ią g n ięto w sto su n k u d o Su sk iej. W m arc u W ydział S p ra w L o k a lo w y ch Ł ó d ź- -B ałuty p o in fo rm o w a ł N ie d ź w ie d z k ie g o o co fn ięciu p rzy d ziału n a m ieszk an ie i n ak aza ł m u p rzen iesien ie się d o m ie sz k a n ia żony. S p ra w a cią g n ę ła się p rzez k o ­ lejn e m iesiące, w e w rz eśn iu d ecy zja o p o zb aw ie n iu go m ie sz k a n ia z o sta ła p o tw ie r­ d z o n a p rze z p re z y d e n ta Ł o d z i Je r z e g o L o re n sa , a o sta tec zn ie - n a szczęście d la p o k r z y w d z o n e g o - z o s ta ła a n u lo w a n a 34. M ir o s ła w a S u sk a sta n ę ła n a to m ia st p rz e d k o le g iu m d o sp ra w w y k ro cz eń z a z a k łó ca n ie ciszy n o cn ej, ch o ciaż jed yn ym d o w o d e m b y ł an o n im n ap isan y rz e k o m o p rzez m ie sz k a ń c ó w b lo k u (w ładze b e z ­ p ie cze ń stw a u zg o d n iły z re k to re m U Ł , że n egaty w n e d la ob w in io n ej orzeczen ie k o le g iu m b ęd zie w y sta rcz ając ą p o d sta w ą d o ro z w ią z a n ia z n ią u m o w y o p racę z k o ń ce m ro k u a k a d e m ic k ie g o ). K o le g iu m u k a ra ło też Z d z isła w a Ja sk u łę grzy w ­ n ą w w y so k o śc i 3 tys. zł za zalan ie m ie sz k a n ia są sia d o m i n aru szen ie p o rz ą d k u p u ­ b licz n e g o . M ie sz k a n ie p ró b o w a n o o d e b ra ć B a rto sz o w i P ietrzak o w i. N a k ło n io n o ró w n o cze śn ie M ie jsk ie P rz ed sięb io rstw o K o m u n ik acy jn e, aby z a ż ą d a ło zw rotu fu n d o w a n e g o p rzez nie - a częścio w o n ie o d p ra c o w a n e g o - sty p en d iu m . S k u te cz­ nie u tru d n ia n o też przy jęcie P ie trza k a d o Z w iąz k u P olskich A rty stó w F o to g r a fi­ ków . W ito ld a S u łk o w sk ie g o (z w o ln io n eg o z p racy jeszcze w 1 9 7 6 r.), Ja c k a Bie- rezin a, Z b ig n ie w a S e k u lsk ie g o i w ielu in nych n ach o d z ili co ja k iś czas d zieln icow i fu n k cjo n a riu sz e M O , p rz y p o m in a ją c im o k o n ie c z n o śc i p o d ję c ia p ra c y 35.

S łu ż b a B e z p ie c z e ń stw a n a sz e ro k ą sk alę p ro w a d z iła d z ia ła n ia m ające w y c z e r­ p a ć p sy ch iczn ie c z ło n k ó w o p o z y c ji, d o p ro w a d z ić d o p o d w a ż e n ia w z a je m n e g o zau fan ia, a jed n ocześn ie ab so rb o w ać ich n a tyle, by ogran iczy li d ziałaln ość „a n ty so ­ cjalistyczn ą” . Służyły tem u zw łaszcza p rzed sięw zięcia n azyw an e p o to czn ie o p eracją 33 D okum enty K om itetu..., s. 104, 132, 157; „K ron ika Ł ód zk a” 1977, nr 3, s. 1; M . Wolniewicz,

op. cit., s. 80.

34 Pewną rolę w pozytywnym załatw ieniu sprawy odegrało jej nagłośnienie przez „Politykę” jeszcze w czerwcu 1977 r. oraz w staw iennictwo w ładz uczelni jesienią tr. („K ronika Ł ód zk a” 1978, nr 4, s. 5 ; W. Falkow ska, Pechowe imieniny, „Polityka” 1977, nr 23).

35 AIPN Łd, Pf 10/976, O cena działań operacyjnych i specjalnych prow adzonych w styczniu w sto ­ sunku do „graczy” i osób z nimi związanych, 2 II 1977 r., k. 9 0 - 9 1 ; D okum enty K om itetu..., s. 104,

„ lis t” i o p e r a c ją „ te le fo n ” . J a k w sk a z u ją sam e nazw y, n ę k a n o c z ło n k ó w o p o z y cji a n o n im o w y m i lista m i i te le fo n a m i o n ajró żn iejszej treści, p o c h o d z ą c y m i jak o b y o d „ż y cz liw y ch ” , alb o w ręcz o d w ro tn ie - z a w ie ra ją ce o strz e ż e n ia lub groźby. Tyl­ k o w styczn iu w ra m a c h o p e ra c ji „ lis t” SB sp r e p a r o w a ła 8 0 p rz e sy łe k i p r z e p r o ­ w a d z iła 7 2 ro zm o w y . Z z a d o w o le n ie m o d n o to w y w a n o sk u te c z n o ść te g o ty p u d z ia ła ń , n a s ila ją c je w sto su n k u d o o s ó b w y k a z u ją c y c h sz c z e g ó ln ą w raż liw o ść n a tre ść z a w a rtą w an o n im ach .

D o ty p o w y ch d ziałań n ęk ający ch należy ró w n ież zaliczyć u m ieszczan ie p rzez SB w p rasie lub rozw ieszan ie n a p rzy stan k ach tram w ajo w y ch i au to b u so w y ch o ra z w innych u częszczan ych m iejscach fikcyjnych o fert sp rzed aży o k reślo n y ch rzeczy, z p o d a n y m i ad re sam i i n u m eram i te le fo n ó w czło n k ó w op o zy cji, a tak że g o d z in a ­ m i, w k tó ry ch m o g ą zg łasz ać się n ab yw cy (najczęściej w cześn ie ran o ). W m arcu 1 9 7 7 r. p o jaw iły się np. o g ło sz e n ia in fo rm u jące o tym , że Jó z e f Ś ren io w sk i sp rze ­ daje sa m o c h ó d o so b o w y m ark i S k o d a , sad zo n k i o g ro d o w e o ra z p ragn ie w yn ająć m ieszk an ie. P o do bn ej treści o g ło sz en ie d o ty czy ło W ło d zim ie rza G ro m c a , który o p ró c z „sk o d y lu x w stan ie id e a ln y m ” o fe ro w a ć m ia ł ró w n ie ż „p u d le c z a r n e ” . W k w ietn iu w „D z ien n ik u P o ran n y m ” w y d ru k o w a n o o g ło sz en ie o sp rzed aży przez n iego k o tó w syjam skich z ro d o w o d e m . Z k o lei A n d rzej W oźnicki m iał być za in te­ re so w a n y nie ty lk o z a m ia n ą m ie sz k a n ia , ale ró w n ie ż p rzy jęciem m ło d y c h k o b iet d o pracy. A trak cyjn e o ferty p o w o d o w a ły oczy w iście d u że z a in tereso w an ie, a tym sam ym d ezo rga n iz o w ały życie rzek o m y ch o g ło sz e n io d a w c ó w 36.

R e p re sje i szy k an y d o ty k a ły ró w n ie ż r o b o tn ik ó w z w o ln io n y c h z p ra c y p o 2 5 czerw ca 1 9 7 6 r. Je d n y m z p o w o d ó w b y ła p r ó b a zn ie ch ę ce n ia ich d o k o n ta k ­ tó w z K O R , k tó ry d o lu te g o 1 9 7 7 r. u d zie lił p o m o c y fin an so w ej 6 5 ro d z in o m zw o ln io n y ch , w y d a ją c n a ten cel 1 1 7 9 0 0 zł. W d w ó c h p rz y p a d k a c h p o d d a n o ro b o tn ik ó w w ie lo g o d z in n y m p rz e słu c h a n io m , n a k ła n ia ją c d o w sp ó łp ra c y z a p o ­ m o c ą k ija i m arch e w k i - z jed n ej stro n y g ro ż o n o sta łą in w ig ila cją i k o lejn y m i p rz e słu c h a n ia m i, z d ru giej o b ie c y w a n o zn alezien ie „d o b re j p r a c y ” . W ielo k ro tn ie u c ie k a n o się d o p ro w o k a c ji, ja k ą b y ło o fe ro w a n ie ro b o tn ik o m p o m o c y praw n ej i fin an so w ej p rzez fu n k c jo n a riu sz a SB p o d a ją c e g o się z a w y sła n n ik a K O R , co u m o ż liw ia ło p ó źn iej p o sta w ie n ie im za rzu tu p o w ią z a ń z n ie le g a ln ą o rg a n iz ac ją, k tó rej m ieli p rz e k a z y w ać sz k o d z ą c e in te re so m p a ń stw a in fo rm ac je w z a m ia n za w y n a g ro d z e n ie w ob cej w alu cie . T ak p o w a ż n e o sk a rż e n ia m iały sk ło n ić ro b o tn i- 1 6 8 k ó w d o p o w ia d a m ia n ia K M M O o w szelk ich k o n ta k ta c h z K O R 37.

W tych d z iała n ia ch a p a ra t b e z p ie c z e ń stw a cz ę sto w y k o rzy sty w a ł in fo rm acje zd o b y te p o d c z a s p rz e słu c h a ń lub p rze k a zy w an e p rzez tajn y ch w sp ó łp r a c o w n i­ ków . T ak sta ło się m .in . w styczn iu 1 9 7 7 r., gd y SB u z y sk a ła in fo rm a c ję , że ze w zg lę d u n a tru d n o śc i fin an so w e za siłk i p rzy z n an e w ty m m ie siąc u ro b o tn ik o m były m n iejsze n iż d o ty ch cza s. N a tej p o d sta w ie d o o só b k o rz y sta ją c y c h z p o m o ­ cy K O R ro z e sła n o - w ra m a c h o p e ra c ji „ lis t” - an o n im y su g e ru jące p o p e łn ia n ie 36 AIPN Łd, Pf 10/974, t. 2, Oceny stanu zagrożenia bezpieczeństw a w ew nętrznego w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w styczniu, lutym i marcu 1977 r., 8 II, 8 III i 7 IV 1977 r., k. 5, 1 6-19, 2 9 - 3 3 ; ibidem , Pf 10/976, O cena działań operacyjnych i specjalnych prow adzonych w styczniu w stosunku do „graczy ” i osób z nimi związanych, 2 II 1977 r., k. 9 0 - 9 4 ; „K ronika Ł ódzk a” 1977, nr 3, s. 3.

n ad u ż y ć fin an so w y ch p rzez Jó z e f a S re n io w sk ie g o i je g o w sp ó łp ra c o w n ik ó w . C o w ięcej, fu n k c jo n a riu sz e SB w y stę p u jący ja k o p rz e d sta w ic ie le K O R w rę cza li r o ­ b o tn ik o m sk ro m n e p a c z k i i sy m b o liczn e su m y pien ięd zy, aby u tw ie rd z ić ich w p rz e k o n a n iu , że in fo rm ac je p o d a n e w a n o n im ac h m o g ą być p ra w d z iw e . W zy ­ w an y ch w k ró tce p o te m d o k o m e n d M O ro b o tn ik ó w lu b c z ło n k ó w ich ro d z in o str z e g a n o o k o n se k w e n c ja c h u trz y m y w a n ia k o n ta k tó w z „e le m e n te m m ilicyjn ie p o d e jr z a n y m ” . Z d a r z a ło się te ż , że p o n a w ią z a n iu p rz e z w y sła n n ik ó w K O R p ie rw sz e g o k o n ta k tu z r o d z in ą ro b o tn ik a w y rz u co n e g o z p ra c y SB p o d e jm o w a ­ ła sta ra n ia o p rzy z n an ie jej c z ło n k o m w y ższy ch ren t lub stałej z a p o m o g i p ie n ię ż ­ n ej, by nie istn ia ła p o trz e b a k o rz y sta n ia z o fe ro w a n e j p o m o cy . Te w ie lo k ie ru n ­ k o w e d z ia ła n ia n ie je d n o k ro tn ie o d n o siły z a m ie rzo n y sk u te k 38.

W m arcu 1 9 7 7 r. p rz e d a p a ra te m b e z p ie cze ń stw a p o ja w iło się k o lejn e w y z w a­ nie - R u ch O b ro n y P raw C z ło w ie k a i O b y w atela, k tó ry staw iał so b ie cele p o d o b ­ ne d o fo rm u ło w an y ch p rzez K O R , e k sp o n u ją c jed n ak ż e p rzy ty m h a sła i d ążen ia n ie p o d le g ło śc io w e . N a je g o czele stan ęli A n d rzej C z u m a i L e sz e k M o czu lsk i, a z n ac z ąc ą część sy gn atariu sz y d e k la rac ji R O P C iO stan o w ili ło d zian ie: K a ro l G ło ­ g o w sk i, S te fan K a cz o ro w sk i (p o z o sta jąc y n ad a l czło n k iem K O R ), M a re k N ie s io ­ ło w sk i, ks. B o h d a n P apiern ik , Z b ig n ie w Sek u lsk i, Z b ig n ie w S iem iń sk i i A ndrzej W oźn icki39. T ydzień p o p o w sta n iu R O P C iO w o je w ó d z k ie w ład ze b ez p ieczeń stw a d o sta ły n o w e w ytyczn e. U zn ając, że R uch O b ro n y „n ie n a d a je się d o o tw a rc ia p o ­ stę p o w a n ia śle d c z e g o ” , M S W za k reśliło głó w n e k ieru n k i d ziała n ia : w p ro w a d z e ­ nie d o n ie g o tajn y ch w sp ó łp ra c o w n ik ó w , n ie d o p u sz cze n ie d o z a k o rz e n ie n ia się w św ia d o m o śc i sp o łeczn ej istn ien ia R O P C iO i p o p u la ry z a cji g ło szo n y ch przez n ie g o id ei, u n iem o żliw ien ie w z ro stu liczby zw iązan y ch z n im o só b o ra z w y p ra c o ­ w an ie „p o g łę b io n e j k o n ce p cji d e z in te g ra c ji” n a linii K O R - R O P C iO 40.

2 7 - 2 8 k w ietn ia łó d zcy sy g n atariu sz e d e k la racji R u ch u O b ro n y o ra z B en ed y k t C z u m a , u k tó re g o o tw a rto p u n k t k on su ltacy jn o -in fo rm acy jn y , z o stali w ezw an i d o W ydziału S p ra w W ew nętrznych U rzęd u M ia sta Ł o d z i. P o d cza s p rze słu ch ań o z n a j­ m io n o im m .in ., że R O P C iO u zn aw an y jest p rzez w ład ze z a o rg a n iz ację n ie le g a l­ n ą, w ięc p rzy n a leż n o ść d o n ie g o g ro z i o k re ślo n y m i k o n se k w e n cjam i k arn ym i. W o d p o w ie d z i p rzesłu ch iw an i tw ierd zili zazw yczaj, że R uch O b ro n y m a c h a ra k ­ ter zrzeszen ia, nie w y m a g a p ra w n e g o za re je stro w a n ia, w ięc je g o istn ien ie jest jak n ajb ard ziej legaln e. W ezw an ia d o W S W u zn ać n ależy za p ie rw sz ą - i ja k się o k a ­

za ło b e z sk u te c z n ą - p ró b ę z a stra sz e n ia c z ło n k ó w R O P C iO w Ł o d z i41. 1 6 9 7 m a ja 1 9 7 7 r. w K ra k o w ie zn alezio n o zw ło k i S tan isła w a P yjasa, stu d en ta p o ­

lon istyki U n iw ersytetu Ja g ie llo ń sk ie g o , za an g aż o w an eg o w działaln o ść opozycyjn ą,

Sluźba Bezpieczeństwa w obec opozycji w Lodzi 1976-1980

38 AIPN Ł d, Pf 10/974, t. 1, O cena stanu zagrożenia bezpieczeństw a w ew nętrznego w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w grudniu 1976 r., 12 I 1977 r., k. 2 7 4 ; ibidem, Pf 10/976, O cena działań operacyjnych i specjalnych prow adzonych w styczniu w stosunku do „graczy ” i osób z nimi zw ią­ zanych, 2 II 1977 r., k. 89, 94.

39 A. Friszke, O pozycja polityczna..., s. 452 i n.; J.J. Lipski, op. cit., s. 102-1 0 8 .

40 AIPN Ł d, Pf 10/975, t. 2, Stenogram z telekonferencji odbytej 4 kw ietnia z dyrektorem D epar­ tam entu III M SW gen. Adam em K rzysztoporskim , 5 IV 1977 r., k. 31.

41 Ibidem , Pf 10/974, t. 2, O cena stanu zagrożenia bezpieczeństw a w ew nętrznego w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w kwietniu 1977 r., 7 V 1977 r., k. 4 0 -4 1 ; ibidem, Pf 10/977, t. 1, Inform acja o nielegalnej działalności prow adzonej przez „łódzkie środow isko antysocjalistyczne” , 29 IV 1977 r., k. 170.

w sp ó łp ra c o w n ik a K O R . O m o rd e rstw o n a tle p o lity czn y m o d p o c z ą tk u p o d e jrz e ­ w a n o SB . W czasie o d b y w a jący ch się o d 13 d o 15 m a ja ju w e n a lió w z o rg a n iz o w a ­ n o u ro c z y sto śc i ża ło b n e . P o d czas w ielo ty sięczn y ch m an ife stacji d o m a g a n o się p u ­ b licz n eg o w y jaśn ien ia o k o lic z n o ści śm ierci S ta n isła w a P y jasa o ra z p o c ią g n ię c ia w in n ych d o o d p o w ie d z ia ln o śc i. In fo rm o w a n o ró w n ież o p o w sta n iu S tu d e n c k ie ­ go K o m ite tu S o lid a rn o śc i, m a ją c e g o stan o w ić n iezależn ą o d w ła d z - w p rz e c i­ w ień stw ie d o S o cjalisty czn e g o Z w iąz k u S tu d en tó w P olskich - o rg a n iz ac ję 42.

Z a b ó jstw o S ta n isła w a P y jasa i d e m o n stra c je w K ra k o w ie zn alazły sz e ro k i o d ­ d źw ięk w in n ych o śro d k a c h ak a d e m ic k ic h , w k tó ry ch z o rg a n iz o w a n o ak cje so li­ d a rn o śc io w e . W Ł o d z i m sze ż a ło b n e z a p la n o w a n o n a 1 6 m a ja w k o śc ie le św. T e­ re sy i 19 m a ja w k o śc ie le św. P io tr a i P a w ła , o czy m sz e r o k o in fo rm o w a n o . D z ia ła n ia te o d sa m e g o p o c z ą tk u były o b se rw o w a n e i sk ru p u la tn ie o d n o to w y w a ­ ne p rz e z M O i SB . 14 m a ja o d b y ła się o d p r a w a słu ż b o w a k ie ro w n ic tw a SB p o ­ św ię co n a sy tu acji w śro d o w isk a c h o p o z y cy jn y c h o ra z w śró d stu d e n tó w p o w y ­ d a rz e n ia c h w K r a k o w ie . W z w ią z k u z in fo r m a c ja m i o p la n o w a n y m w y je ź d z ie k ilk u n a stu o só b n a u ro c z y sto śc i ż a ło b n e w K ra k o w ie p o le c o n o fu n k c jo n a riu ­ szo m M O p a tro lu ją c y m d w o rc e PKP, aby u tru d n ia li n ab y w an ie p rz e z stu d en tó w b ile tó w k o le jo w y c h d o te g o m ia sta . Z a r z ą d z o n o c ią g łą o b se rw ac ję n iek tó ry ch c z ło n k ó w o p o z y c ji, k tó rzy m ieli z o sta ć za trzy m an i p rzy p ró b ie o p u sz c z e n ia Ł o ­ d zi. Z o b o w ią z a n o ró w n ie ż a k ty w istó w S Z S P o r a z a g e n tó w i in fo r m a to r ó w w śro d o w isk u m ło d z ie ż o w y m d o z w ra c a n ia u w a g i n a „w sz e lk ie z ja w isk a m o g ą ­ ce w p ły w ać u jem n ie n a a tm o sfe r ę ” w śró d stu d en tó w 43.

M sz ę ż a ło b n ą w k o śc ie le św. T eresy o d p ra w io n o zg o d n ie z z a p o w ie d z ia m i 16 m aja 1 9 7 7 r. Po jej zak oń czen iu p rzed k o ścio łe m o d b y ł się w iec, n a k tó ry m w y ­ stąp ił przed staw iciel stu d en tó w k rak o w sk ich J ó z e f R uszar, a p o nim g ło s zabrali J a ­ cek Z e jd le r z P W S F T iT i Ja c e k L ip o w sk i z P Ł. Piotr A m sterd am sk i z U Ł odczytał re zo lu cję łó d z k ie g o śr o d o w isk a a k a d e m ic k ie g o , z a w ie ra ją c ą w y razy so lid a rn o śc i z o św ia d c z e n ie m S K S , p o d p isa n ą n a stę p n ie p rz e z o k o ło 1 5 0 o só b . We m szy nie w ziął u d ziału J ó z e f S ren iow ski, zatrzym an y w K o m en d zie D zielnicow ej M O Ł ód ź- -B ałuty p o d zarzu tem w sp ó łu d z ia łu w zabójstw ie trzy n asto letn iego ch ło p ca44.

N a stę p n e g o d n ia ro z p o c z ę ły się ak cje rep resy jn e S B . Z a tr z y m a n o stu d en tk ę W yd ziału F ilo z o fic z n o - H isto ry c z n e g o U Ł E lżb ietę L e w iń sk ą, P io tra A m ste rd a m ­ sk ie g o o ra z A n d rz e ja W o ź n ick ie g o . P r z e p r o w a d z o n o re w izję w m ie jsc a c h ich 1 7 0 za m ie sz k a n ia , k o n fisk u ją c m a te ria ły p o lig ra fic z n e i w y d aw n ic tw a b e z d e b ito w e .

W sto su n k u d o A m ste rd a m sk ie g o i L ew iń sk iej w szcz ę to d o c h o d z e n ie p o d z a rz u ­ tem n ie le g a ln e g o k o lp o rta ż u u lo te k d o ty c zą cy ch śm ierci S ta n isła w a P y jasa. Z a ­ straszen iu stu d e n tó w m iały służyć liczn e p a tro le m ilicyjn e p rz e d a k a d e m ik a m i45. 42 N a temat śmierci Stanisław a Pyjasa i krakow skiego SKS zob. Czy k to ś przebije ten m u r? Spraw a

Stanisław a Pyjasa, oprac. F. Pyjas, A. Roliński, J. Szarek, Kraków 2 0 0 1 ; H . Głębocki, Studencki K o­ m itet Solidarności w Krakowie 1 9 7 7 -1 9 8 0 , W arszawa 1994.

43 L. Próchniak, A neks..., s. 1 4 9 -1 5 1 .

44 AIPN Ł d, Pf 10/ 9 7 3 , Inform acja na tem at sytuacji w Łodzi w związku ze śm iercią krakow skie­ go studenta Stanisław a Pyjasa, 17 V 1977 r., k. 8 -9 ; D okum enty K om itetu..., s. 112.

45 AIPN Łd, Pf 15/107, Akta kontrolne dochodzenia w spraw ie nielegalnego kolportażu i plakato­ w ania ogłoszeń; ibidem , Pf 10/977, t. 1, Inform acja na tem at odgłosów w związku z m szą żałobną w dniu 16 m aja i zastosow anych czynności przez SB KW M O w Ł odzi, 18 V 1977 r., k. 1 7 5 -1 7 6 ; J.J. Lipski, op. cit., s. 133.

18 m a ja o d b y ła się k o lejn a o d p ra w a k iero w n ictw a łódzkiej SB, p o d c z a s której p rzy jęto w ytyczn e „p la n u zab ezp ie czen ia o p e ra c y jn e g o ” m ający ch o d b y ć się dzień p ó źn iej u ro c z y sto śc i ża ło b n y ch . Z a m ie rz a n o n a b ie ż ą c o k o n tro lo w a ć (przy p o ­ m o c y tajn y ch w sp ó łp ra c o w n ik ó w ) n a stro je w śro d o w isk u a k a d e m ic k im , w ciągu n o cy u su n ą ć n e k ro lo g i i o g ło sz e n ia d o ty c z ą ce m szy, za trzy m ać p o n o w n ie Jó z e fa Śren io w sk ie go (co też u czy n io n o ), w ezw ać n a tzw. ro z m o w y p ro filak ty czn e n a jb a r­ dziej aktyw nych stu d e n tó w i czło n k ó w o p o zy cji i zw o ln ić ich d o p ie ro p o z a k o ń ­ czeniu n ab o że ń stw a (19 m a ja stu d en tk ę p ra w a p rzesłu ch iw an o sied em n aście g o ­ dzin b ez p rzerw y ), a tak że nie d o p u ścić d o ew en tu aln ego u d ziału w n im czło n k ó w K O R sp o z a Ł o d zi, zw łaszcza z K ra k o w a i W arszaw y. D o czasu za k o ń czen ia m szy i ro z e jścia się jej u czestn ik ó w „z ab e z p ie cze n ie ” p ro w ad z ić m iało d w u d ziestu u b ra ­ nych p o cyw ilnem u fu n k cjo n ariu szy SB . Ich za d a n iem b y ło m .in . o b serw o w an ie i u stalen ie n azw isk ja k najw iększej liczby u czestn ik ó w m szy i n agry w an ie ew en tu ­ alnych p rzem ó w ień . N a w y p ad e k zb ieran ia p rzez czło n k ó w K O R p o d p isó w p o d jak im k o lw iek d o k u m en tem zam ierzan o o p ra c o w a ć tek st k o n tro św iad cz en ia, p o d k tó ry m p o d p is y z b ie ra lib y czterej ta jn i w sp ó łp ra c o w n ic y . K o le jn i czterej tajn i w sp ó łp ra c o w n ic y - k sięża m ieli u sp o k a ja ć u czestn ik ó w zg ro m a d z e n ia46.

W b re w o b a w o m SB m sz a ż a ło b n a w k o śc ie le św. P io tra i P aw ła z g ro m a d z iła n ie w ie lk ą liczb ę o só b . W ięk szo ść z n ich sta n o w iła m ło d z ie ż , a o p o z y c ję re p re z e n ­ to w a li S te fan K a c z o ro w sk i, Z b ig n ie w S e k u lsk i o ra z M a r e k i S te fa n N ie sio ło w scy . Po m szy jej u c z e stn ic y r o z e sz li się sp o k o jn ie , z d a ją c so b ie sp ra w ę z o b e c n o śc i dużej liczb y p ra c o w n ik ó w a p a ra tu b e z p ie c z e ń stw a . W ład z e b e z p ie c z e ń stw a ten su k c e s p rz y p isa ły p o d ję ty m d z ia ła n io m p re w e n cy jn y m , z w ła sz c z a za trzy m an iu w a re sz c ie (n ie k ie d y d łu ż e j n iż p r z e z 4 8 g o d z in ) Ś r e n io w sk ie g o , W o ź n ick ie g o i k ilk o rg a stu d e n tó w 47.

A k ty w iz a c ja ś r o d o w is k a s tu d e n c k ie g o , z a p o c z ą tk o w a n a a k c ją p e ty c y jn ą w sp ra w ie p o w o ła n ia k o m isji p o se lsk ie j d la w y jaśn ie n ia o k o lic z n o śc i w y d arz eń czerw co w y ch , a w zw iązk u ze „ s p r a w ą P y ja sa ” w id o c z n a w sp o só b szczególn y, sta n o w iła w p o ło w ie 1 9 7 7 r. n ajw a żn iejszy p ro b le m w ła d z b e z p ie c z e ń stw a . P o ­ m im o p rz e p ro w a d z a n ia ro z m ó w o strz e g aw c z y c h i za trzy m ań o ż y w ien ie p o lity c z ­ n e w śr ó d stu d e n tó w trw a ło , c z e g o w y ra ze m b ył list d o m a rsz a łk a sejm u w sp r a ­ w ie u w o ln ie n ia u w ięzio n y ch w m aju 1 9 7 7 r. c z ło n k ó w i w sp ó łp ra c o w n ik ó w K O R . P o d p isy p o d n im zło ż y ło 9 9 o só b 48. K o n ty n u o w a n o ró w n ie ż d y sk u sje n ad

p o w o ła n ie m n iezależn ej o rg a n iz a c ji m ającej re p re z e n to w a ć in teresy łó d z k ie g o 1 7 1 śr o d o w isk a stu d e n c k ie g o n a w z ó r k ra k o w sk ie g o S K S . O sta te c z n ie in icjatyw y tej

n ie u d a ło się z re a liz o w a ć , je d n a k ż e liczn e g ro n o stu d e n tó w z a a n g a ż o w a ło się p ó źn iej w d z ia ła n ia firm o w a n e z a ró w n o p rze z K O R , ja k i R O P C iO 49.

Służba Bezpieczeństwa w obec opozycji w Lodzi 1976-1980

46

wokacyjnej uroczystości żałobnej w intencji śmierci Stanisław a Pyjasa organizowanej 19 m aja 1977 r. o godz. 17.00 w kościele św. Piotra i Pawła w Łodzi, przy ul. N aw rot nr 104, 18 V 1977 r., k. 13-20.

47

48

49

Z n ie c h ę cić m ło d z ie ż d o u d z ia łu w n iezależn y m życiu p o lity cz n y m m iały nie ty lk o p rz e słu c h a n ia i za trzy m an ia, ale p rz e d e w szy stk im g ro ź b a o d m o w y p rz y ję ­ cia n a stu d ia , re le g o w a n ia z u czeln i lub u n ie m o ż liw ie n ia p o d ję c ia p ra c y n a u k o ­ w ej. O tym , że b y ła o n a re a ln a , n ajlep iej św ia d cz ą p o le c e n ia p ły n ące z M S W d o k o m e n d w o je w ó d z k ic h . J u ż w k w ie tn iu 1 9 7 7 r. ge n . K r z y sz to p o r sk i z w ra c a ł sz c z e g ó ln ą u w ag ę n a zb liżający się n a b ó r n a p ierw sz y r o k stu d ió w , n a k a z u ją c sta ­ n o w cz o , ab y nie p rz y jm o w a n o o só b , w sto su n k u d o k tó ry ch - lu b ich r o d z ic ó w - SB m a p o w a ż n e za strze ż e n ia . Z a z n a c z a ł p rzy tym : „ s p r a w a je st n iezw yk le d e ­ lik a tn a i m u si być r o b io n a z p e łn ą o d p o w ie d z ia ln o śc ią , nie m ó w ią c ju ż o pełn ej ta jn o śc i te g o ro d z a ju p rz e d się w z ię ć ” . N a p o c z ą tk u czerw ca p rz y p o m in a ł o k o ­ n ie cz n o ści z a b lo k o w a n ia stu d e n to m o d z n a c z a ją c y m się „n e g a ty w n ą p o sta w ą p o ­ lity c z n ą” d o stę p u d o p ra c y n a u czeln i i m o ż liw o śc i p o d ję c ia stu d ió w d o k to r a n c ­ kich . Z a c h ę c a ł d o w sp ó łd z ia ła n ia z SZSP, p o w o łu ją c się n a „b a r d z o d o b re d o św ia d c z e n ia ” łó d zk iej SB w k o n ta k ta c h z ty m z w iąz k ie m 50.

W trz ecim k w artale 1 9 7 7 r. d z ia ła n ia re p re sy jn e a p a ra tu b e z p ie c z e ń stw a u le ­ gły zn aczn em u o g ra n ic z e n iu , z a ró w n o w cały m k raju , ja k i w Ł o d z i. N a m ocy am n e stii lip co w ej w ię zie n ia o p u śc ili cz ło n k o w ie i w sp ó łp ra c o w n ic y K O R o ra z p ięciu o sta tn ich ro b o tn ik ó w o sa d z o n y c h p o C z e rw cu ’ 7 6 . N ie n ależy oczy w iście za p o m in a ć , że n a d a l sz y k an o w a n o łó d z k ich sy g n a tariu sz y L istu 1 7 5 , p o n a w ia n o też p rz e słu c h a n ia w y b ran y ch o só b , cz e g o p rz y k ła d e m m o g ą b y ć E lż b ie ta L e w iń ­ sk a i P io tr A m ste rd a m sk i, k tó ry ch m im o am n e stii n a d a l w zy w an o d o K W M O 51. Je s ie n ią zn aczn ie za k ty w iz o w a ł się R O P C iO . N a sp o tk a n iu w W arszaw ie 1 7 - 1 8 w rz e śn ia o p r a c o w a n o o św ia d c z e n ie n a b e lg r a d z k ą k o n fe re n c ję p a ń stw sy g n a ta riu sz y A k tu K o ń c o w e g o K o n fe r e n c ji B e z p ie c z e ń stw a i W sp ó łp r a c y w E u r o p ie , w k tó ry m z a czy n n ik n ie z b ę d n y d la z a p e w n ie n ia p o k o ju n a św iecie u z n a n o p rz e strz e g a n ie p r a w w szy stk ich n a r o d ó w d o n ie z a w isło śc i i sa m o s ta n o ­ w ie n ia i o p o w ia d a n o się z a ro z lic z e n ie m p o sz c z e g ó ln y c h p a ń stw z z a sa d y p r z e ­ strz e g a n ia p r a w c z ło w ie k a i o b y w a te la 52. W p a ź d z ie rn ik u E m il M o rg ie w ic z , A d a m W o jcie ch o w sk i, Z b ig n ie w S e k u lsk i i A n d rzej W oźn ick i, tw o rz ą c y p o ls k ą g ru p ę A m n e sty In te rn a tio n a l, r o z p o c z ę li k a m p a n ię z b ie ra n ia p o d p is ó w p o d a p e le m tej o rg a n iz a c ji o u w o ln ie n ie w szy stk ich w ię ź n ió w p o lity c z n y c h n a całym św iecie. T rzej o sta tn i z o sta li z a trz y m a n i 2 2 p a ź d z ie rn ik a p rz e z fu n k c jo n a riu sz y M O p o d c z a s z b ie ra n ia p o d p is ó w p rz e d k a w ia rn ią „ H o r t e k s u ” p rzy ul. P io tr ­ k o w sk ie j w Ł o d z i i p o d z a rz u te m z a k łó c a n ia p o r z ą d k u p u b lic z n e g o stan ęli p rz e d k o le g iu m d o sp ra w w y k ro cz e ń . U k a ra n o ich g rzy w n am i w w y so k o śc i 3 tys. z ł53. N ie s p e łn a m ie sią c p ó ź n ie j w ty m sam y m m ie jscu p o n o w n ie z o sta ł z a ­ trz y m an y Z b ig n ie w S e k u lsk i o ra z K a ro l G ło g o w sk i z ż o n ą , k tó rz y z b ie rali p o d ­ p isy p o d w n io sk ie m o b y w a te lsk im d o R a d y P a ń stw a o u m ie sz c z e n ie w „D z ie n -50 AIPN Łd, Pf 10/975, t. 2, Stenogram y z telekonferencji z dyrektorem D epartam entu III M SW gen. Adam em K rzysztoporskim , 5 IV i 6 IV 1977 r., k. 32, 71.

51 „K ron ika Ł ó d zk a” 1977, nr 3, s. 2.

52 A. Friszke, O pozycja polityczna..., s. 4 5 6 -4 5 7 .

53 AIPN Łd, Pf 10/974, t. 2, O cena stanu zagrożenia bezpieczeństw a w ew nętrznego w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w październiku 1977 r., 6 X I 1 9 7 7 r., k. 172; ibidem, Pf 10/977, t. 1, Infor­ m acja na tem at sytuacji w środow iskach łódzkich „elem entów antysocjalistycznych” , 12 X I 1977 r., k. 196; „K ron ika Ł ódzk a” 1978, nr 4, s. 6 -1 0 .