Mieczysław Szerer
W kwestii wytycznych Sądu
Najwyższego co do wymiaru kary
Palestra 2/5-6(8), 33-36
W kwestii wytycznych Sqdu Najw yższego
co do wymiaru kary
Uwagi prof. Cieślaka o najnow szych w ytycznych Sądu Najwyższego (zamieszczone w n rz e 3-4 „ P a le s try ” z br.) są bardzo in teresu jące i poży teczne, zaw ierają jed n a k pew n e tw ierdzenia, k tó re m ogą w yw oływ ać n i e - - porozum ienia. T rzeb a więc rzecz w yjaśnić czym prędzej.
I
Zdanie w w ytycznych, że w skazania art. 54 k.k. „odnoszą się jedynie do tych okoliczności, k tó re za najw ażniejsze uznaw ał ustaw odaw ca w r. 1932“ , obudziło otoawę prof. Cieślaka, iż „można by stąd w yciągnąć wniosek, że art. 54 nie odpowiada obecnym pojęciom o fu n k cji k a ry w społeczeństw ie so cjalistycznym i ak tu aln y m problem om polityki k ry m in aln ej, chociaż od pow iadał założeniem ustaw odaw cy z r. 1932.” Szanow nem u A utorow i cho dzi o to, by w spom niane tw ierd zen ie niie było uznane przez sądy za całko w itą lub chociażby częściową d ezak tualizację art. 54, jako sprzecznego „z takim i czy innym i zasadam i obecnego porządku p raw n e g o ”.
Jeśliby m ogła pow staw ać podobna w ątpliw ość, to dobrze że prof. Cieślak na nią w skazał. Mogę jed n ak zapew nić, że na zebraniu, na któ ry m u ch w a lono w ytyczne, n ik t nie m yślał o u jm ow aniu czegokolwiek z mocy obowią zującej art. 54 k.k. U w ażano go jedy n ie za n i e k o m p l e t n y i chcia no uzupełnić w skazaniem , że wzgląd na „stosunek spraw cy do jasn o wido cznego in te re s u społecznego” pow inien się znajdow ać w śród ty ch czynni ków, na k tó re „w naszej sy tu a c ji sądy p o w in n y (używ ając term inologii art. 54 k.k.) p r z e d e w s z y s t k i m zw racać uw agę, gdy p rzystę p ują do o kreślania wysokości k a r y ”.
34 M IE C Z Y S Ł A W S Z E R E R N r 5— 6
II
Prof. C ieślak kw estionuje słuszność przyjęcia w w ytycznych, że „nie bezpieczeństw o społeczne spraw cy jest zależne w sposób konieczny od u- św iadom ienia sobie przez spraw cę szkodliwości społecznej swego czynu (. . Bo, powiada, „osoba niepoczytalna z pow odu choroby um ysłow ej lu b p ijak, k tó ry upił się do nieprzytom ności, mogą być bardzo niebezpiecz ni, chociaż nie zdają sobie w ogóle sp raw y ze znaczenia swych czynów (...)”. Prof. C ieślak w y ty k a przy tym , że w w ytycznych mówi się nie o „spo łecznym niebezpieczeństw ie czynu“, lecz o „społecznym niebezpieczeństw ie sp ra w cy “ . W yw ołuje to -bowiem „skojarzenia z dość odosobnionym i w n a u ce radzieckiej poglądam i Gercenzona, a naw et w prost gorsze jeszcze rem i niscencje poglądów szkoły p o z y ty w n e j.”
To chyba jakieś w ielkie nieporozum ienie. Przecież H ercenzon (w cyto w anym przez prof. Cieślaka m iejscu na str. 293 „P raw a k arn eg o “ tegoż
au to ra) m ów i w łaśnie o niebezpieczeństw ie społecznym p r z e s t ę p s t w a , a nie spraw cy, czyli o d w r o t n i e , niż to czynią w ytyczne. H ercenzon pisze tam m ianow icie: „przestępstw o popełnione um yślnie jest w zasadzie bardziej społecznie niebezpieczne aniżeli podobne przestępstw o popełnione nieum yślnie; przestępstw o popełnione przez recydyw istę jest bardziej społecznie niebezpieczne aniżeli analogiczne przestępstw o popeł nione po raz pierw szy.“
U w ażam to sform ułow anie H ercenzona za zgoła błędne, tym bardziej w ięc nie chciałbym , by kojarzono z nim posługiw anie się w w ytycznych (za k tó re ponoszę sw oją cząstkę odpowiedzialności) pojęciem społecznego niebezpieczeństw a s p r a w c y . Przecież w sform ułow aniu H ercenzona to w łaśnie je st niefortunne, że mówi się w nim o niebezpieczeństw ie prze stępstw a, a więc o niebezpieczeństw ie c z y n u .
Prof. C ieślak określa niebezpieczeństw o jak o znaczne praw dopodobień stw o w y rządzenia szkody. Zgoda. W tedy jed n a k nie mogą (może to m oja w ina) zrozum ieć, dlaczego przestępstw o um yślne m iałoby grozić większym praw dopodobieństw em w yrządzenia szkody niż przesiępstw o nieum yślne, a p rzestępstw o popełnione przez recydyw istę w iększym niż popełnione po raz pierw szy. Jeśli m anko zaw inione w yniosło np. 100 000 zł, to — m oim skrom nym zdaniem — s z k o d a jest absolutnie tak a sam a bez względu na to, czy spraw ca dopuścił się pow stania niedoboru um yślnie czy nieum y ślnie, po raz drugi czy po raz pierw szy. Różnica tkw i dopiero w niebezpie czeństw ie s p r a w c y : isto tn ie bowiem , człowiek, k tó ry popełnia p rze stęp stw o um yślnie lub po raz w tóry, jest bardziej społecznie niebezpiecz ny (czyli że grozi z jego strony większe praw dopodobieństw o w yrządzenia
now ej szkody w przyszłości) niż ten, k to po raz pierw szy w stąpił n a g ru n t przestępstw a lu b uczynił to przez nieum yślne potknięcie się.
I to w łaśnie m ają na m yśli w ytyczne, gdy m ów ią o „stosunku spraw cy do jasno w idocznego in teresu społecznego“ i polecają sądom zw racać u w a gę na to, „jak oskarżony uśw iadam ia sobie szkodliwość społeczną swego czynu, a p rzeto ja k im niebezpieczeństw em grozi interesow i społecznem u.“ Przypuszczam , że w szyscy zgodzimy się, iż człowiek, k tó ry już raz b y ł k a ran y i powrócił na drogę przestępstw a albo k tó ry z pełną um yślnością ła m ał zakaz k a rn y , jest o w iele niebezpieczniejszy od fryca czy przestępcy nieum yślnego. W ystarcza to do potrak to w ania go surow iej, a raczej je s t to zasadniczą p o d s t a w ą do u k aran ia go surow iej.
Co się zaś tyczy możliwości nasuw ania się przy czytaniu w yty cznych „rem iniscencji poglądów szkoły p o zy ty w n ej“ , to m ógłbym się z ty m sprze czać dopiero w tedy, gdybym wiedział, jak ie rem iniscencje w szczególności m a prof. C ieślak na m yśli. Bądź co bądź jednak, naw et najgorsze „rem ini scencje“ (nie m am najm niejszej w ątpliw ości, że prof. Cieślak zgodzi się z tym ) nie m ogą być arg u m en tem przeciw w yw odom w ytycznych, k tó re m ożna atakow ać jed y nie m erytorycznie, tzn. od strony ich w ł a s n e g o to k u myślowego, a nie ze w zględu na to, jakie budzą w spom nienia. Rem i niscencje to m glistość, zarzu t zaś pow inien być sprecyzow any.
III
N ajw ażniejsze jednak, że prof. Cieślak podaje w w ątpliw ość, czy słusz nie w ytyczne uzależniają społeczne niebezpieczeństw o spraw cy od tego, w jakim stopniu zdaje on sobie spraw ę ze szkodliwości społecznej swego czynu. I przytacza tu (jak ju ż w iem y) przykładow o osobę niepoczy talną lu b pijaka, k tó ry upił się do nieprzytom ności: mogą oni być bardzo niebez pieczni, choć nie uśw iadam iają sobie znaczenia sw ych czynów.
T rudno mi zrozum ieć ten zarzut. Bo przecież w ytyczne m ówią nie o n ie bezpieczeństw ie, jak im grozi jakiko lw iek spraw ca, lecz jedynie o n iebezpie czeństw ie, k tó re przedstaw ia spraw ca o d p o w i e d z i a l n y . T ylko u takiego spraw cy może być mowa o uśw iadam ianiu sobie szkodliwości społecznej czynu. Osobą więc niepoczytalną czy nieprzytom ną w chw ili dokonyw ania czynu w ytyczne się nie zajm ują. Sądy d ają sobie rad ę z oso bą tego rodzaju bez wszelkiej pomocy ze strony Sądu Najwyższego.
IV
Prof. C ieślak zasadniczo godzi się ze stanow iskiem w ytycznych, że n a g - m inność przestępstw pow inna „mobilizować sądy do w zm ożenia rep re sji
36 M IE C Z Y S Ł A W S Z E R E R N r 5—6
k a rn e j“. A le zaznacza, że czasem nagm inność może być okolicznością ła godzącą, bo jest dowodem stępienia się poczucia m oralnego w społeczeń stw ie, w i n a więc d an ej jed n o stk i może być m niejsza.
Słyszałem , że w ybitni n aw et teo rety cy w yznają podobny pogląd. Sądzę jednak, że k arn ik pow inien zachować w ielką ostrożność wobec tego rodza ju rozum ow ania. M ogłoby ono bow iem preten d ow ać do słuszności jedyn ie wówczas, gdybyśm y m ieli do czynienia z jak ąś m asą ludzką tonącą w ciem nościach duchow ych i nie zdającą sobie spraw y z tego, co się dzieje w św ia cie społecznym i ja k tragiczne są sk u tk i m oralnej „znieczulicy“ . A tak u
aas przecież nie jest. Prof. Cieślak sam przytacza i ap ro b u je u stęp z w y tycznych, w k tó ry m stw ierdza się, że „prow adzona od dłuższego czasu kam pania prasow a, radiow a i zebraniow a uśw iadom iła w szystkim obyw a telom ak tu aln ą w agę w skazanych wyżej niebezpieczeństw (...) nie m a dziś w Polsce nikogo, k to b y mógł nie zdawać sobie spraw y z ciężaru w iny, jaki bierce na siebie spraw ca, gdy m im o ty lu ostrzeżeń przyłącza się np. do zgrai złodziei m ienia społecznego lu b chuligańskich m ącicieli spokoju pu blicznego.“
JDlatego m uszę przeciw staw ić się tezie prof. Cieślaka, iżby nagm inność — jakkolw iek ze stanow iska obiektyw nego „kw alifikuje się zdecydow anie jak o okoliczność obciążająca“ — m ogła czasem być ze stanow iska podmio towego (winy) okolicznością łagodzącą. Zasada, że n ik t nie może tłum aczyć się nieznajom ością praw a, opiera się szeroko na fikcji pow szechnej znajo mości całego lab iry n tu przepisów praw nych. Ale w spraw ach o przestęp stw a, do któ ry ch odnoszą się w ytyczne (i w bardzo w ielu zresztą innych spraw ach karnych), nie ma śladu n aw et fikcyjności ostrzeżeń. O szkodli wości tych przestępstw trą b i się dziś w uszy m ieszkańca każdego zakątka k raju . W tych w aru n k ach nie można niczyjem u znieczuleniu na alarm y przyznaw ać tary fy ulgowej.
F ran cu zi w ym yślili, że „w szystko zrozum ieć, znaczy — w szystko p rz e baczyć“ . P iękna to zasada. Nie trzeba jednak, by sędzia posuw ał zrozum ie nie za daleko i m iał kiedykolw iek w sercu łagodność dla tych, co k radn ą lu b biorą się do noża dlatego, że dużo ludzi koło nich k rad nie i urządza bi jaty k i.
