ORGANIZACJA PARAFIALNA W DIECEZJI WILEŃSKIEJ W LATACH 1772/3 — 1914*
I. TERYTORIU M D IE C EZ JI
P rz ed sta w ien ie rozw oju sieci p a ra fia ln e j w diecezji w ileń sk iej w dobie roz b iorów i d ługim okresie b ra k u państw ow ości polskiej zaczniem y od u k a z a n ia zm ian g ran ic tejże diecezji1.
Nie w chodząc w szczegółowe rozw ażania, należy stw ierdzić, że w łaśn ie w dobie rozbiorów diecezja w ileńska, n ajw cześn iej ze w szy stk ich polskich diecezji, u tra c iła i to ju ż n a trw a łe dużą część te ry to riu m , k tó ra po I rozb io rze R zeczypospolitej p rzy p a d ła R osji (północna 'część w ojew ództw a połockiego, p ra w ie całe w itebskie, m ścisław skie i p o łu d n iow o-w schodnią część m ińskiego). Z a k o rd o n em ro sy jsk im (zob. A neks I) znalazł się cały d e k a n a t O rsza i części d ek an ató w : B obrujsk, B ra- sław , Połock i W itebsk, łącznie 34 p a ra fie i 4 filie (6, 8%)2. Część ta w eszła począt kow o w sk ła d pow ołanej, bez po ro zu m ien ia z R zym em , w 1774 r. przez K a ta rz y n ę II diecezji b ia ło ru sk iej, a n astęp n ie utw orzonego 15 k w ie tn ia 1783 r. b u llą p apieża P i u s a VI O nerosa Pastoralis O ffic ii a rc y b isk u p stw a m ohylew skiego, k tó re kładło p odw alin y pod przyszły rozw ój kościoła k atolickiego w R osji3.
* Z pow odów tech n iczn y ch nie udało się w y d ru k o w a ć an e k su I oraz tab el: V, VI, V II, V III, (w kładki), za co serd eczn ie p rze p ra sza m y au to ró w i czytelników (Redakcja).
1 H isto rio g rafię diecezji w ileń sk iej kry ty czn ie, z dużym znaw stw em , om ów ił T. K r a h e l , H istoriografia (a rc h id ie c e zji w ile ń sk ie j do 1939 r. W: S tu d ia historii kościoła w Polsce, t. 5, W arszaw a 1979. A u to r zw rócił uw agę n a ob fitą w p ra w dzie lite ra tu rę , pośw ięconą diecezji, ale jednocześnie m ocno za ak c en to w a ł b ra k „m onografii u jm u ją c e j całościow o dzieje kościołów i p a ra fii”. Z ag a d n ien ia te pom i n ię te zostały zu pełnie w w y d an y c h nied aw n o syntezach: M. K o s m a n , H istoria B iałorusi, W rocław 1979 i J. O c h m a ń s k i , H istoria L itw y , W rocław 1982.
2 A rc h iw u m P ro w in c ji M ałopolskiej T ow arzy stw a Jezusow ego w K rakow ie, rk p s 1024. C a tilo g u s ecclesiarum la tin o -ro m a n o -ca th o lico ru m sita ru m in Im perio R ossiaco dioecesum ąue A lb a e R ussiae c o n s titu u n tiu m ordine alphabetico com para- tu s (1774- 1782); S. L i t a k , S tr u k tu r a te ryto ria ln a kościoła łacińskiego w Polsce w 1772 ro ku , L u b lin 1980, s. 267-286 (diecezja w ileńska) oraz a rk u sz e m ap: IV, V, IX , XIV. B. K u m o r , G ranice m etro p o lii i diecezji p o lsk ic h (966 - 1939), A rchiw a, B iblioteki i M uzea K ościelne, t. 20, s. 300, tw ie rd z i za M. L o r e t e m (Kościół k a to lic k i a K a ta rzyn a I I 1772 -1784, K ra k ó w 1910, s. 200 - 201), że z diecezji w ile ń skiej po I rozbiorze za kord o n ro sy jsk i odpadło 45 p a ra fii. W rzeczyw istości um ieszczone w w ykazie L o re ta p a ra fie : Bieszenkow ice, Bóbr, C z ereja (u L o re ta C zaurze), Ł ukom l, S w iadośce i B erezy n a znalazły się w arc h id iec ez ji m ohylew skiej dopiero po re o rg a n iz a c ji s tr u k tu r y te ry to ria ln e j K ościoła w c e sa rstw ie w 1798 r. Nie zidentyfikow ano p odanej w w ykazie L o re ta p a ra fii D źw ina (!) P a ra f ia Z iem bin z n a la zła się w 1798 r. w diecezji m iń sk iej. W ym ienione n ad to w w ykazie L o re ta p a ra fie : B irże, Rzeżyca, k tó re po 1 rozbiorze znalazły się w R osji n ależ ały do 1772 r. do diecezji in fla n c k ie j (zob. S. L i t a k, dz. cyt., s. 171 -172), a nie do die cezji w ileńskiej. P or. J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileń sk ie , W ilno 1912, s. 308; T. W i e r z b o w s k i , S z k o ły p a rafialne w Polsce i na L itw ie za czasów K o m isji E d u ka c ji N arodow ej 1773-1794, K ra k ó w 1921, s. 198-230; B iblioteka U n iw e rsy te tu Jagiellońskiego w K ra k o w ie (dalej: BJ), rk p s 6039/IV, J a n B orejko C h o d ź k o , W iadom ości h isto ry c zn o -sta ty sty c zn e o kościołach rzy m sk o -k a to lic k ic h w diecezji m iń sk ie j, ułożone i opisane 1845, cz. I (w izytacje z la t 1829-1830); B iblioteka P o l sk iej A kadem ii N auk w K rakow ie, rk p s. 1607, A u g u sty n L i p n i c k i , D zieje Kościoła rzy m sk o -k a to lic k ie g o w d a w n y ch b isk u p stw a c h in fla n tsk ic h 1188 - 1874, B J, rk p s 6330/IV, „K ró tk a w iadom ość o sta n ie in fla n c k o -k u rla n d sk ie j diecezji w 178'> roku...”
Po d rugim rozbiorze odpadła do R osji p ra w ie połow a diecezji w ile ń sk ie j (wo jew ództw o m ińskie, w schodnia część now ogrodzkiego i sk ra w e k w ileńskiego)4. Je j siedziba została jeszcze n a te re n ie R zeczypospolitej, ale bisk u p Ig n ac y M assalski nie m ógł w ykonyw ać ju ry sd y k c ji n a za ję ty ch ziem iach. D alsze zm ian y g ran ic diecezji n a stą p iły po u p a d k u R zeczypospolitej, k ie d y to pozostałą część diecezji przecięły kord o n y p ru sk i i ro sy jsk i (w ojew ództw o w ileńskie, tro c k ie i pozostałą część now ogrodzkiego). P oza niew ielk ą zachodnią częścią diecezji (L itw a zan ie- m eń sk a i Suw alszczyzna) p rzy p a d łą P ru so m , głów ny trz o n diecezji w ileńskiej znalazł się w zaborze ro sy jsk im . U kazem z 6/17 1X 1795 r. K a ta rz y n a II sam ow olnie zm ieniła p orządek h ie ra rc h ic zn y kościoła łacińskiego w zaborze ro sy jsk im . D iece zja w ileńska, w a k u ją c a od czasu trag iczn e j śm ierci b isk u p a M assalskiego, została zniesiona. P rzyłączono ją do szczątkow ej te ry to ria ln ie diecezji in fla n ck ie j, w k tó re j znalazły się „w szystkie te p a ra fie i klasztory... w g ran ic ac h litew sk ie j g u b ern i zn a jd u ją c e się, k tó re daw n iej pod zw ierzchnością ostatniego b isk u p a w ileńskiego 70staw ały”6. Choć kanonicznie diecezja w ile ń sk a n ie p rz e sta ła istnieć, to p ra k ty c z nie je d n a k za n ik ła n a 3 la ta.
Na m ocy u k ła d u R osji z R zym em , po śm ierci K a ta rz y n y II, za rząd ó w P a w ła I doszło do re o rg an iz ac ji s tr u k tu r y te ry to ria ln e j K ościoła łacińskiego w cesarstw ie. D ek retem n u n c ju sz a apostolskiego W aw rzyńca L i 11 y Pro com m issa a C hristo D om ino z 8 V III 1798 r. w yłączono diecezję w ile ń sk ą z m e tropolii gnieźnieńskiej i przyłączono do now ej p ro w in cji kościelnej w M ohylew ie, do k tó re j w łączono rów nież diecezje: żm udzką, m ińską, k am ien iec k ą, łu c k ą i ży to m ie rsk ą — leżące w g ran ic ac h zaboru rosyjskiego. O dtąd obszar diecezji w ileńskiej o bejm ow ał g u b e rn ie w ile ń sk ą i sło n im sk ą (a po reo rg an iz ac ji a d m in istra c ji w 1801 r. g u b ern ie w ile ń sk a i grodzieńska) i K u rla n d ię 0.
W w y n ik u zm ian w 1798 r. diecezja w ile ń sk a u tra c iła znaczną część sw ojego przedrozbiorow ego te ry to riu m n a rzecz now o erygow anej diecezji m iń sk iej, m ia now icie części d ek an ató w : B obrujsk, M ińsk, N ow ogródek, Połock, Radoszkow ice, B racław , S w ir, R óżana i W itebsk, łącznie 87 p a ra fii i filii. Część jej te ry to riu m , czyli 12 p a ra fii i filii z d ek an ató w : B obrujsk, Połock i W itebsk w łączono do a rc h i diecezji m ohylew skiej. Z a k o rd o n em p ru sk im znalazły się d ek a n aty : A ugustów , K nyszyn, Siem no, O lw ita oraz części d ek an ató w : G rodno, K ow no i Troki, łącznie
4 M. L o r e t, Kościół K a to lic ki w zaborze ro s y js k im za panow ania P aw ła I, P rz eg lą d P ow szechny, 179 (1928), s. 116; E. R o s t w o r o w s k i , O balenie dzieła se jm u czteroletniego przez T argow icą i in te rw e n c ję carską. D rugi rozbiór (1792-- 1793). W: H istoria P olski, t. 2 (1’764 (1792--1864), cz. 1 (1764(1792-- 1795) pod red. S. K ien iew i cza i W. K uli, W arszaw a 1958, s. 309.
5 M. L o r e t , K ościół K a to lic ki w zaborze r o s y js k im za panow ania Paw ła I, s. 117. W sie rp n iu 1795 r. K ossakow ski złożył K a ta rz y n ie II m e m o riał w sp raw ie b isk u p stw a inflanckiego, w k tó ry m w ykazyw ał, że diecezja ta „ongiś b y ła ró w n a z in n y m i pod w zględem o bszaru i u p o sa że n ia”, k tó reg o obecnie n ie posiada (L. Ż y t k o w i c z, R zą d y R e p n in a na L itw ie , W ilno 1938, s. 253-254). Jednocześnie K ossakow ski p o d su w ał rząd o w i ro sy jsk ie m u m yśl pow iększenia diecezji in fla n c kiej kosztem rozległej w ileńskiej. Nie by ła to rzecz now a, bow iem w czerw cu 1790 r., w tra k c ie trw a n ia se jm u czteroletniego, p odjęto decyzję o zró w n an iu do chodów bisk u p ich i p rze p ro w ad z en iu now ego podziału kościelnego w p aństw ie. Rozpoczęto u k ła d y ze S tolicą A postolską. D iecezja w ileń sk a m ia ła zostać podzie lona na trzy : w ileńską, in fla n ck ą i sm oleńską. D rugi rozbiór P o lsk i p rze k re ślił te plany. Po pow rocie z P e te rsb u rg a K ossakow ski zam ieszkał w G rodnie, gdzie przez dw a la ta pod okiem g u b e rn a to ra L itw y R e p n in a p rac o w a ł n ad p rzygotow aniem p ro jek tó w rozg ran iczen ia diecezji i re fo rm w organizacji d u chow ieństw a (Por. L. Ż y t k o w i c z , dz. cyt., s. 252 nn.).
6 A ctu s ad ecclesias m etro p o lita n a m M oh ilevien sem aliasque catholicas ca th é drales ecclesias la tin i ritu s in Im p e rio Rossiaco spectantes..., P etro p o li 1798, s. 1 7 -2 9 ; B iblioteka N arodow a w W arszaw ie (dalej: BN), rk p s I II 7613, k. 18, 2 7 -2 8 (art. II), 35; B. K u m o r , G ranice m etro p o lii i diecezji, s. 301.
90 p a ra fii i filii, k tó re w eszły w sk ła d now o utw o rzo n ej w P ru sa c h N ow ow schod- nich diecezji w ig iersk iej o b ejm u ją ce j d e p a rta m e n t b iałostocki7.
S tra ty poniesione w 1798 r. przez diecezję w ileń sk ą w niew ielk im tylk o sto p n iu zostały zrekom pensow ane n ow ym i n a b y tk a m i. N a zachodzie z diecezji łuck iej przyłączono d e k a n a t K am ień L ite w sk i oraz części d ek an ató w : Szereszów i Ja n ó w P odlaski, łącznie 28 p a ra fii i filii, a n a północy część diecezji in fla n ck ie j z 18 p a ra fia m i i filia m i8.
W n astęp stw ie ty c h zm ian obszar diecezji w ileńskiej zred u k o w a n y został w la ta c h 1722 - 1798 z 226 000 k m 2 do 107 000 k m 2, czyli o około 50 %>. W r a m ach p ro w in c ji kościelnej m ohylew skiej diecezja w ile ń sk a p laso w ała się pod w zglę dem o bszaru n a d ru g im m iejscu po arc h id iec ez ji m ohylew skiej 143 000 k m 2 (w g r a nicach R zeczypospolitej), a p rze d m iń sk ą 90 200 k m 2, łu c k ą 69 600 k m 2, k am ien iec k ą 40 100 k m 2, żm udzką 22 900 k m 2 i ż y to m ie rsk ą9.
D iecezja w ile ń sk a u tra c iła około 230, czyli 36°/o p a ra fii i filii z blisko 630 (z u w zględnieniem now o p o w stały ch do rozbiorów )10, a zy sk ała 46 p a ra fii i filii, co w yró w n y w ało poniesione s tr a ty jed y n ie w zaledw ie 20%>11.
W obec n ie jed n o lite j po d staw y źródłow ej niezw ykle tru d n o u sta lić d okładne liczby p a ra fii i filii w diecezji w ileńskiej po przep ro w ad zo n ej re o rg an iz ac ji w koń cu X V III w .12. W o p arc iu o najn o w sze u sta le n ia S. L ita k a ls i nasze b ad an ia, p rz y j m u jem y , że w ty m okresie diecezja w ile ń sk a liczyła około 400 p a ra fii i filii. Pow yższe d an e ró żn ią się od p o d an y c h dla p o czątk u X IX w. przez M. L o re ta 14, k tó ry w y k az u je 272 p a ra fie , oraz B. K u m o ra — 269 p a ra fii i 119 kościołów zakon n y ch (1804 r.)15. R óżnica ta w y n ik a stąd, że nie uw zględnione zostały kościoły filialne.
Po półw iekow ej sta b ilizac ji n a odcin k u o rg an iz ac ji te ry to ria ln e j kościoła ła cińskiego w zaborze ro sy jsk im , w n a stę p stw ie k o n k o rd a tu z 1847 r. n a stą p iły ko le jn e zm iany g ra n ic diecezji. D iecezja w ile ń sk a u fo rm o w a n a została, po p rz e p ro w adzonej re fo rm ie a d m in istra c y jn e j z początków la t czterdziestych, w g ran ic ac h g u b e rn i w ileń sk iej i g rodzieńskiej. U tra c iła w ięc n a rzecz diecezji żm udzkiej cztery d e k a n aty : A bele, U pita, k u rla n d z k i i sem ig alsk i oraz części d ek a n ató w : K owno, K upiszki, W iłkom ierz, P obojsk i B rasław , łącznie 130 p a ra fii i filii16. N adto do diecezji m iń sk iej odpadły d ek a n aty : N ow ogródek i Stw ołow icze z 17 p a ra fia m i (zob. A neks I).
Jednocześnie w łączono do w ileń sk iej trz y d e k a n a ty z diecezji m iń sk iej: W ilej- ka, N adw ilejka, D zisna w sum ie 52 p a ra fie i filie, a z arc h id iec ez ji m ohylew skiej
7 BN, rk p s I I I 7613, k. 14; J. W ą s i c k i, Z iem ie p o lskie pod zaborem p ru s kim . P ru sy N o w ow schodnie (N eueostpreussen) 1795 -1806, P o zn ań 1963, s. 51 - 57, 214 - 224; B. K u m o r , G ranice m e tro p o lii i diecezji, s. 301 - 302.
8 Zob. A neks I.
9 P o w ierzch n ię diecezji u stalono n a p o d sta w ie po m iaró w p la n im e try c zn y c h w y k o n an y c h przez m g r M. J u r a n w In sty tu c ie G eografii H isto ry cz n ej K ościoła w Polsce p rzy K ato lick im U niw ersy tecie L ubelskim , za co a u to r sk ła d a serdeczne podziękow ania.
10 S. L i t a k, dz. cyt., s. 25 oraz K a rto te k a parafii... 11 Zob. A neks I.
12 Do b u lli z 1798 r. M a x im u s u n d ią u e pressi nie zebrano ścisłych in fo rm ac ji o ów czesnym sta n ie w szystkich kościołów i k la szto ró w w k aż d ej diecezji. Zob. A. B o u d o u, Stolica Ś w ię ta a Rosja. S to s u n k i d yp lo m a ty c zn e m ię d z y n ie m i w X I X stu leciu , t. 2 (1848 - 1883), K ra k ó w 1930, s. 26.
13 S. L i t a k, dz. cyt., s. 25 oraz K a rto te k a parafii... Po I II rozbiorze w die cezji w ileń sk iej było 370 p a ra fii i filii oraz 190 kościołów zakonnych. P or. B. Z o n - g o ł o w i e z, K ościół k a to lic k i a rząd r o sy jsk i w d. W. K s. L ite w s k im , P iń sk i P rzeg ląd D iecezjalny, 6 (1930) n r 1- 6.
14 Kościół k a to lic k i w po czą tka ch panow ania A le k sa n d ra I (1801 -1815), B iblioteka W arszaw ska, 73 (1913), t. 1, s. 506.
15 G ranice m etro p o lii i diecezji, s. 303.
16 A. B o u d o u, dz. cyt., s. 26 nn.; B. K u m o r , G ranice m e tro p o lii i diecezji, s. 302. P or. A neks I.
(zob. A neks I) obw ód b iałostocki tzn. d e k a n a ty : K nyszyn, B iałystok, Bielsk, D ro hiczyn, S okółka i B rań sk — łącznie 59 p a ra fii i filii17.
D iecezja w ile ń sk a u tra c iła znów w ięc dalsze 25% sw ojego obszaru. W połow ie X IX stu lec ia te ry to riu m jej w ynosiło ju ż ty lk o 80 485 k m 2 (g u bernia w ileń sk a 41 907 k m 2 i g u b e rn ia grodzieńska 38 578 k m 2)18 i pozostało już bez zm ian do w y b uchu I w o jn y św iatow ej. W ty m okresie diecezja w ileń sk a g ran iczy ła od północy z diecezją żm udzką i n a niew ielk im odcinku rze k ą D źw m ą z a rc h id iec ez ją m ohy- lew ską, od w schodu z diecezją m iń sk ą i od p o łu d n ia z łu c k ą. N a zachodzie granic^ diecezji w ileiiskiej p o k ry w a ły się z g ra n ic a m i K ró lestw a Polskiego (diecezje: a u g u stow ska, sk ra w e k płockiej i podlaska).
W p o ró w n a n iu z obszarem diecezji sp rzed 1772 r. te ry to riu m diecezji w ile ń skiej w ynosiło obecnie ty lk o 36% daw nego s ta n u posiadania. W n a stę p stw ie tych zm ian d iecęzja w ile ń sk a pod w zględem w ielkości obszaru p rz e su n ę ła się w p ro w incji m ohylew skiej z drugiego n a trzecie m iejsce po arc h id iec ez ji m o hylew skiej (w g ran ic ac h z 1772 r. — 90 931 k m 2 -f- cesarstw o) i diecezji m iń sk iej 91 212 k m 2, a p rzed ży to m iersk ą 77 942 k m 2, żm udzką 65 000 k m 2, łu c k ą 54 751 k m 2 i k am ien iec k ą 42 017 k m 2. W iększe procentow o s tr a ty te ry to ria ln e po zam ia n ac h n a przełom ie X V III i X IX w. poniosły ty lk o dw ie s ta re diecezje n a rd ze n n y c h ziem iach polskich — G niezno i K rak ó w . Z p ierw szej pozostało zaledw ie 25%, a z dru g iej tylk o około 17% daw nego te ry to riu m . Spow odow ane to zostało m. in. dostosow yw aniem g ran ic a d m in istra c ji k o ścielnej do istn iejący c h podziałów a d m in istra c y jn y c h p a ń stw o w y ch 19.
W edług d an y c h z 1840 r. diecezja w ile ń sk a liczyła 323 p a ra fie i 59 filii20. U tra ciła w n astęp stw ie d o konanych w połow ie X IX w. zm ian 147 p a ra fii i filii, a zy sk a ła 111 p a ra fii i filii. W 1855 r. diecezja w ile ń sk a m ia ła 303 p a ra fie i 75 filii21. Przejściow o, w la ta c h 1869 - 1880, do diecezji w ileń sk iej n ale ż a ła diecezja m ińska, zniesiona przez c a ra A le k sa n d ra II w ra m a c h re p re s ji po p o w sta n iu styczniow ym 22.
II. RO ZW Ó J SIE C I P A R A F IA L N E J W LA TA CH 1773-1795
J a k ju ż w cześniej w ykazano (zob. a rty k u ł S. O l c z a k a ) , diecezja w ile ń sk a w chodziła w okres ro zbiorów R zeczypospolitej z ro zb u d o w an ą siecią p a ra fia ln ą . G eneralnie rzecz u jm u ją c , cechow ała ją k o n c e n tra c ja kościołów rzy m sk o k a to lic kich w zachodniej części diecezji, stan o w iącej m n iej w ięcej połow ę jej te ry to riu m 23. D ruga jej część, w schodnia, zam ieszk an a b y ła głów nie przez ludność w y zn a n ia greckokatolickiego i w n ie w ielk im sto p n iu p raw o sła w n ą . N o tu je m y tu bardzo rzadką, niem al w yspow ą, sieć łaciń sk ich p laców ek d u sz p aste rsk ich 24.
17 D irectorium o ffic ii d iv in i ac m issa ru m pro dioecesi M inscenst..., M insci 1842; D irectorium o ffic ii d iv in i et m issa ru m generale pro u tro ą u e clero A rchi-dioecesis M ohileviensis... M ohileviae 1825 i z la t n astęp n y ch .
18 R o czn ik P olski. T ablice sta ty sty c z n e , w yd. E. R om er i I. W einfeld, K ra k ó w 1917, s. 12 - 14, 16 - 17, oraz przyp. 8.
19 P or. J. S k a r b e k , Kościół k a to lic k i w dobie rozbiorów i b ra k u p a ń stw o wości polskiej, cz. 2. W: J. K ł o c z o w s k i , L. M u l l e r ó w a, J. S k a r b e k , Z arys d zie jó w kościoła katolickiego w Polsce X - X X w ie k u , K ra k ó w 1986.
20 B. K u m o r , G ranice m e tro p o lii i diecezji, s. 303 oraz p rzypis 21. Zbliżone dane dla diecezji w ileń sk iej z 1844 r. zob. BN, rk p s 6863/1 (diecezja w ileńska).
21 E lenchus cleri dioeceseos W iln en sis 1855, zob. A neks I.
22 B. K u m o r , G ranice m etro p o lii i diecezji, s. 302 - 303. W połow ie lat sześćdziesiątych X IX w. pow ołano w P e te rs b u rg u sp e c ja ln ą kom isję, celem p rz e j rzenia u sta w zasadniczych K ościoła k atolickiego w R osji, m. in. p ro jek to w a n o całkow ita zm ianę g ra n ic poszczególnych diecezji. Zob. A. B o u d o u, Stolica Ś w ię ta a Rosja, t. 2 (1848-1883), K ra k ó w 1930, s. 346-347.
23 S. L i t a k , dz. cyt., m a p y n r 3, 6, 10.
24 T am że; L. B i e ń k o w s k i , O św iecenie i ka ta stro fa rozbiorów (druga p o łowa X V III w ieku). W: C hrześcija ń stw o w Polsce, L u b lin 1980, s. 190 nn.
W lite ra tu rz e 25 zw raca się uw agę, że od poł. X V III w., po okresie sta g n ac ji spow odow anej u p rzednio w o jn am i i k lę sk am i elem e n ta rn y m i, zauw ażyć m ożna pew ie n p ostęp w ro zw o ju sieci p a ra fia ln e j.
P o I rozbiorze R zeczypospolitej n a L itw ie, podobnie ja k i n a pozostałych te re n ach p ań stw a, zaznaczyło się znaczne ożyw ienie gospodarcze. N astęp u je rozbudow a w si i fo lw ark ó w w zw iązku z po p y tem n a polskie zboże n a ry n k a c h zachodniej E uropy. P o w sta ją m a n u fa k tu ry in sp iro w an e przez k ręg i d w orskie i m agnackie, p ow odujące tw orzenie now ych ośrodków m iejsk ich — nie zaw sze z re sztą zak o ń czone pow odzeniem — i ożyw ienie w ielu ju ż istniejących. W szybkim tem p ie w z ra sta n a L itw ie liczba ludności. W la ta c h 1783 - 1786, 1790 p rzy ro st je j w ynosił 13 - 16°/o i był znacznie w yższy aniżeli w E uropie26.
K a sa ta jezu itó w w R zeczypospolitej w 1773 r. spow odow ała, że u ra to w a n e od pogrom u d o b ra jezu itó w przeznaczone zostały, za a p ro b a tą sejm u, n a cele szkol n ic tw a n ad k tó ry m i pieczę ro zciągnęła K om isja E d u k ac ji N arodow ej. K ościoły pojezuickie przejęło duchow ieństw o zakonne oraz diecezjalne. Część d aw nych jezuitów , n ie za tru d n io n y c h w K o m isji E d u k a c ji N arodow ej, w łączyła się czynnie w p ra c e d u szp astersk ie, o b ejm u ją c k a p e la n ie po dw orach, sta n o w isk a w ik a riu - szow skie i proboszczow skie27.
T w orzenie now ych ośrodków d u szp astersk ich , zw łaszcza bezpośrednio po I ro z biorze, a i później także, było in te g ra ln ie zw iązane z k a s a tą jezu itó w i z a k ro jo ny m i n a szeroką sk alę zam ierzen iam i o św iatow ym i b isk u p a w ileńskiego Ignacego M assalskiego, k tó ry p ra g n ą ł realizow ać je p rzy pom ocy K o m isji E d u k a c ji N aro dow ej, będąc jej pierw szy m prezesem . N a te n m o m en t ju ż d aw n iej zw rócił uw agę ogólnie T. W ierzbow ski28. M assalski p la n o w a ł zorganizow anie, w m ia rę możliwości, gęstej sieci szkół p a ra fia ln y c h w sw ej diecezji. R ealizując te zam ierzen ia, bisk u p w ile ń sk i p rzy pom ocy duch o w ień stw a zabiegał o tw orzenie n ow ych p a ra fii, odw o łu ją c się w te j k w estii do ziem iaństw a, m . in. przez w y k az y w a n ie p ły n ą cy c h k o rzyści z „ u o b y w a teln ien ia” chłopa29.
Jednocześnie z p ro je k to w a n ą rozb u d o w ą szkół n a L itw ie w b udżecie szkolnym K om isji E d u k ac ji N arodow ej n a p ierw sze półrocze 1775 r. za p ro jek to w a n o u trz y m anie „13 p leb an ó w pleb an ii now ej fu n d a c ji”30. D zięki zabiegom M assal skiego w tym że ro k u w diecezji w ile ń sk ie j pow stało 10 p a ra fii „now ej fu n d a c ji”, zabezpieczonych finansow o z fun d u szó w K om isji E d u k ac ji N arodow ej, w o parciu głów nie o dotychczasow e p laców ki m isy jn e jezuickie. Były to: Błoń, E k im a n ia (Połock), Ja n iszk i, P elik a n y , Ł uczaj, D aniszew o (filia p rze m ian o w a n a n a p arafię), oraz w m iejscow ościach: P aludow icze, R ukszenice i Z ahacie (Zachacze)31. P leb an ó w p a ra fii „now ych fu n d a c ji” zobow iązyw ano do p ro w ad zen ia szkółek p a ra fia ln y c h 32. Ogółem w okresie 11 la t p rez esu ry M assalskiego w K om isji E d u k a c ji N aro dow ej i ak ty w n e j działalności n a polu szkolnictw a n a L itw ie w la ta c h 1773 - 1783 po w stały 33 now e p a ra fie i filie, co sta n o w i 47,5<l/o w szystkich now ych placów ek p o w sta ły ch w diecezji w ileńskiej, od pierw szego ro zb io ru do u p a d k u Rzeczypospo lite j33. N ależy w ty m m iejscu podkreślić, że spośród 33 w yżej w sp o m n ia n y ch now o
25 J. K u r c z e w s k i , dz. cyt.; B. K u m o r , U strój i organizacja Kościoła polskiego w okresie n iew oli n arodow ej 1772 -1918, K ra k ó w 1980, s. 670 nn.; T. K r ä h e 1, S c h e m a ty z m y diecezji w ile ń sk ie j ja k o źródło h isto ryczn e, A rchiw a, B iblioteki i M uzea K ościelne, 38 (1979), s. 140.
20 J. O c h m a ń s k i , H istoria L itw y , W rocław 19822, s. 169 - 170, 173 -178. 27 S. Z a ł ę s k i , J e zu ic i w Polsce, K ra k ó w 1908, s. 248 - 250, J. P o p l a t e k , K o m isja E d u ka c ji N arodow ej. U dział b y ły c h je zu itó w w pracach K o m isji E du ka cji N arodow ej, K ra k ó w 1973, s. 50, 389.
18 S z k o ły parafialne w Polsce i na L itw ie za czasów K o m isji E d u k a c ji N aro d ow ej 1773 - 1794, K ra k ó w 1921, s. 79.
S9 x . W i e r z b o w s k i , dz. cyt., s. 7 9 - 8 1 ; I. S z y b i a k , S zk o ln ic tw o K o m is ji E d u ka c ji N arodow ej w W ie lk im K sięstw ie L ite w sk im , W rocław 1973, s. 19 nn.
30 T. W i e r z b o w s k i , dz. cyt., s. 79 - 80.
p ow stałych p a ra fii i filii w 19 fu n k cjo n o w a ły szkoły p ara fia ln e . B rak dostępu do m a teria łó w źródłow ych nie pozw ala w w ielu w y p ad k a ch odpow iedzieć n a pytan ie, zw łaszcza w odniesieniu do filii. W k ilk u now o założonych w ty m czasie p a ra fia c h stw ierd ziliśm y n ato m ia st, że nie istn iały p rzy nich szkoły p a ra fia ln e . Odnosiło się to m. in. do: G iełczyna, M eleygian, W orończy, W odokt, K iem ieliszek, S u d e rw y 34. W ciągu 12 n a stęp n y c h la t 1784 - 1795 (zob. ta b e la 1 i w y k re s 1) założono 35 n o w ych p a ra fii i filii (52,5%), a w ięc nieco w ięcej aniżeli za p rez esu ry M assalskiego. W śród nich 15 p a ra fii i filii utw orzono w diecezji w ileńskiej w dobie S ejm u W iel kiego, k ie d y to w e w szy stk ich diecezjach n a w schodzie R zeczypospolitej n a s tę p u je rozbudow a sieci p a ra fia ln e j. N iew ątpliw ie, w p ew n y m stopniu, p rzy czy n iła się do tego ta k ż e działalność pow ołanych K om isji P orządkow ych, k tó re m. in. p ełniły opiekę n a d szkołam i p a ra fia ln y m i, ro zb u d z ają c w ty m k ie ru n k u zain tereso w an ie ośw iatą p a ra fia ln ą w śró d szlach ty 3®.
N a uw agę zasłu g u je ta k ż e d o k o n an a w ty m czasie zam ian a 9 filii n a p a ra fie w diecezji w ileń sk iej, przy czym 8 spośród n ich to filie sprzed 1772 r. Do ra n g i p a ra fii podniesione zostały: Giże (1774), D aniszew o (1775), D ukszty (1777), Czabiszki
Tab. I Parafie i filie powstałe w diecezji wileńskiej 1772/1773 - 17951
Lata L iczba p ow stałych
P a ra fii P a ra fii z filii F ilii M iasto Wieś R azem
1773 - 1755 10 2 2 6 8 14 1776- 1780 3 1 4 4 4 8 1781 - 1785 10 1 2 6 7 13 1786 - 1790 10 2 5 9 8 17 1791 - 1795 9 3a 5 7 9b 16» R azem 42 9 18 32 36 68
1. Dotyczy te ry to riu m diecezji po I rozbiorze R zeczypospolitej. a). K ieturw łoki, filia 1777 r., p a ra fia 1794.
b). K ieturw łoki, w ieś, uw zględniona została w m om encie p o w sta n ia filii. Zob. przypis a.
O pracow ano n a pod staw ie S. L i t a k, S tr u k tu r a teryto ria ln a , s. 267 - 286 oraz arkusze m ap: IV, V, IX i X IV ; K a rto te k a p a ra fii i filii p o w sta ły ch n a ziem iach polskich w la ta c h 1773- 1914 (opracow anie au to ra ); J. S k a r b e k , S tr u k tu r a te rytorialna kościoła łacińskiego na ziem ia ch p o lsk ic h w 1825 r. (przygotow ana do dru k u m apa w y k o n an a w In sty tu c ie G eografii H istorycznej K ościoła w Polsce przy KU L); B J, rk p s 6039/IV, J a n B orejko C h o d ź k o , W iadom ości h isto ryc z- n o -sta ty sty czn e o kościołach r z y m sk o -k a to lic k ic h w diecezji m iń sk ie j, cz. I (w i zytacja z la t 1829-1830); E lenchus to tiu s c le n saecularis dioecesis V ilnensis... 1825, 1829; J. K u r c z e w s k i , B isk u p stw o w ileńskie...; C. J a n k o w s k i , P o w ia t osz- m iański, cz. I - IV, P e te rsb u rg 1896 - 1900; T. W i e r z b o w s k i , S z k o ły parafialne, s. 198 -230; S ło w n ik G eograficzny K ró lestw a Polskiego, t, 1 -1 5 , W arszaw a 1880 - 1902.
m ęskie w Polsce w 1772 ro ku , pod red. L. B ieńkow ski, J. K łoczow ski, Z. S ułow ski, L ublin 1972, s. 225 -227, 235 (tab. 28. Jezuici. P ro w in c ja lite w sk a i tab . 30. Jezuici. P ro w in cja m azow iecka); S ło w n ik Geograficzny...-, J. F l a g a , U dział za ko n ó w w duszpasterstw ie p a ra fia ln y m około ro k u 1772, R oczniki H um an isty czn e, 27 (1979), z- 2, s. 112 nn.
32 T. W i e r z b o w s k i , dz. cyt., s. 79 - 90. 33 Zob. tab. 1 oraz K a rto te k a parafii...
34 K a rto te k a p arafii...; J. K u r c z e w s k i , dz. cyt., s. 286-316; S ło w n ik G eo graficzny..., t. 1 - 1 5 ; T. W i e r z b o w s k i , dz. cyt., s. 198nn.
36 K a rto te k a parafii...; J. S z y b i a k , dz. cyt., s. 231 -239; T. W i e r z b o w s k i , “ z. cyt., s. 103-113; T. M i z i a , K o m isje p o rzą d ko w e c y w iłn o -w o jsk o w e a szk o l nictw o parafialne w okresie S e jm u C zteroletniego. W: R o zp ra w y z D ziejów O św ia ty, t. 6, W rocław 1963; tenże: S zk o ln ic tw o pa ra fia ln e w czasach K o m isji E d u ka cji N arodow ej, W rocław 1964, s. 147-148.
(1782), W ysoki D w ór (1789), D ziew iątkow icze (1790), B ohdanów (1792), K o n sta n ty - n ó w -S łobódka (1793) oraz p o w sta ła w 1777 r. w e w si K ietu rw ło k i filia, k tó ra w 1794 r. podniesiona została do ra n g i p a ra fii. Z abiegali o to k olatorzy. In ic ja ty w a w ychodziła też od b isk u p a M assalskiego, ja k np. w p rz y p a d k u Czabiszek, B ohda- n o w a itd. Nie o dnotow aliśm y n a to m ia st odw rotnego zjaw iska, za m ia n y p a ra fii n a filie39.
Na pod staw ie dan y ch ta b e li 1 m ożem y stw ierdzić, że w okresie 1773 - 1795 n a 68 now ych placów ek d u sz p aste rsk ich 32 (47,0%) m iały siedzibę w m ieście, przy czym 29 to p a ra fie a tylk o 3 to filie. S iedzibę w m ieście m iało 56,9% pow stały ch w ty m okresie p a ra fii (29 n a 51). N ato m iast oprócz 3 w sp o m n ian y ch filii z siedzibą w m ieście, pozostałe 15 utw orzono w e w siach lu b n a fo lw ark ach . M ów iąc o p a r a fiach z siedzibą w m ieście należy jednocześnie stw ierdzić, że m a m y tu do czynie n ia raczej z m ia ste cz k am i o c h a ra k te rz e rolniczym , n iew iele bow iem różniących się od w si37.
W op arciu o d an e ta b . II i I II oraz w y k re s 1 m ożem y stw ierdzić, że z chrono logicznego p u n k tu w id ze n ia w la ta c h 1773 - 1795 (poza o kresem 1776 -1780) w idać dość ró w n o m iern y p rz y ro st placów ek d u szp astersk ich , z p ew n ą je d n a k od 1786 r. te n d e n c ją zw yżkow ą. P roces te n trw a ł n ie p rz e rw a n ie do 1794 r., k ie d y to w zw iąz k u z in su re k c ją k ościuszkow ską został zaham ow any.
N ajw ięcej p a ra fii i filii pow stało n a te re n a c h o przew adze lu d n o śc i rzy m sk o kato lick iej, to je st w w o jew ództw ach w ile ń sk im i tro ck im w g ra n ic a c h z 1772 r. W p ierw szy m z nich przy b y ło ich 32, w d ru g im zaś 17. Ł ącznie p o w stało w obydw u w ojew ództw ach 49 p a r a fii i filii, czyli 72% w szy stk ich now o p o w sta ły ch placów ek d u szp astersk ich . Z tego w w ojew ództw ach w ile ń sk im i tro ck im n a p a ra fie p rz y padło 33 (64,7%) i 14 (82,3%) n a filie. W o k ro jo n y m w ojew ództw ie połockim oraz w m iń sk im utw orzono po 7 n ow ych ośrodków d u sz p aste rsk ich (12 p a ra fii i filii), co d aje 20,6% w szy stk ich now o p o w stały ch p a ra fii i filii w diecezji w ile ń sk ie j do 1795 r. N iew ątp liw ie n ależy to u znać za sp o re osiągnięcie. M in im aln y n ato m ia st
Tab. II Parafie i filie powstałe w diecezji w ileńsk iej 1772/1773 -1793 w edług w ojew ództw 1 W o j e w ó d z t w a R azem L a ta Oj 3W <D p—i £ .2 3o o i-i (U 1•rH S <u 3o o rV4 O a <D i 2 O S £ O o U a t*> 0) ®rt C/l OJ *3 O a <D i ,r( o ^ •§ > w t> cu a> N -K> 42 T 1773 -1775 5 1 2 6 .
_
14 1776-1780 3 3 — — 1 1 — 8 1781 - 1785 7 4 1 — 1 — — 13 1786 - 1790 10 4 2 — 1 — — 17 1791 - 1795 7 5a 2 1 1 — — 16 R azem 32 17 7 7 4 1 — 681. O b ejm u je te ry to riu m diecezji w ile ń sk ie j po I rozbiorze R zeczypospolitej. Nie uw zględniono w ojew ództw m ścisław skiego i w itebskiego, k tó ry c h p a ra fie i filie znalazły się za k o rd o n em ro sy jsk im i w 1783 r. w eszły w sk ła d arch id iecezji m ohylew skiej.
a). Zob. ta b e la I, p rzypis a.
36 K a rto te k a p arafii...; S ło w n ik G eograficzny...; J. K u r c z e w s k i , dz. cyt. 57 K a rto te k a p arafii...; S ło w n ik G eograficzny...
Tab. III Parafie i filie powstałe w diecezji w ileńskiej 1772/1773- 1795 w edług w ojew ództw (w ujęciu procentowym )1
Liczba
Lp. W oje P a ra fii P rzy b y ło filii R azem
w ództw o P a ra fi i F il ii R a z e m L b °/o L b % L b % 1. W ileńskie 167 74 241 24(6)a 14,4 8 10,8 32 13,3 2. T rockie 115 39 154 ll(2)a 9,6 6 15,4 17 11,0 3. M ińskie 25b 7 32 6 24,0 1 14,3 7 21,9 4. N ow ogrodzkie 56 9 65 3(l)a- 5,3 1 11,1 4 6,2 5. P ołockie 10c 2d 12 6 60,0 1 50,0 7 58,3 6. P od lask ie 15 2 17 1 6,6 — — 1 5,9 7. B rzesko- L itew sk ie 4 \ R azem 392 133 525 51 13,1 17 12,8 68 12,9
1. Po rozbiorze za k o rd o n em ro sy jsk im w ojew ództw a: m ścisław skie (16 p a ra fii i 2 filie) i w ite b sk ie (14 p arafii).
a), w n aw ia sa ch zaznaczono p a ra fie p o w sta łe z filii. b). 2 p a ra fie za k o rd o n em rosyjskim .
c)- 2
d). 2 filie za k o rd o n em ro sy jsk im .
O pracow ano n a p o dstaw ie: S. L i t a k , S tr u k tu r a teryto ria ln a , s. 267-286 oraz ta b ela I.
p rzy ro st p a ra fii i filii o d notow ujem y w leżącym n a te ry to riu m diecezji w ileń sk iej w ojew ództw ie now ogrodzkim (5,9%>), żadnego zaś w częściach w ojew ództw po d laskiego (l,5°/o) i brzesko-litew skiego.
P rz ed sta w io n y w yżej p rzy ro st liczbow y p a ra fii i filii w poszczególnych w o je w ództw ach, leżących n a te ry to riu m diecezji w ileń sk iej, ulegnie zasadniczej zm ia nie wów czas, gdy liczbę now o p o w stały ch p laców ek p rze d staw im y w u ję ciu p ro centow ym w sto su n k u do sta n u p a ra fii i filii w 1773 r. w w ojew ództw ach. N a pierw sze m iejsce w y su n ie się w ojew ództw o połockie — 58,3%, n a stę p n e za jm u je m ińskie — 21,©% i dopiero w dalszej k o lejności w ileńskie — 13,3%, tro ck ie — 11%, now ogrodzkie — 6,2% i p o dlaskie — 5,9%.
D ane ta b eli II oraz now o po w stałe p laców ki n an iesio n e n a m apy: S. L ita k a 38, J. S k a rb k a 39 i P. G irszto w ta40 p o zw a lają n a m sfo rm u ło w ać k ilk a b ardzo in te re su jący ch w niosków . U d erza fak t, że po I rozbiorze, w m ia rę m ożliwości, św ia domie rozbudow yw ano sieć kościołów ła ciń sk ich w n a jd a le j n a w schód w y su n ię tych częściach diecezji w ileń sk iej. P ro ces ten , co trz e b a m ocno zaakcentow ać, trw a ł n ie p rz e rw a n ie do 1792 r., kied y to w n a stę p stw ie o k u p acji ,po II rozbio rze i now ej a k c ji ro zd a w n ictw a dóbr polskich R osjanom , zupełnie u stan ie. Do tego czasu zdołano utw o rzy ć 14 now ych p a ra fii i filii n a te re n a c h o b ardzo rz a d kiej sieci p a ra fia ln e j, gdzie stan o w iły one w ażn e p u n k ty .
Z agęszczanie sieci p a ra fia ln e j w diecezji w ileń sk iej po I rozbiorze k o n ce n trow ało się n a trze ch obszarach. P ierw szy w y znaczała lin ia bieg n ąca z północ nego w schodu (po stro n ie zachodniej) w zdłuż osi: D zisna, Widzę, S w ięciany, za
38 S tr u k tu r a terytorialna..., m a p a n r 8. K ościół k a to lic k i w R zeczyp o sp o litej 1772. Diecezje.
39 S tr u k tu r a terytorialna... 1825.
k rę c a ją c a w stro n ę W ilna, a w ięc n a obrzeżach n a jd a le j n a zachód sięgającego w zw a rtej m asie kościoła unickiego. D rugi obszar c h a ra k te ry z o w a ł się dużą k o n c e n tra c ją now ych p a ra fii i filii w okół W iłkom ierza (w k ie ru n k u południow ym i n a w schód), oraz w zdłuż całej g ran ic y w ojew ództw w ileńskiego i trockiego z p ro te sta n c k ą K u rla n d ią . W yraźnie ju ż słabszy zaznaczył się jeszcze w okoli cach K ow na i n a p o łu d n ie od tego m iasta. T ak u k ła d a ją c y się rozw ój sieci p a r a fialn ej je st w pełn i zrozum iały, gdy uw zględnim y fak t, że w łaśn ie n a ty c h te re n a c h w p rze w a ża jąc ej m ierze k o n c e n tro w a ła się w ielk a i śre d n ia w łasność p o l sk a 41.
III. RO ZW Ó J SIE C I P A R A F IA L N E J W LA TA C H 1796-1914 1. W l a t a c h 1796 - 1830
W raz z u p a d k ie m R zeczypospolitej, k tó ry p rz y p a d a n a okres najw iększego n a sile n ia przez k le r p raw o sła w n y a k c ji k o n w e rsy jn e j w śró d g rekokatolików , sy tu a c ja ziem polskich w zaborze ro sy jsk im u le g ła ra d y k a ln e j zm ianie. Z nalazło się ta m 62% (około 460 tys. k m 2) te ry to riu m p a ń s tw a polskiego z 6,9 m in ludności. W edług dan y ch z około 1798 r. rzym scy k ato lic y sta n o w ili 2,1 m in, zaś g re k o k a tolicy 1,6 m in 42.
R osja dążyła do szybkiej in te g ra c ji ty c h ziem z re sz tą cesarstw a. W obec kościo ła k atolickiego p o lity k a Rosji, w y tk n ię ta ju ż w po czątk ach p an o w a n ia K a ta rz y ny II, m im o głośnych haseł to le ra n c ji w yznaniow ej, dążyła, m ieszcząc się w te n d en cjach ośw ieceniow ych, do p rz e rw a n ia w ięzów łączących d u chow ieństw o k a to lickie z R zym em i p o d p o rzą d k o w a n ia K ościoła p ań stw o w ej ra c ji sta n u . Jednocześnie zm ierzała do po d d an ia u n itó w w pływ om cerk w i p raw o sła w n e j i o d erw an ia ich od jedności z katolicyzm em oraz ogran iczen ia w pływ ów polskich n a zachodnich k re sa c h cesarstw a. P o lity k a ta, z u w ag i n a ogólną sy tu a c ję m iędzynarodow ą, za następ có w K a ta rz y n y II — P a w ła I i A le k sa n d ra I — u legła pew n ej m o d y fik a cji (naw iązano k o n ta k ty ze Stolicą A postolską, zaniechano p rze ślad o w a ń u n itó w itd.) p rzy zachow aniu głów nych założeń w y tk n ię ty c h przez K a ta rz y n ę I I43.
T rzeba od ra z u pow iedzieć, że b isk u p i zachow ali n a d a l sw oje dotychczasow e u p ra w n ie n ia w sp raw ie tw o rze n ia n ow ych p laców ek d u sz p aste rsk ich zgodnie, ja k pisze B. K u m o r44, z w cześniejszym rozporządzeniem K a ta rz y n y II „z 1769 r., k tó re zostało z czasem ro zciągnięte n a te re n y polskie. Z początk iem X IX w. w eszły w życie now e przepisy, dotyczące bud o w y kościołów . Z apow iedź zm ian i o g ra n i czeń, niebezpiecznych w przyszłości, sta n o w ił uk az A le k sa n d ra I z 1817 r. U zależ niał on w szystkie sp ra w y zw iązane z bu d o w ą i znoszeniem „kościołów i k laszto ró w k ato lick ich i rozporządzaniu ich fu n d u sza m i” od decyzji D e p a rta m e n tu do sp ra w K ościoła K atolickiego w M in isterstw ie W yznań46. Po 1831 r. sy tu a c ja u legła g w a ł tow n ej zmianie..
W p o n ad stu le tn im okresie niew oli w rozw oju sieci p a ra fia ln e j w diecezji w ileńskiej m ożna w yróżnić (tab ela IV i w y k re s 1) trz y podokresy, p rz y czym pod- okres pierw szy i trzeci w y k a z u ją duże podobieństw o.
41 J. C z e k a n o w s k i , S to su n k i naro d o w o ścio w o -w yzn a n io w e n a L itvjie i R u si w św ietle źródeł o fic ja ln y ch z czterem a m a p a m i, L w ów 1918, s. 3 0 -4 0 oraz tab. IV.
42 L. B i e ń k o w s k i , dz. cyt., s. 200; L. Ż y t k o w i c z , dz. cyt., s. 280-286. 43 L. Z y t k o w ic z, dz. cyt., s. 245 - 288; J. S k a r b e k , W dobie rozbiorów i b ra k u p a ń stw o w o śc i p o lsk ie j 1772 -1914. W: J. K ł o c z o w s k i , L. M ü l l e r o- w a, J. S k a r b e k , Z a ry s d zie jó w kościoła kato lickieg o w Polsce X - X X w iek u , K ra k ó w 1986.
44 U strój i organizacja kościoła polskiego w okresie n ie w o li narodow ej (1772 - 1918), K ra k ó w 1980, s. 662 - 663.
Tab. IV Parafie i filie utworzone w diecezji w ileńskiej w latach 1796 - 1914 L ata L iczba p ow stałych s <DN cd
tó
0 ■+-> w cd 1 'WO) £ G u b ern ia P a ra fii F ilii P a ra fiiz filii W ileń ska ■ G ro dzieńska K u rla n dzka 1796 -1800 5 2
_
7 5 2 5 1 1 1801 -1805 2 4 --- 6 4 2 6 — — 1806- 1810 1 2 2 5 1 4 5 — — 1811-1815 — 1 — 1 1 — 1 — — 1816-1820 — 2 — 2 — 2 1 — 1 1821 - 1825 1 4 — 5 1 4 1 4 — 1826 - 1830 — 2 1 3 1 2 3 — — 1831 - 1835 1836- 1840 — 1 — 1 — 1 1 — — 1841 -1845 1 2a — 3 2 1 2 1 — 1846 - 1850 — — — — — — — — — 1851 - 1855 1 — — 1 1 — — 1 — 1856-1860 — — — — — — — — — 1861 - 1865 1 1 la 2 2 — 1 1 — 1866- 1870 — — — — — — — — — 1871 -1875 — — — — — — — — — 1876 - 1880 — — — — — — — — — 1881 - 1885 — — — — — — — — — 1886- 1890 — — — — — — — — — 1891 - 1895 1896- 1900 — — — — — — — — — 1901 - 1905 1 — 1 2 1 1 2 — — 1906 - 1910 3 3 1 7 3 4 5 2 — 1911-1914 1 — — 1 1 — 1 — — Razem 17 23 b 6 46 23 23 34 10 2a. N iedzingi, filia u tw o rzo n a w 1844, p a r a fia 1862. b. Zob. a.
1. g u b ern ia k u rla n d z k a w chodziła w sk ła d diecezji w ileńskiej w la ta c h 1798 -1848, po tym ro k u sta n o w iła część diecezji żm udzkiej.
O pracow ano n a p o dstaw ie: BN, rk p s 6863/1 (dane z około 1844 r.); B J, rk p s 6330/IV, K ró tk a w iadom ość o sta n ie in fla n c k o -k u rla n d sk ie j (!) diecezji w 1780 roku..., J. K u r c z e w s k i , dz. cyt.; D irectorium o ffic ii divini... 1829, 1855, 1914; K a r to te ka parafii...; S ło w n ik G eograficzny..., t. 1 -1 5 ); G. M a n t e u f f e l , Z d zie jó w kościo ła rzy m sko k a to lic kie g o w In fla n ta c h i K u rla n d ii (od XVI do X X stulecia), W a r szawa 1905; Spis kościołów i d u ch o w ie ń stw a a rchidiecezji w B ia ły m sto k u , B iały stok 1973.
P ierw szy podokres, trw a ją c y do 1830 r. (tabela IV i w y k re s 1) c h a ra k te ry z u je dalszy rozw ój sieci p a ra fia ln e j. Nie je st on ju ż je d n a k ta k in ten sy w n y , ja k w ostatn iej ćw ierci X V III w. Po k a ta stro fie R zeczypospolitej, now e p a ra fie w die cezji w ileńskiej zaczęły p o w staw ać n a przełom ie X V III i X IX stulecia. N iew ą tp li wie było to n astę p stw e m złagodzenia dotychczasow ego tw ard e g o k u r s u p olitycz nego w obec społeczeństw a polskiego po odw ołaniu z L itw y w 1797 r. dotychczaso wego w ielkorządcy g e n e ra ł-g u b e rn a to ra M ikołaja R ep n in a i zn iesieniu o k u p acji w ojskow ej. P o w staw an ie now ych p a ra fii i filii było w dużej m ierze zasługą b isk u pa J a n a N epom ucena K ossakow skiego (1798- 1808). Z chw ilą objęcia rządów w die cezji w ileńskiej w ykazyw ał, podobnie ja k jego pop rzed n ik M assalski, w iele tro sk i i zaangażow ania w tw o rzen iu now ych placów ek duszp astersk ich , w idząc w ty m szansę rozw oju o św iaty w śró d lud u . Po śm ierci K ossakow skiego (t 18C8) proces
ro zw oju sieci p a ra fia ln e j za m a rł p ra w ie zupełnie. W la ta c h 1812 -1821 utw orzono w diecezji zaledw ie dw ie filie. W ydaje się, że obok w ak an só w n a stolicy bisk u p iej w ileń sk iej, w decydującej m ierze rzu to w a ły n a to p rzy g o to w an ia w o jen n e R osji n a ty m te re n ie w zw iązku ze spodziew aną ro z p ra w ą z N apoleonem oraz w o jn a 1812 ro k u i o d w ró t a rm ii napoleońskiej, pociąg ające za sobą ogrom ne zniszczenia. B yły one ta k dotkliw e, że przez p ew ie n czas L itw a i ta m te jsz e ziem iaństw o nie m ogły się zu pełnie podźw ignąć. P e w ie n postęp w rozw oju sieci p a r a fia ln e j n o tu je m y jeszcze w d ru g im d ziesiątk u X IX w .46.
O gółem w la ta c h 1796 -1830 pow stało now ych 29 p a ra fii i filii. W p o ró w n a n iu z po p rzed n im o k resem la t 1773 -1795 stanow iło to 42,6%. W zasadzie w ięc m oż n a pow iedzieć, że b y ł to okres sp rz y ja ją c y katolicyzm ow i.
S tosunkow o szybki rozw ój sieci p a ra fia ln e j n a s tą p ił w sa m y m W ilnie. Około 1772 r., ja k w y n ik a z u sta le ń S. L ita k a 47, fu n k cjo n o w a ło w W ilnie 5 kościołów p ara fia ln y c h . B yły to: 1. kościół św. B a rtło m ie ja (Zarzeczna), 2. kościół św. J a n a C hrzciciela i J a n a E w angelisty, 3. kościół św. Józefa, św. N ikodem a, 4. kościół św. P io tra i P aw ła, 5. kościół św. S te fa n a oraz 5 kościołów filialnych.
W k o ń cu X V III w . p o w stały w W ilnie dw ie now e p a ra fie . W 1791 r. p r a w a m i p a ra fia ln y m i obdarzony został kościół św. R a fa ła . W ok resie w o jn y 1812 r. kościół te n F ra n c u z i p rzeznaczyli n a m ag azy n w ojskow y, a n a s tę p n ie do 1824 r. sta ł p usty. P rz ez te n czas p a ra fia przyłączona była do kościoła św. F ilip a i J a k u b a A postoła48. D ru g ą p a ra fię utw orzono p rzy kościele księży m isjo n arzy W nie b o w stą p ien ia P ań sk ieg o w 1800 r., p rzy łą cz ają c do niego p a ra fię św. Józefa, św. N ikodem a, bow iem kościół te n uległ zniszczeniu w k o ń cu X V III w .49. K u r czew ski pisze, że w 1799 r. kościół św. K azim ierza, pozostający pod zarządem k an o n ik ó w re g u la rn y c h (do 1812 r.), został p a ra fia ln y m 60. Nie w iadom o, k iedy u tra c ił on p ra w a p a ra fia ln e . To sam o odnosi się rów n ież do kościoła Ś w iętej T rójcy, k tó ry po opuszczeniu go przez dom in ik an ó w m ia ł być p a ra fia ln y m do 1807 ro k u 61. W 1810 r. utw orzono w W ilnie trze cią p a ra fię p rzy kościele k a rm e li tó w trzew iczkow ych po d w ezw aniem W szystkich Ś w ięty ch 62. A za te m w począt k a c h X IX w . istn iało w W ilnie 8 p a ra fii.
O kręgi ty c h p a ra fii p o d a je M. B a l i ń s k i w p rac y O pisanie sta ty sty c z n e m ia sta W ilna53 (zob. m a p a 2).
1. P a r a fia św. J a n a C hrzciciela i J a n a E w an g e listy „ z ajm u je w sobie dom y w łaściw e m iasto sk ła d a ją c e ”. Od Zielonego m o stu należą do n iej w szystkie za b u d o w an ia po le w e j stro n ie ulicy W ileńskiej n a stę p n ie zw ra c a ją c się n u rte m rzeczki W ingier przez dom M irskiego, dom y po lew ej stro n ie aż do b ra m y T roc kiej, stą d zaś w szystko to co się z n a jd u je po lew ej stro n ie aż do O strej B ram y, od k tó re j idąc u lic ą O stro b ra m sk ą ciągnie się o bręb te jże p a ra fii do dom u G u n e r- ta n r 21 d alej przez zau łek Sw. K azim ierza do R zeki W ilenki, a n a koniec zau łk iem koło dom u P u z y n y n r 119 przechodzi przez p lac Sw. M ichała, częścią B e rn a rd y ń sk ie j ulicy do K rólew skiego M łynu i kończy się p rzy m oście M ichałow skim 64.
2. P a r a f ia św. B a rtło m ie ja (Zarzeczna) o b ejm u je przedm ieście Z arzecze i p r a w ą stro n ę przed m ieścia Popow szczyzna.
3. P a r a f ia św. F ra n c isz k a S erafiń sk ieg o (b ern ard y ń sk i) o b ejm u je część m ia sta od k a n a łu rozdzielającego b yły m ły n S pitznagłow ski od k rólew skiego i dalej
40 K a rto te k a parafii...; L. Ż y t k o w i c z , dz. cyt., s. 251 nn. 47 S tr u k tu r a teryto ria ln a , s. 283 - 284. 48 J. K u r c z e w s k i , dz. cyt., s. 173. 49 Tam że, s. 173-174. 50 Tam że, s. 170. {1 Tam że, s. 1 6 8. 52 Tam że, s. 173. 63 W ilno 1835. 54 B a l i ń s k i , dz. cyt., s. 34.
przez poprzeczny zaułek k rólew skiego m ły n u , część ulicy B e rn a rd y ń sk ie j przez plac do dom u P uzyny, stą d S p ask im zau łk iem do m ostu p rzy b isk u p im m łynie. W szystkie domy, „obchodząc ty m sposobem leżące po lew ej stro n ie ”, należą do te j p a ra fii. Z a W ilenką zaś, od m o stu biskupiego w szystkie za b u d o w an ia lew ej stro n y , ry n e k d re w n ia n y i ry b n y oraz pozostałą część P opow szczyzny.
4. P a r a f ia św. F ilip a i J a k u b a A postoła — P rzed m ieście Ł u k iszk i i w szystkie dom y ulicy W ileńskiej, zaczy n ając od Zielonego m o stu po p ra w e j stro n ie aż do dom u A bram ow icza.
5. P a r a f ia W szystkich Ś w iętych — o b ejm u je ulice: Sw. S tefan a , K ra sn ą, K w a- szelną i W igry, a za m ia ste m znaczną liczbę w si i dw orów , aż do rze k i W aki.
6. P a ra fia św. R a fa ła — o b ejm u je p rzedm ieście S nipiszki, a za m ia stsm m a jętności: B ujw idziszki, Zam eczek, P odziekaniszki, B iałuny, G ine j :iszki, W ikto- ry szk i i posiadłości g e n e ra ła L ew andow skiego n a górze Szeszkin.
7. P a r a f ia św. P io tra i P a w ła — p rzedm ieście A ntokol oraz w ioski i dw ory aż do dw óch m il w te j stro n ie m ia sta położonych.
8. P a r a f ia Mons S alv a to ris, W niebow zięcia P ańskiego, o bejm uje: p ra w ą s tro nę ulicy O stro b ra m sk ie j od dom u G u n e rta n r 21, u licą Subocz po je d n e j s tro nie od Baszty, a po d ru g iej stro n ie od z a u łk a k u O strem u K ońcow i w iodącem u, lew ą stro n ę tegoż zaułka, u lic ą R a jsk ą i te w szystkie ulice, k tó re się z n a jd u ją za O strą B ram ą, d alej p ra w ą stro n ą K ońskiego T a rg u do dom u Ju re w ic z a n r 1285, a lew ą do zaw elow skiego zau łk a. O prócz tego p rzed m ieścia P o p ław y i Rossa, a za obrębem m ia sta w sie: M arkucie, R ybiszki i K u p ria n isz k i66.
W 1844 r. kościół m isjo n arsk i został z a m k n ię ty i przeznaczony do w y b u rz e nia. T e re n te j p a ra fii przyłączono częściowo do p a ra fii św. J a n a C h rz :i iela i św. J a n a E w an g elisty oraz do p a ra fii św. T eresy w O strej B ram ie. Kościół św. T eresy został p a ra fia ln y m od 1844 ro k u 56. N ato m iast nie w iadom o k ie d y p a ra fia św. S te fa n a została przyłączona do p a ra fii W szystkich Ś w iętych. Z d aje się, że n astąp iło to w la ta c h d w udziestych X IX stu le c ia 67. R ów nież, ja k się w y daje, w la ta c h trzy d z iesty ch p rz e sta ł pełnić fu n k c je p a ra fia ln e kościół św. B a rtło m ieja (p a ra fia Zarzeczna). W dru g iej połow ie X IX w . zaliczony zost ł do k o ś ciołów filialnych. N ato m iast po u stą p ie n iu dom in ik an ó w w 1844 r. kościół pod w ezw aniem św. D ucha został w 1845 r. zaliczony do p a ra fia ln y c h 68. O statn ią, dziew iątą p a ra fię dla cudzoziem ców , głów nie licznej kolonii N iem ców , utw orzono w ty m m ieście w 1909 r. p rzy kościele św. A nny. P rz ed 1914 r. fu n k cjo n o w a ły w W ilnie n ad to 3 filie69.
Od la t sześćdziesiątych X V III w. zaznaczył się w zro st liczby k ap lic w die cezji w ileń sk iej. N a p o d staw ie nie zaw sze p ew n y ch zestaw ień opu b lik o w an y ch w p rac y J. K urczew skiego60 ustaliliśm y , że w la ta c h 1764-1819 w ładze k o ś-ieln e w ydały 834 zezw olenia n a o d p raw ia n ie n ab o ż eń stw w kaplicach , p rzy czym n a j w ięcej p rz y p a d a ich n a la ta c h 1782 - 1790. W ydano w ów czas 419 in d u ltó w , co s ta now i 5G%> ogółu. 196 in d u ltó w (23,5%>) w y d an o w la ta c h 1764- 1769 oraz 51 (6,l»/o) w jed n y m tylk o 1795 ro k u . Po ro zb io rach od 1796 r. przez 24 la ta w ydano już tylko 163 in d u lty . Po 1810 r. o d notow ujem y n ieliczne już ty lko osoby s ta r a jące się o in d u lty . J e s t rzeczą n iezw ykle ch a ra k te ry sty c z n ą , że w łaśn ie od 1810 r. (zob. w y k re s 1) rozw ój p a ra fii i filii u leg a rów n ież zah am o w a n iu i w y ra źn e m u osłabieniu.
56 Tam że, s. 35 - 38.
56 J. K u r c z e w s k i , dz. cyt., s. 171. 57 Tam że, s. 173.
68 Tam że, s. 168, 172.
59 Tam że, s. 164- 165; Catalogus ecclesiarum et cleri diocesis V ilnensis, W ilno 1914; W. Z a h o r s k i , P rze w o d n ik po W iln ie, W ilno 1921, s. 118-137.
00 B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 476 - 495. K ościoły i kap lice w zniesione, lu b u p rz y w ilejow ane za b isk u p a M assalskiego od ro k u 1764 i jego następ có w do r. 1819.
W op arciu o sporządzoną k a rto te k ę k ap lic w diecezji w ileńskiej, schem atyzm y d iecezjalne z X IX w. i S ło w n ik G eograficzny, zdołaliśm y u stalić, że w gran icach diecezji w f.eńskiej sprzed I ro zb io ru R zeczypospolitej fu nkcjonow ało 380 kaplic. B iorąc pod uw agę pew ne nieścisłości, niem ożność w w ielu w y p ad k a ch u sta le n ia rzeczyw istego b rzm ien ia nazw m iejscow ości p rzy jm u jem y , że funk cjo n o w ało 400 lu b nie^o p onad 400 kaplic.
W zw iązku z poruszoną tu p ro b le m a ty k ą nie m ożna określić, ja k i c h a ra k te r m ia ły k ap lice p ry w a tn e . Nie idzie tu bow iem o s ta n p raw n y , ale o rzeczyw iście pełnione fu n k cje, co sta n o w i isto tę p roblem u. S taw ia m y to p y ta n ie ja k o dezyde r a t b adaw czy gdyż b ra k źródeł w ogóle u niem ożliw ia odpowiedź.
K aplice n a k re sa c h fu n k cjo n o w a ły przew ażn ie p rzy polskich dw orach, ob słu g u ją c właścicieM i służbę dw orską. O dgryw ały szczególnie w aż n ą rolę, gdy p a r a fia była daleko. N adto dziedzic tra c i z a u fan ie do lo k a ln ej p a ra fii un ick iej, k tó ra od rozbiorów zagrożona była przez p ra w o sła w ie 61.
G en e ra ln ie r.:ecz biorąc, zagęszczanie ośrodków kuit.u przez budow ę kaplic, co w zasadzie m iiło m iejsce do la t p ięćdziesiątych X IX w., było zjaw isk iem do d atn im , gdyż rozległe p a ra fie nie m ogły zin teg ro w ać sw oich w iern y c h . K aplice '•.eż w II poł. X IX stu lec ia były, w zw iązku ze sta b ilizac ją s tr u k tu r y p a ra fia ln e j, a n a stę p n ie k a s a ta m i p a ra fii, n a m ia s tk ą p a r a fii w obec przeszkód sta w ian y c h przez c a ra t. S tan o w iły też bard zo w ażn y czynnik w zdynam izow aniu sieci p a ra fia ln e j, szczególnie w późniejszym okresie, po 1905 r., gdy otw orzą się d la K ościoła k a to lic kiego now e m ożliw ości. P o w staw an ie od ]bocz. X X w. now ych k ap lic zw iązane będzie z rozbudow ą szkolnictw a średniego, opieki społecznej. K aplice u rzą d zan e b ęd ą w now ych s /p ita la c h , p rzy tu łk ach , sierocińcach, g im n a zjac h 62.
W obec liczny ‘.h przeszkód, uniem o żliw iający ch p o w sta w a n ie now ych kościo łów , n ie k tó re p laców ki kościelne p o w sta w a ły w la ta c h czterd ziesty ch i pięćdzie sią ty c h X IX s tu le c n bez zgody w ład z państw o w y ch . Dotyczy to k ap lic p ry w a t n y ch i publicznych. Ile n ie leg a ln ie p o w stało ich w ty m czasie w diecezji w ile ń skiej, n ie w iadom o. N iek tó re z nich z czasem zam ieniano n a filie. O je d n ej z nich Jan o p o lu , filii B iałegostoku (skasow anej w 1864 r.), pisze P. K u b ic k i03, że pow sta ła ona nieleg aln ie z k ap licy i to w m iejscu, gdzie byli praw o sław n i.
W k o ń cu la t pięćdziesiątych X IX w. w diecezji w ileńskiej fu n k cjo n o w a ło 309 k a p lic 64. W ięcej k ap lic znajdow ało się ty lk o w arch id iecezji m ohy lew sk iej (405) oraz łu c k iej i ży to m iersk iej (362). W zasadzie n a k ażd ą p a ra fię w diecezji w ile ń sk ie j p rz y p a d a ła średnio 1 kaplica. Z d arzały się w ypadki, że n o tow ano dwie, trzy, a niekiedy- n a w e t i 4 p rz y p a d a ją c e n a 1 p a ra fię . M im o s tr a t poniesionych w II poł. X IX w., k ie d y to w diecezji zniesiono 109 kap lic, o czym szczegółowo będzie m ow a d alej, w 1914 r. liczba k ap lic zbliżała się do sta n u z połow y stu le c ia i w ynosiła 27 5 05.
W g u b e rn i w ileń sk iej w 1S14 r. funk cjo n o w ało 185 k ap lic (67,3%) i 90 (23,7%) w g u b e rn i g rodzieńskiej. Ś rednio w p rze d ed n iu I w o jn y św iatow ej p rzy p ad ało n a d e k a n a t 12 kaplic. P ow yżej śred n ie j m iało ich 11 spośród 23 d ek an ató w . W g u b e rn i w ileń sk iej były to d ek a n aty : W ilno m iasto i poza m ia ste m (26), D zisna (21), G iedrojcie (17), W iszniew (16), S w ięciany (15), W ilejka, N ow ow ilejka i Troki, w szystkie po 14, oraz L id a (13). W g u b e rn i grodzieńskiej tylk o dw a d e k a n a ty spo śró d 9 — G rodno (19) i Słonim (14). N ajm n iej k ap lic n o tu je m y w d ek a n atac h : O szm iana (2), R a d u ń (4) oraz S o k ćłk a i K o b ry ń po 5SS.
61 J. S k a r b e k, W dobie ro zł iorów... 02 Tam że.
65 B o jo w n icy ka p ła n i za spraw ę kościoła... cz. II, t. 4, s. 156. 64 J. S k a r b e k , W dobie rozbiorów...
E lenchus c leri... 1855; P. G i r s z t o w t , dz. cyt., tabela. e6 Catalogus ecclesiarum ... 1914.
2. W l a t a c h u c i s k u — w a l k i z K o ś c i o ł e m i p o l s k o ś c i ą 1831 - 1905
K lęska p o w sta n ia listopadow ego, w k tó ry m znaczący udział m iało litew sk ie duchow ieństw o rzy m sk o k a to lick ie07, zap oczątkow ała n a długi czas falę o stry ch r e p re sji przeciw ko szlachcie i K ościołow i w zachodnich g u b ern ia ch cesarstw a. C e lem ich było zred u k o w a n ie do m in im u m w p ływ ów K ościoła katolickiego. Był to n a w ró t do sy stem u K a ta rz y n y II, k tó ry obecnie w chodził w now ą fa lę realizacji. W ra m a c h re p re sji dokonano k o n fisk a ty dóbr u czestników p o w sta n ia, k tó re roz dano zasłużonym g en e rało m ro sy jsk im . W ysiedlano d ro b n ą szlachtę w głąb R osj4 lu b też w erb o w an o do osied lan ia się w ce n tra ln y c h g u b e rn ia c h cesarstw a. W szyst ko to osłabiało żyw ioł polski n a Litw ie, ale nie zdołało go w y tęp ić68.
G łów ne uderzenie, pozorow ane re p re sja m i za 1831 r. (w rzeczyw istości lik w i dację przygotow ano w ta je m n ic y przed 1830 r.) w ym ierzono w zakony, znosząc w 1832 r. 202 z 322 (62°/o) k lasztorów . D otkliw y te n cios doprow adził do lik w id a cji w ielu ośrodków , p rzy k tó ry c h sk u p ia ła się ludność p o lsk a i k ato lick a, zw łaszcza że n a nich bard ziej aniżeli n a rz a d k iej sieci p a ra fia ln e j o p ie ra ła się n o rm a ln a p r a ca K ościoła69. G rożono sa n k c ja m i za przejście z p raw o sła w ia na katolicyzm . W ży cie w szedł bow iem u k az o obow iązku w ych o w an ia w szy stk ich dzieci z m ałżeń stw m ieszanych w relig ii p a n u ją c e j — prav /o sław n ej. W przyszłości doprow adzi to do odpadnięcia od k ato licy zm u i ru sy fik a c ji tysięcy k ato lik ó w — Polaków . W ty m też czasie odżyły znów d aw niejsze p ro je k ty z la t 1814 - 1817, 1827, zgodnie z k tó ry m i zam yślano przen ieść stolicę arc y b isk u p ią z M ohylew a do W ilna. M ohylew spadłby do rzę d u s u fra g a n ii podległej m e tropolicie w ileńskiem u. C elem ty c h za m iaró w po p o w sta n iu listopadow ym , p o n aw ia n y ch zresztą jeszcze k ilk a k ro tn ie w dobie rząd ó w M ikołaja I, było p o d p o rząd k o w an ie w szystkich b isk u p stw n a ziem iach polskich pod p an o w a n iem ro sy jsk im (w cesarstw ie i K ró lestw ie P olskim ) jed n em u m etropolicie w W ilnie, a przez niego K olegium D uchow nem u w P e te r sb u rg u 70. W 1839 r. zlikw idow ano K ościół u n ic k i w Rosji, ła m ią c p rzem ocą opór p a ra fia n i z a b ie ra jąc kościoły n a cerkw ie p raw o sła w n e71.
Ju ż 19 X 1835 r. w yszło rozporządzenie, z a b ra n ia ją c e rzy m sk im k ato lik o m i un ito m „pod su ro w ą odpow iedzialnością” b u d o w an ia kościołów i k ap lic bez zgody w ładz p ań stw o w y c h 72. T akże i odbudow a sta ry c h kościołów n a p o ty k a ła n a nieprzezw yciężone przeszkody i zbiegła się z dążeniem do w znoszenia cerk w i w m iejscow ościach zam ieszkanych przez P o lak ó w 73. Z czasem też weszło w życie rozporządzenie z 15/27 V III 1845 r. w sp raw ie „p rzejm o w an ia itościołów obcych w yznań” (katolickich) n a cerkw ie praw o sław n e. Dążono do o g raniczenia liczby d u chow ieństw a, u za leżn iając obsadę p erso n a ln ą p a r a fii od zgody w ład z p a ń s tw o
67 J. S k a r b e k , P ow stanie listopadow e na L itw ie w historiografii p o lskiej (1831 - 1939). W: P aństw o — K ościół — N iepodległość pod red. J. S k a rb k a , J. Z iół ka, L u b lin 1986, s. 6 9 n n.; J. S k a r b e k , J. Z i ó ł e k , D uchow ieństw o r z y m s k o ka tolickie i in n y c h w y zn a ń w p o w sta n iu listo p a d o w ym . W: P ow stanie listopadow e II, pod red. W. Z ajew skiego (w d ru k u ) — zob. m apy i w y k re sy (w ykonane przez autora) dotyczące u d ziału duch o w ień stw a diecezjalnego i zakonnego w p o w sta n iu na L itw ie w 1831.
68 J. S k a r b e k, W dobie rozbiorów...
69 P. G a c h , P opow staniow a ka sa ta kla szto ró w w guberniach zachodnich ce- sarstioa ro syjskieg o w 1832 roku, Roczniki H um an isty czn e, (1980), z. 2, s. 194 nn; tenże, K asaty za k o n ó w na ziem ia ch d a w n e j R zeczyp o sp o litej i Ś lą sk u 1773 - 1914, L ublin 1984, s. 155 - 169; J. S k a r b e k , W dobie rozbiorów...
70 A. P e t r a n i , K o leg iu m D uchow ne iv P etersburgu, L u b lin 1950, s. 63-82. 71 J. S k a r b e k, W dobie rozbiorów...
72 J. K u r c z e w s k i , dz. cyt., s. 151.
73 B. K u m o r , U strój i organizacja, s. 664-665; P. G a c h , K a sa ty za k o nów, s, 164.
w ych. M a jątek kościelny przejęło pań stw o (ukaz z 25X 11/611842) a d uchow ień stw u w y p łacan o p ensje, u za leżn iając je od p a ń s tw a 74.
K o n k o rd a t R osji ze S tolicą A postolską z 1847 r. pozostał m a rtw ą lite rą i nie spow odow ał zm iany p o lityki rz ą d u w o m aw ianych tu k w estiach . O dnosi się to rów nież do a rt. 31 k o n k o rd atu , k tó ry brzm iał: R ep era cje kościołów r z y m s k o k a to lickich d o ko n y w a n e są bez p rze szk ó d na ko szt g m in lub osób p r y w a tn y c h , która zechcą p rzyją ć na siebie te n ciężar. W razie, je żeli śro d k i nie będą w ysta rcza ją ce, będą one m o g ły zw rócić się do rzą d u cesarskiego, aby o trzym a ć śro d k i ko n iec z ne. Z a ra d zi się budow ą kościołów n o w y c h i p o m n o żen iem lic zb y p ir a fii, ilekroć tego będą w y m a g a ły , czy to w zro st ludności, czy z b y t w ie lk a rozległość parafii istn ieją cyc h i tru d n o ści k o m u n ik a c ji (podkreślenie m oje — J. S.76). Nie precyzow ał on bow iem , ja k celnie zauw ażył B. K u m o r73, ja k a w ład za m ia ła rozstrzy g ać w tej sp raw ie. T ym sam y m w ładze ca rsk ie sk a zy w ały św iadom ie zn aczną część kościo łów, szczególnie kościołów d rew n ia n y c h w iejskich, n a ru in ę. W n ie d ale k ie j p rz y szłości stan o w ić to będzie w ygodny a rg u m e n t u z a sa d n iają cy lik w id a c ję kościołów i znoszenie p a ra fii. R ozporządzenie z 1.857 r. za b ran ia ło b iskupom tw o rze n ia no w ych p a ra fii bez zgody w ładz p ań stw o w y c h 77.
W szystkie te zarządzenia, p o tę g u jąc e się z każd y m rokiem , zaham ow ały p r a w ie całkow icie n a okres 74 la t rozw ój sieci p a ra fia ln e j w diecezji w ileńskiej. I ta k np. w trzydziestoleciu m iędzy p o w sta n iam i 1831 -1863 utw orzono w diecezji w ileńskiej zaledw ie 3 p a ra fie i trz y filie. D w ie z ty c h pierw szych, o czym ju ż p i saliśm y, p o w sta ły w la ta c h czterd ziesty ch w W ilnie. T rzecią p ara fię , w edług K u r czew skiego78, utw orzono w G rodnie w 1852 r., po zniesionym kościele p o b e rn a rd y ń - skim . W te n sposób od połow y X IX stu le c ia fu n k cjo n o w a ły w ty m m ieście ju ż trzy p a ra fie katolickie.
S pośród trze ch filii je d n ą utw orzono w D ru sk ien n ik a ch , m ia ste cz k u położonym n ad N iem nem i R o tn iczan k ą w g u b e rn i grodzieńskiej. Z asłynęło ono jako ośrodek k u ra c y jn y , ro zb u d o w y w an y przez rz ą d w la ta c h trzy d z iesty ch X IX w. T u w ła ś nie, ze sk ła d ek k u rac ju szy , w zniesiono w 1844 r. kościół, k tó ry s ta ł się filia ln y m p a ra fii H oża. Z a in tereso w a n e rozw ojem k u ro rtu w ładze, ja k w idać, w ty m w y p a d k u n ie czyniły w iększych przeszkód. N adto jeszcze utw orzono w 1844 r. filię w N iedzingach, w rod zin n y m m a ją tk u późniejszego b isk u p a w ileńskiego W acław a Ż ylińskiego. D zięki sta ra n io m b r a ta g e n e ra ła W incentego Ż ylińskiego filia ta z o sta ła p a ra fią w 1862 r.79.
K lęska p o w sta n ia 1863 r. w y w o łała k o le jn ą falę dotkliw ych re p re s ji dla K oś cioła i polskości n a L itw ie za rząd ó w g e n e ra ła g u b e rn a to ra M ichaiła M u raw iew a i jego następców . S konfiskow ano P o lak o m b lisko 1800 m a jątk ó w , k tó re rozdano g en e ralic ji i faw o ry to m carsk im ; zabroniono n a b y w a n ia ziem i w g u b e rn ia c h l i te w sk ich i ru sk ic h a d ep o rto w a n y m P o lak o m n ak a za n o sp rzed ać ją w ciągu dw u la t osobom w y zn a n ia praw o sław n eg o lu b p ro testan c k ieg o albo zam ienić n a d obra w głębi cesarstw a. S k onfiskow ane d o b ra kolonizow ano lu d n o ścią praw o sław n ą. Z akazano u ży w a n ia języka polskiego. W sto su n k u do K ościoła i duchow ieństw a, k tó re całkow icie sk ręp o w an o w działaności, m. in. przez zakaz w yjazdów z p a rafii, zm uszano do uległości. O pornych d uchow nych zsyłano i sep aro w an o w k la sz to ra c h za „po ro k i”, złe obyczaje. W celu całkow itego sp a ra liż o w a n ia ja k iejk o lw iek działalności d uchow ieństw a, k tó re uto żsam ian o z p ro p a g a n d ą polskości, srogo k a
74 B. K u m o r , U strój i organizacja, s. 665. P o r. J. S k a r b e k , W dobie rozbiorów...
75 A. B o u d o u, Stolica Ś w ię ta a Rosja. S to s u n k i d y p lo m a tyc zn e m ię d z y n ie m i w X I X stu leciu , t. 1 (1814- 1847), K ra k ó w 1928, s. 582-587 (tek st k o n k o r datu); B. K u m o r , U strój i organizacja, s. 666-667.
7 U strój i o rg a n iza cji, s. 666. 77 Tam że, s. 670.
78 B isk u p stw o w ileń sk ie , s. 222.
