Historia Sp-ni "Sztuka Beskidzka" i jej działalność, zarówno ekonomiczna jak i kulturowa, nierozerwalnie wiążą się z powojenną
rzeczywistością, kiedy to przed 40 laty przyjęto program kształtowania zalążków przyszłej polityki kulturalnej. -S okresie postępujących prze
mian, będącyh następstwem intensywnej industrializacji naszego kraju, dzięki "Cepelii” stworzono warunki dla kontynuacji tradycyjnej twór-
\
czości oraz ochrony i roz?/ijania uzdolnień ich nosicieli. "Cepelia^
\
będąc silną jednostką gospodarczą daje poważne efekty ekonomiczne w gospodarce narodowej. Nie zmniejszając wagi i zagadnień ekonomicz
nych, za najważniejszy kierunek działania przyjmuje nadrzędność celów kulturotwórczych nad celami gospodarczymi. "Cepelia" ze znakiem kogut
ka jest bowiem organizacją specjalistyczną w zakresie ochrony i roz
woju tradycyjnego rękodzieła ludowego i artystycznego. Sięganie do najlepszych osiągnięć kultury dworskiej, niejako oficjalnej, oraz bogatych tradycji polskiego ludu, tworzy nowe wartości kulturowe.
Stwarza równocześnie klimat dla społecznego odbioru piękna i wartości rodzimej tradycji, wnosząc je na stałe do naszej codzienności •
w tych warunkach kształtowania przez "Cepelię” współczesnej rzeczywis
tości kulturowej Sp-nia "Sztuka Beskidzka" od 30 lat puowadzi swą
działalność gospodarczo-hsndlową łącząc ją z działalnością kulturalno- -oświatową.
Sp-nia Pracy Rękodzieła ludowego i U l Artystycznego "Sztuka Beskidzka" rozpoczęła swą działalność w 1954 r. jako spółdzielnia przemysłowa w oparciu o istniejący od 1945 r. zakład pod nazwą
Fabryka Dywanów "CARPiSl" w Bielsku-Białej, w 1962 r. Związek "Cepelia"
v/ Warszawie, realizując politykę łączenia słabszych ekonomicznie jed
nostek z silniejszymi, zalecił przejęcie byłej Sp-ni Przemysłu ludowego i artystycznego "Ośrodek włókienniczy” w Czechowicach-Dsiedzieych, co nastąpiło w 1963 r. W tym okresie Sp-nia prowadiła swą działalność poprzez kilka zakładów, usytuowanych w odległych od siebie miejscach.
Kierowanie Sp-nią z odległymi zakładami czy oddziałami było niesłycha
nie trudne dla ówczesnego kierownictwa. Sytuacja ta bowiem nie pozwa
lała na prawidłowy wzrost in-odulceji, a przede wszystkim na prawidłową kontrolę i zabezpieczenie mienia Sp-ni. Zgodnie z przyjętym programem reorganizacji, a więc komasacji poszczególnych oddziałów Sp-ni, zachę
to je sukcesywnie przenosić do Czechowic-Dz.
to je stopniowo phzenosiś do ezeehowic. Jako pierwsze w 1364 r. prze
niosły się do Czeełiowic Zarząd Sp-ni i administracja. Przenoszenie poszczególnych, oddziałów ich. maszyn i urządzeń możliwe było dopiero po gruntownej przebudowie i modernizacji zakładu w Czechowicach-Dz, W 1367 r. wszystkie maszyny i urządzenia zainstalowane były już w nowych, pomieszczeniach. Oznaczało to zamkniecie całego cyklu prod&k- cyjnego w obrąbie 1 zakładu, lepszy dozór nad całością produkcji, a
♦ tym samym pełną stabilizację Sp-ni.
Dopiero wtedy zaistniały warunki,, w .których Sp-nia w pełni realizować mogła cele gospodarczo— handlowe i społeczno-kulturalne. Decydujący wpływ w prowadzeniu działalności Sp-ni zarówno w jednym jak i w drugim kierunku, m a wzornictwo produkowanych wyrobów'. Z tego też względu zos
tało ono szerzej przedstawione.
Wzornictwo Sp-ni realizowane jest w 2 ialerunkach: regional
nym i artystycznym. Ponieważ profil tej produkcji w przeważającej mie
rze ma charakter regionalny, dlatego też większą uwagę należy poświę
cić tym regionosi, które obtfąte zostały działalnością statutową Sp-ni.
Charakterystyka ta, pozwoli zapoznać się nie tylko z dorobkiem trady
cyjnej sztuki ludowej w zakresie tkactwa regionalnego i zdobnictwa strojów ludowych, ale przede wszystkim pozwoli zapoznać się z tym co i w jakim zakresie z dorobku tego jest czerpane i kultywowane przez Sp-ni ę.
Legionem na zabytkach którego opiera się wzornictwo Sp-ni jest połud
niowa część Śląska Górnego, a więc Beskid Śląski, częściowo Beskid, kały oraz przyległe tereny nizinne, w skład tych ziem wchodzą dawne powiaty; bielski, cieszyński, pszczyński i Wilamowice. Dorobek kultu
rowy każdego podregionu różni się w wielu szczegółach, przy czym naj
mocniej wyodrębniają się Wilamowice.
kultura i sztuka grupy wilamowickiej posiada całkowitą odręb
ność i brak jakichkolwiek związków ze Śląskiem. Ludność ta, pochodze
nia anglosaskiego, osiedliła się na łych. terenach w okresie Wielkiej kolonizacji z XIII i XIV w. i do dziś pozostała 'wierna swej kulturze, nie mającej żadnej analogii z rodzimą kulturą polską.
-
3
-Region wiłam owi eki był pierwszym regionem do zabytków którego, w za
kresie tkactwa i straju Indowego, sięgnęła Sp-nia, Długoletni Kierow
nik S a d z o m Artystycznego Krystyna Fałęcka Szrekinger gruntoYiraie spe
netrowała teren Wilamowic i okolicy, wydobywając ze staryełi skrzyń dawne pasiaste spódnice, kraciaste chusty i inne części uzupełniające strój kobiety, miedzy innymi pończochy, haftowante koszule czy 'wreszcie bogato haftowane związki do czepców. Kopiując na miejscu stare teksty
lia i wzory haftów, uzyskała ogromny materiał źródłowy, bogactwo któ- rego do dziś wykorzystywane jest do opracowań, poszczególnych asorty
mentów wilamowickiech. Stare wełniane, wielokolorowe pasiaki, używane przez miejscowe kobiety na spódnice oraz wełniane kraciaki noszone ja
ko chusty - odziewaczki, nasunęły myśl, by dawny układ zdobniczy teksty
liów przenieść na metraż. I tak, już w 1965 r. pojawiają się w sprzeda
ży pierwsze wzory czesankowego metrażu - pasiaka i kraty, uzupełnie
niem tej szczupłej na początku produkcji wyrobów regionalnych, były wierne odtworzenia dużych /i 50
x
150/ kraciastych chust i odziewaćzek.Kiezwykle ciekawe, a i pokupne zarazem, okazały się barwne, o poziomej kc kompozycji pasowej, pończochy wiłamowićkie, odtwarzane przez miejscowe kobiety, które podjęły się ich produkcji w
dp~ni
systemem chałupniczym.Wreszcie motywy haftów ze starych związek do czepców i haftów zdobią
cych rękawy damskich koszul przeniesiono na lniane płótno w formie zróżnicowanych wzornicze, kolorystycznie a przede wszystkim wymiarowo, serwet, obrusów, bieżników oraz kompletów. Stopniowy odpływ kobiet - - chałupniczek do bardziej intratnych zawodów wpłynął na powolne ogra
niczanie produkcji, zarówno pończoch jak i haftowanej stołowizny, a w rezultacie na całkowite zaniechanie na początku lat 70-tych. W ich miejsce pojawiły się nowe, nie mniej ciekawe asortymenty, z których to np.małe
/BO
z 80/, czesankowe chustki cieszą się dużym popytem do dziś, przy czym jest to jeden z nielicznych wyrobów, który utrzymano w produkcji ciągłej na przestrzeni 30 lat działalności Sp-ni. Samatylko ilość wzorów małych chustek wilamowickiech, zarówno wiernych powtórzeń jak i ich przetworzeń zgodnych jednak z charakterem auten
tycznych, przekroczyła liczbę sto. Analogicznie przedstawia się sytu
acja z tkaniną sukienkową w kratę. & miejsce czesankowej, pasiastej
sów, traktowana jako inspiracja spódnicą wilamowicką. Pojawiają się pierwsze wzory zgrzebnych, narzut wilamowickich, w których wykorzystano pionowy charakter pasów zgodny z pionowa,, pasów ością starych spódnic.
Ten kierunek pasowości wykorzystano również w poduszkach. Katcmiasj;
makaty na ścianę z długimi, kręconymi frędzlami, torebki małe i duże oraz wprowadzone nieco później /II poł. lat 70-tych/ makaty fotelowa opracowano na zasadzie pasów poziomych. Cały metraż wilamowicki wykonany jest z przędzy czesankowej, przy csym tkanina odzieżowa z przędzy 100%, a zasłonowa z procentowej, w zależności od surowca jakim dysponuje w danej chwili Sp— nia. Chustki małe i duże to również wyroby 100%. Dla pełnej informacji należy dodać, że na poczętku lat 80-tyeh, w okresie ogólnego załamania gospodarczego w kraju, wstrzymano produkcję dużych chust, ze względu na nieregularny dopływ surowca przy dużej jednocześ
nie ich materiałochłonności.fod koniec 1985 r. przywrócono produkcję tych chust chociaż w niewielkich ilościach regularnie dostarczane są do placówek handlowych. Wynikiem braku zainteresowania ze strony han
dlu torebkami i makatami na ścianę było zaniechanie ich produkcji na początku lat 3C-tych. Wymienione tu i omówiiśne szerzej wyroby wilamo- wickie w grupie tkanin odzieżowych, dekoracyjnych i galanterii, nie wyczerpują całości zagadnienia tkactwa wilamowiekiego. K a początku lat 80 - tych, w sytuacji ogólnie znanych trudności w zaopatrzeniu w suro
wiec, a tym samym zapewnieniu rytmicznej jego dostawy pracownikom na- kładztwa, w sytuacji gdzie bardzo zmniejszył się popyt na niektóre wy
roby co dla Sp-ni oznaczało ograniczenie lub wycofanie z produkcji tych wyrobów, zdecydowano się na konfekcję, tj. szycie spódnic z czesankowej kraty v/i lamo wieki e j. Pomysł ten okazak się bardzo trafny i mimo, iż naj trudniejsze lata są za m m i produkcja spódnic szerokich - z półkola i wąskich / z 1 szerokości materiału, podmarszczanych w pasie/, trakto
wana- początkowo jako produkcja przejściowa - mająca zapewnić chałupnikom pracę, kontynuowana była przez kilka lat. Urozmaiceniem tej grupy -wyro
bów była krótka ły po wykrojach cięcej w postaci
seria zgrzebnych spódnic w kratę. Resztki, jakie zostawa- powyższych wyrobów, zagospodarowywaho w konfekcji dzie-
spodniczek.
- 5 -
Wyroby wilamowickie przyciągają uwagę swoistą, charakterystyczną dla nich kolorystyką, ustaloną tradycją tej grupy ludności* W kracie obowiązuje 6 podstawowych kolorów - czerwony, czarny, zielony, niebies
ki, żółty i biały - przy czym zasadniczym kolorem, niejako tłem, jest czerwień. Te kolory, poszerzone o ich odcienie w kierunku jaśniejącym 1 ciemniejszym, składają się na barwny zestaw szerszych lub węższych pasów wkomponowanych w równych od siebie odstępach w czerwone tło tka
niny - pasiaka.
Drugim regionem, aaagałgdtiaodi którego zabytki tkackie kultywowane są przez Sp-nię, to regio Beskidu Śląskiego. Kultura i sztuka grupy Górali Beskidzkich, odmienna zupełnie w swym charakterze, sięga genezą czasów równie odległych, bo osadnictwa wołoskiego na tym terenie, w okresie od XV do XVII wieku. Tkaniny, wykonane przez miejsco
w ą ludność na ręcznych krosnach z wełny ręcznie przędzionej, cechuje skromna gama kolorystyczna, oparta o naturalny koloryt w e ł n y owezej od bieli przez kremową, szarą, brunatną do czarnej. Ii a ornamentykę tych tkanin o zrytraizowanej kompozycji, najczęściej pasowej, składają się motywy geometryczne lub zgeometryzowane. Tradycyjne tkaniny beskidzkie
to koce i dery, torby bacowskie oraz późniejsze tkaniny dekoracyjne.
Tecja&lką zbliżoną de- tkackiej Wykonywana także części stroju góralskie
go jak wełniane skarpety i rękawice, któr y c h ornament zdobniczy nie
wiele odbiegał od motywów uzyskiwanych na krośnie. Wszystkie te wyroby, znajdujące się w muzeach naszego regionu, a sporadycznie także w tere
nie, były dla plastyków inspiracją przy opracowywaniu wzorów wyrobów określanych w Sp-ni m i a n e m beskidzkich, w grupie tej wyodrębnić można 2 podgrupy, różniące się kompozycją, ornamentyką wzoru i kolorystyką.
Podgrupa pierwsza to wyroby z tkaniny beskidzkiej o zgeometryzo- wanych motywach, zakomponowanych pasowo, opracowane na podstawie sta
r y c h wzorników tkanin, tzw. "renczy", skarpet i rękawic. Tę grupę asor
tymentową, wprowadzoną do produkcji z początkiem lat 70 - tych tworzą;
narzuty, makaty, na ścianę z długimi, ozdobnie kręconymi frędzlami, ma
katy na fotele / z frędzlami po długości/, bieżniki, serwetki, torebki przy czym ich ornament rozpracowano na zasadzie pasów poziomych, zaś
pionową koęuow.ynję pasowego ornamentu* Całość produkcji z grupy wyrobów beskidzkich wykonywana jest w chałupnictwie, przy czym większość wyro
bów na krosnach ręcznych* Jedynie narzuty i makaty
z
frędzlami po szerokości tkane s ą na krosnach mechanicznych* W wyniku zastosowania wię- k s2ej ilości nicielnic w krosnach mechanicznych wprowadzono do produkcji nowy typ narzut, makat i torebek, w k t ó rych właśnie dzięki temu, możliwe
\
było uzyskanie ciekawszych wzornicze, a zarazem bardziej wiernych auten
tycznym tkanina* beskidzkim, elementów zdobniczych. We wszystkich wyro
bach beskidzkich ornament zdobniczy uzyskuje się przez pokrycie jedno
kolorowej - białej lub kremowej - osnowy wątkiem w kolorach białym, sza
rym, brązowym i czarnym. Na ostateczny wygląd tych asortymentów niemały wpływ mają ozdobnie, kręcone po osnowie frędzle, w które, celem nawią
zania do kolorystyki motywów zdobniczych , powtarzających się w danym wyrobie, wplata się dodatkowo brązową nitkę* Nawiązaniem do tradycji
regionu beskidzkiego jest również i to, że w większości są to wyroby z przędzy zgrzebnej 100$ - w©j, chociaż w ostatnich latach, koniecznoś
cią było zastosowanie niżej $ - wej przędzy osnowowej, by możliwe było utrzymanie ciągłości produkcji tych wyrobów, W niczym to jednak nie pomniejszyło walorów zarówno estetycznych jak i użytkowych. Be względu na słabnące zainteresowanie torebkami i makatami na ścianę s t o p n M w o ograniczano produkcję tych wyrobów, by w końcu lat '70-tych całkowicie jej zaprzestać, w ich miejsce wprowadzono rozbudowaną wzornicze, a prze
de wszystkim wymiarowo, drobne formy tkaniny beskidzkiej, tj, serwetki, makatki, bieżniki.
Dr u g ą podgrupę stanowią wyroby z derki góralskiej - narzuty, makaty, torebki. Ten typ tkaniny beskidzkiej reprezentowany był głównie /w pierwszym okresie produkcji/ przez narzuty, brak bowiem większego zainteresowania formami drobnymi, ograniczył produkcję torebek i makat do serii próbnej.
Inicjatorem odtworzenia w sp-ni tego typu tkaniny beskidzkiej był Dział etnograficzny Związku "Cepelia" w warszawie, po przeprowadzonej przez etnografów zatrudnionych w Sp-niach cepeliowskich, penetracji Beskidu Śląskiego w ramach pleneru etnograficznego zorganizowanego w 1975r.
- 7 -
a.
w Wiśle*Sak więc, plener ten, w którym uczestniczył etnograf Sp-ni, przyniósł nie tyle gotowy do odtworzenia w warunkach Sp-ni materiał, ii* raczej podsunął myśl sięgnięcia do zachowanych w muzeach, a będą
cych już rzadkością w terenie, przykładów dawnych, spilśnionyih tkanin.
Pierwsze wzory narzut z derki góralskiej powstały w oparciu o zabytkowe
* tkaniny ze zbiorów Działu Etnograficznego Muzeum Górnośląskiego w Byto
mia, przy wydatnej pomocy doe. dr Barbary Bazielich. Wyroby te, w porów
naniu z wyrobami wcześniej omówionymi, są znacznie skromniejsze w swym wyglądzie, co było wynikiem prostego-przeplotu - splot płótna - i sto
sowania przędzy / zgrz. 100^/ w 2 tylko kolorach; kremowym i brązowym bądź kremowym i czarnym, wzór jednyath jest gładki, działający całościo
wo, innych w pasy wąskie lub szerokie, a jeszcze innych w kratę. W koń
cowej fazie cyklu produkeyjnego narzuty z derki góralskiej poddawane tyły procesowi folewania, przez co uzyskiwały wygląd spilśnionych tka
nin. W jakim stopniu udało się odtworzyć w Sp-ni ten typ tkaniny ludo
wej mówi opinia doe. dr Barbary Bazielich. "Wyprodukowane przez Sp-nię
"Sztuka Beskidzka" nowe wzory tkaniny beskidzkiej w postaci narzuty, bieżnika z długimi frędzlami oraz makaty uznać można za trafny i udany przykład próby odtworzenia autentycznych tkanin wełnianych - spilśnio
nych - używanych i wyrabianych mniej więcej do czasów II wejny świato
wej przez Górali Beskidu Śląskiego. Wzory te zachowują właściwości techniczne i oddają fakturę autentycznej tkaniny, jej wzornictwo oraz kompozycję wynikającą z efektów zastosowania wełnianego włókna w na tu- ralnych kolorach owczej wełny; odcieni barwy kremowej i brązowej aż do czarnej włącznie. Są to starannie i estetycznie wykonane, a wartość ich podkreśla naturalny charakter wynikający z właściwości przedmiotu spotykanego niegdyś w ludowej kulturze pasterskiej* Wzory wyprodukowane
przez
Sp-nię są prawie wiernym ich odtworzeniem".Pierwsze narzuty
z
derki góralskiej pojawiły się w handlu w 1976 r*po zatwierdzeniu przez Centralną Etnograficzną Komisję Kwalifikacyjną przy Związku "Cepelia” w Warszawie. Ich produkcja, wzbogacana o nowe rozwiązania wzornicze,/utrzymana była do lat 30-tych. Po 5-letniej przerwie 'wznowiono V7 Sp-ni produkcję tzw. derek góralskich w formie narzut i makat, poszerzając bogatą kolekcję o nowe wzory. Wyroby te -
kały większego uznania odbiorców* Aby choć częściowo podtrzymać gxodukaj-ę tego typu tkaniny, zdecydowano 3ię zastosować w i ę k s z ą iloeć M c i e l a l e , by przy 1SEEI ograniczonym zestawie kolorów , sploto£?o wzbogacić wzór* Ale i ten zabieg nie uratował derek góralskich* W sytuacji ogólnego zastoju © handlu wyrobami tkackimi i ten wyrób nie cieszył się popytem, wobee czego wstrzymano i c h d alszą produkcję* B i l y a wspomnieniem z okresu produkcji w
ł
