Tadeusz Skoczek
Słowo wstępne
Niepodległość i Pamięć 20/3-4 (43-44), 5-8
2013
Słowo wstępne
Niepodległość i Pamięć jest pismem humanistycznym o zamierzonej
sze-rokiej formule� Z periodyku muzealnego o proweniencji historycznej prze-kształca się w kwartalnik naukowy zamieszczający artykuły, eseje, materia-ły archiwalne związane z misją Muzeum Niepodległości realizowaną w róż-nych kręgach tematyczróż-nych zainteresowań� Takiemu założeniu nie sprzyjają pomysły redagowania numerów monograficznych, chociaż pokusa przypo-minania poszczególnych rocznic może być elementem programotwórczej inspiracji�
Tym razem tematem wiodącym podwójnego numeru stała się ‒ przypada-jąca w lipcu 2013 roku ‒ 70� rocznica apogeum ludobójstwa dokonanego przez OUN-UPA na obywatelach polskich zamieszkujących Kresy Wschodnie II RP� Zagadnienie to staraliśmy się zaprezentować w jak najszerszym spek-trum� W starannie udokumentowanym artykule Dariusza Faszczy omówio-ne zostało stanowisko Komendy Okręgu AK „Wołyń” wobec eksterminacji ludności polskiej w 1943 roku, przedstawiona też została rola Polskiego Pod-ziemia Zbrojnego w obronie ludności polskiej� Działania zbrojne 27 Dywizji Piechoty Armii Krajowej przeprowadzane w pierwszych miesiącach roku 1944 (styczeń–kwiecień) prezentuje w analitycznym artykule Damian Mar-kowski, nie pomijając aspektów politycznych operacji „Burza” na Wołyniu (łącznie z trudnymi problemami infiltracji, inwigilacji i… współdziałania)� Bezpośrednich wykonawców zbrodni identyfikuje Mieczysław Samborski� Choć nazywa swój artykuł „przyczynkiem” to żmudnie rekonstruuje struk-tury, podaje nazwiska dowódców, szczególnie gorliwych „aktywistów”, wy-korzystuje bogatą bibliografię wspomnieniową ‒ polską i ukraińską, krajową i emigracyjną� Jan Engelgard stawia odważną, udokumentowaną źródłowo, tezę o współpracy partyzantki polskiej i sowieckiej na Wołyniu, podając fakty współdziałania w obliczu zagłady ludności polskiej, przedstawia jed-nak różne punkty widzenia na efekty tej współpracy, korzystając ze źródeł emigracyjnych apologetów UPA� Paweł Bezak interesująco rysuje symbo-likę, którą posługiwali się żołnierze polskiego podziemia różnej orientacji politycznej, działający w warunkach wielowątkowej wojny partyzanckiej, rekonstruuje nawet, w oparciu o opisy i przekazy wspomnieniowo-pamięt-nikarskie, niektóre odznaki i godła� Jolanta Załęczny omawia materiały źró-dłowe, wspomnienia osób, które przeżyły tragedię kresowego ludobójstwa na Pokuciu, powołując się na pisemną relację udostępnioną przez
uczestnicz-kę muzealnych spotkań Uniwersytetu III Wieku� Wspomnienia, oryginal-ne i autentyczoryginal-ne, przejmujące swoją grozą niosą humanistyczoryginal-ne przesłanie jakim jest, konieczność utrwalenia prawdy o cierpieniach� Relacja bezpo-średniego uczestnika i ofiary ludobójstwa opatrzona została kompetentnymi przypisami sytuującymi rękopis w konkretnej geograficznej przestrzeni� Warto upowszechniać tak opracowane relacje, nie tylko dla poszukiwania sprawiedliwości – lecz także w imię prawdy historycznej�
Stanisław Dziedzic artykułem Dialog nie zawsze pobratymczy przenosi nas na początek XX wieku, kiedy to zauważyć można pierwsze przykłady nienawiści polsko-ukraińskiej� Już u schyłku monarchii austro-węgierskiej polityka zaborcy inicjowała narodową i etniczną niechęć� Autor analizując korespondencje dwóch hierarchów: katolickiego abp� Józefa Bilczewskiego i unickiego abp� Andrzeja Szeptyckiego ukazuje zarzewie sporu, który prze-trwał wiele lat� Ile w tych sporach i polemikach winy bezimiennych prądów historii, a ile ludzi tworzących poszczególne wydarzenia, wyczytać może-my (nie wprost) z erudycyjnego eseju Franciszka Ziejki� Kiedyś Polacy, Li-twini i Rusini tworzyli żmudnie, lecz skutecznie, Rzeczpospolitą Obojga (a nawet Trojga) Narodów� W 2013 roku przypadało 600-lecie Unii Horo-delskiej (1413), będącej swoistego rodzaju pomostem pomiędzy porozumie-niami w Krewie (1385) i Lublinie (1569)� To właśnie za sprawą tej ostatniej przyłączone zostały do Korony ziemie Wołynia i Kijowszczyzna� Horodło stanowiło w tym procesie ważny etap, jeszcze ważniejszy dla nas Polaków był – zdaniem F� Ziejki ‒ Zjazd Horodelski oraz Akt Odnowienia Unii Horo-delskiej zainicjowany w czasie zaborów, w 1861 roku, tuż przed wybuchem Powstania Styczniowego� Autor rekonstruuje też późniejsze paryskie obcho-dy przypominające trójnarodową Rzeczypospolitą�
O tej romantycznej wizji, o której marzyli Józef Piłsudski i Jerzy Gie-droyc, dyskutowano podczas konferencji naukowej „Giedroyc i Ukraina” (17–18 maja 2012) zorganizowanej przez IPN� Niestety, nie wykorzystano przesłania etycznego zawartego w jej założeniach� Pisano:
Historia relacji polsko-ukraińskich w XX wieku nie należy do najłatwiejszych� Liczne cierpienia po obu stronach do dzisiaj rzutują na ocenę wydarzeń histo-rycznych i na wzajemne postrzeganie� Jednocześnie możemy także odnotować szereg przykładów współdziałania Polaków i Ukraińców� Przeszłość może zarów-no dzielić, jak i łączyć� Sztuką jest rzetelne jej opowiadanie, przy jedzarów-noczesnym pamiętaniu, że przyszłość można kształtować wspólnie, nie powtarzając starych
błędów� Do tego w dużej mierze sprowadzało się przesłanie Jerzego Giedroycia, który nie unikał nigdy trudnych tematów, ale też zawsze starał się budować nici porozumienia�
Giedroyc już w 1949 roku wysunął koncepcję ułożenia przez Polskę do-brych stosunków z bezpośrednimi sąsiadami na Wschodzie, bez roszczeń terytorialnych i bez prób porozumiewania się, ułożenia się z Rosją ponad głowami Litwinów, Ukraińców i Białorusinów. Takie stanowisko to dla wie-lu środowisk relatywizowanie cierpienia i brak jasnego określenia czynu, jakiego dokonano na Polakach w 1943 roku� Widać to również współcześnie: uwarunkowania polityczne pozwalają zastąpić w oficjalnych wystąpieniach definicję „ludobójstwa” terminem „czyn o znamionach ludobójstwa”, dopro-wadzając do wielkich podziałów społecznych�
O publikacjach niektórych ukraińskich historyków pisze Jan Engelgard w dziale recenzji, zwracając uwagę na poszczególne pozycje i dociekania pozwalające „wybielać” dokonania OUN-UPA� Zresztą niżej podpisany też spotkał się z przypadkiem realizacji filozofii „poprawności” politycznej przy redagowaniu wstępu do książki Marka Koprowskiego Wołyń. Epopeja
polskich losów 1939–1945� Dla zrealizowania potrzeby prawdy historycznej
zamieszczamy więc pełną wersję zaproponowanego tekstu, będącą nieja-ko przyczynkiem do rozważań o granicach uległości i owej poprawności� Harcerze polscy nie mają ideowych problemów realizując wakacyjną akcję w Kostiuchnówce, upamiętniającą walkę trzech brygad Legionów o wskrze-szenie Rzeczpospolitej w latach 1915–1916� Artykuł Pawła Bezaka
Harcer-ska służba pamięci na Wołyniu dokumentuje pracę społeczną miłośników
historii, tradycji i prawdy, którzy zebrali się w 2013 roku już po raz piętnasty, na granicy Wołynia i Polesie�
Kierując się potrzebą dokumentowania tej prawdy przedstawiamy treść referatów wygłoszonych podczas uroczystej sesji poświęconej zagładzie Ży-dów kresowych (współorganizowanej przez Muzeum Niepodległości) przez polityka i rabina� Nie starczyło miejsca na zamieszczenie pełnej dokumen-tacji obchodów70-lecia ukraińskiego ludobójstwa na Wołyniu, oświadcze-nia organizacji społecznych, stowarzyszeń kresowych, a nawet uchwały po-szczególnych samorządów czekają na wnikliwego dokumentalistę
Całość zawartych w numerze zagadnień ,,wołyńskich” uzupełnia pełna bibliografia znajdujących się w Muzeum Niepodległości zbiorów książko-wych dotyczących tego terenu (Halina Murawska)� Zainteresowanie naszą
wystawa planszową Wołyń czasów zagłady pozwala stwierdzić, że również w wystawiennictwie można realizować misję muzealną� Podobnie poznaw-czą funkcję pełni wystawa Ignacy Jan Paderewski. Polak, Europejczyk, mąż
stanu, artysta, peregrynująca po Ukrainie z dwujęzycznym informatorem�
W prezentowanym numerze naszego pisma warto też zwrócić uwagę na wyczerpujący artykuł Janusza Gmitruka związany z 70� rocznicą śmierci współtwórcy Polskiego Państwa Podziemnego, Delegata Rządu na Kraj ‒ Jana Piekałkiewicza (1892–1943)� Ten wielki polski patriota został aresz-towany przez gestapo w niewyjaśnionych do dnia dzisiejszego okoliczno-ściach� Jednym z wątków jest możliwość denuncjacji przez ukraińskiego księdza� Więzień katowni przy alei Szucha zginał na Pawiaku nie wydając nikogo�
W numerze znalazły się też materiały luźno związane z głównym tema-tem� Helena Wiórkiewicz w iście benedyktyńskim stylu opisuje, przekazane Muzeum Niepodległości w początkach 2012 roku, pamiątki po lwowskiej rodzinie Drexlerów� Pierwsza część kolekcji, przekazana wcześniej, zosta-ła zaprezentowana w publikacji Dziedzictwo i pamięć Kresów Wschodnich
Rzeczypospolitej, wciąż czekającej na druk� Na bazie konferencji naukowej,
która miała miejsce 19 lutego 2013 w Senacie RP, omówiono zagadnienia związane z regionalizmem, tradycją i Europą (Tadeusz Skoczek)� Ważne miejsce w historii zajmuje regionalizm galicyjski, wielonarodowy i wielo-kulturowy, słabo zbadany i czekający na swego kronikarza�
Warto przypomnieć, że od niedawna proponujemy czytelnikom lekturę poezji� Obecnie zamieszczamy wiersze Zygmunta Jana Rumla, Wołyniani-na, absolwenta Liceum Krzemienieckiego, aktywnego członka wołyńskiego Związku Młodzieży Wiejskiej, żołnierza Batalionów Chłopskich, emisariu-sza Armii Krajowej w okrutny sposób zamordowanego przez UPA� „Był jednym z diamentów, którym strzelano do wroga� Diament ten mógł zabły-snąć pierwszorzędnym blaskiem” – napisał o nim Jarosław Iwaszkiewicz�
