Jerzy Ciabach
Właściwości i zastosowanie żywic
otrzymywanych z metakrylanu
butylu
Ochrona Zabytków 37/3 (146), 206-208
1984
go stulecia. Zaledwie kilk a z nich m ożna określić jako nagrob ki archi tektoniczne. Z n ajd u ją się one w k w a terach V i VI. N ajbogatszą form ę z tej g ru p y zabytków p rezentuje m acew a piaskowiColwa neOkla- syczna, pozbaw iona p ły t inskrypcy jnych . F orm y architektoniczne ma tylko część środkow a, n atom iast dwie części boczne są znacznie niższe — są to pro sto k ątn e p ły ty zwieńczone zgeom etryzow anym gzym sem. P a rtia środkow a składa się z p ro sto k ątn ej, pio nowej p ły ty i w ysuniętych przed nią po bokach ka- n elu row any ch kolumn. Na nich oparto m asyw ną płytę poziomą o dw u uskokach oraz azteropołaciow e zwieńczenie.
Zbliżony u k ła d kom pozycyjny m a drugi nagrobek, rów nież pozbaw iany napisów. Ś rodkow a p a rtia m a cewy m a postać ark ad y o m asyw nych kolum ienkach, na któ ry ch spoczywa kam ienna b elk a zakończona od góry w ycinkiem koła, z w klęsłym i górnym i pow ierz chniam i narożników . Po bokaich ustaw iono niskie płyty służące do zam ocowania tab lic inskrypcyjnych. Zgeornetryzow ana, oszczędna form a cechuje n ag ro bek g ra n ito w y H enriette S teiner, z dom u B ernstein (zm. 1919 r.), i F elixa S teiner (zm. 1923 r.). N a jb a r dziej m o n u m en taln y je st n ag ro b ek ro d zin y H aurw itz, w ykonan y z czarnego g ra n itu . T w orzy on ścianę o długości 5 m i m aksym alnej wysokości 2,40 m, zw ieńczoną tró jk ą tn y m szczytem. Ściana podzielo na jest graniistymi słupkam i na pięć części. W każ dej z nich m iały być umieszczone p ły ty z nap isa mi. Z achow ały się dw ie takie płyty, z któ ry ch do w iadujem y się, że pochow ano tu M inne H aurw itz, z dom u L evy (zm. 1930 r.), oraz M orltz Gaispary (zm. 1949 г.). P a rtie boczne n ag robka u jęto w szero kie ryzality, n ak ry te prostok ątnym i gzym sam i.
Zakończenie
M acew y zachow ane na legnickim cm entarzu żydow skim stanow ią cenny i rz ad k i zbiór nagrobków a r chitektonicznych z drugiej połowy X IX i początku X X w. Ich form y z okresu historyzm u p re zen tu ją różne style w ystępujące ówcześnie w sztuce i arch i tekturze. Cechuje je bogactw o elem entów oraz dob re w ykonaw stw o. Pomim o upływ u czasu większość
m acew zachow ała się w dobrym stanie. Część z nich wymaga' n a p ra w y uszkodzeń — p ły ty są pochylone, pęknięte, b ra k n iek tó ry ch elem entów . K ilka n a grobków jest przew róconych, porośniętych zielenią. Piaskowiec, z którego w ykonano przew ażającą część m acew , zachow ał się w dość dobrym stanie, w y kazuje jed n ak ślady w ietrzen ia oraz w pły w dzia łan ia czynników roślinnych, głów nie mchów. Cm en ta rz jest porośnięty nisk ą roślinnością, dlólne p a rtie nagrobków są często niewidoczne, narażone n a dużą wilgotność. Z tego pow odu przed p rzystąpieniem do działań konserw atorskich należy uporządkow ać te ren, usunąć n isk ą zieleń, a także sam osie w у drzew i krzew ów . Dopiero wówiczas m ożliw e będzie prze- prowiadzenlie pełnego rozeznania stan u zabytkow ych elem entów kam iennych i podjęcie prac zm ierzają- icych do oczyszczenia kam ienia i zabezpieczenia go przed zniszczeniem.
Równocześnie należałoby przystąpić do uporządko w a n ia zieleni w ysokiej. J e s t ona zaniedbana i pil nie w ym aga fachow ych zabiegów pielęgnacyjnych i fitosanitarnych. d r in z. arch. H a n n a K o z a c z e w s k a - G o la s z P o lite c h n ik a W r o c ła w s k a m g r in ż. E u g e n iu s z C z e r n ia w s k i W r o c ła w A R C H IT E C T IO N IC G R A V E S T O N E S O N T H E 1 9 T H -C E N T U R Y J E W IS H C E M E T E R Y A T L E G N IC A T h e J e w is h c e m e te ry a t L e g n ic a w a s e s ta b lis h e d in 1837 in th e s o u th - w e s t c o rn e r of a n a ll- d e n o m in a tio n a l g r a v e y a rd . O n ly th e m a in a lle y a n d a s q u a r e w ith a c h a p e l h a v e re m a in e d fr o m th e o rig in a l a r r a n g e m e n t. A d i v is io n in to b lo c k s is n o t c le a r-c u t. T h e m a z e w a h s p r e s e rv e d o n th is c e m e te ry c o n s titu te
a v a lu a b le a n d r a r e c o lle c tio n of a r c h ite c to n ic g r a v e s to n e s fro m th e 2n d h a lf of th e 19th a n d e a r ly 20th c e n tu rie s . T h e ir fo rm s d is p la y v a rio u s s ty le s fo u n d in th e a r t a n d a r c h ite c tu r e of t h a t tim e . T h e y a r e c h a r a c te riz e d by a ric h n e s s of e le m e n ts a n d f in e e x e c u tio n . A rc h ite c to n ic tr e n d s f in d th e i r r e f le c tio n a ls o in sto n e s fr o m th e 20th c e n tu ry .
JE R Z Y C IA B A C H
W ŁAŚCIW O ŚCI I ZASTO SO W ANIE ŻYWIC OTRZYM YW ANYCH Z M E T A K R Y L A N U B U T Y L U
Żywice otrzym yw ane w w yn iku polim eryzacji lub kopolim eryzacji metakrylam/u b u ty lu są żyw icam i term oplastycznym i, rozpuszczalnym i w cieczach org a nicznych. C h arak tery zu je je duża elastyczność i m a ła chłonność wody, dobra odporność na działanie św iatła i m ikroorganizm ów . H andel o feruje je w dużej ilości ja k o p ro d u k ty stałe, roztw ory lub dy spersje, a lite ra tu ra podaje liczne p rzy k ład y stoso w ania w konserw acji zabytków .
N ajstarszą z tej g ru p y żywic je st p o lim etak ry lan b u tylu. O trzym uje się go w w yniku polim eryzacji ro dnikow ej m eta k ry la n u b u ty lu prow adzonej w bloku lu b roztw orze. W h an d lu spotyka się 100% żyw i
cę lub jej ro ztw o ry o stężeniu od 10 do 40%. Dzię k i niskiej tem p eratu rze zeszklenia (TZ = 19°C) jest to żywica m iękka d elastyczna. Pod ty m względem może Konkurować z polioctanem w in y lu (TZ = 28°C), ustęp ującym jej znacznie pod w zględem odporności
T a b e la 1. G a tu n k i h a n d lo w e ż y w ic o tr z y m y w a n y c h z p o lim e ta k r y la n u b u ty lu T a b le 1. T r a d e b ra n d s o f re s in s o b ta in e d fr o m b u ty l m e th a c r y la te N a z w a h a n d lo w a P o s ta ć h a n d lo w a S k ła d c h e m ic z n y P ro d u c e n t A c ry lf irn is P 550 — 35 M a tt ro z tw ó r k o p o lim e r M B — M M • *> . ' ' L a s c a u x — R e s ta u ro , S z w a jc a ria B M K — 5 k o p o lim e r M B ■— M K Z S R R
D isa p o l B B — 45 d y s p e r s ja te r p o lim e r M B — A B — A K S y n th e s ia K o lin , C S S R E lv a c ite 2013 100% ży w ic a k o p o lim e r M B — M M D u P o n t, U SA
E lv a c ite 2044 100% ż y w ica p o lim e ta k r y la n b u ty lu D u P o n t, U S A E lv a c ite 2045 100% ży w ic a p o lim e ta k r y la n iz o - b u ty lu D u P o n t, U SA L a s c a u x A c r y lh a r tz
P 550 — 40 ТВ ro z tw ó r p o lim e ta k r y la n b u ty lu L a s c a u x — R e s ta u ro , S z w a jc a ria L a s c a u x A c ry lg la s u r
40x ro z tw ó r k o p o lim e r M B — M M L a s c a u x — R e s ta u ro , S z w a jc a r ia O so la n К ro z tw ó r k o p o lim e r M B — M M Z a k ła d y C h e m ic z n e „ O św ię c im ” O so la n K L ro z tw ó r k o p o lim e r M B — M K Z a k ła d y C h e m ic z n e „ O św ię c im ” P le x ig u m P 26 P le x ig u m P 28 100% ży w ic a p o lim e ta k r y la n iz o - b u ty lu p o lim e ta k r y la n iz o - b u ty lu R o h m G m b H , R F N P le x 5211 L ro z tw ó r R o h m G m bH , R F N S o la k r y l B E A ro z tw ó r p o lim e ta k r y la n b u ty lu S y n th e s ia K o lin , C S S R S o la k r y l B M X S o la k r y l B M T ro z tw ó r k o p o lim e r M B — M K S y n th e s ia K o lin , C S S R
S y n o c ry l 9122x ro z tw ó r j p o lim e ta k r y la n b u ty lu C ra y V a lle y P ro d u c ts L td ., A n g lia V A 2 E G A d y s p e r s ja
MB — m e t a k r y l a n b u ty lu , M M — m e t a k r y l a n k w a s a k ry lo w y
te r p o lim e r M B — A B — A K Z S R R
m e ty lu , A B — a k r y l a n b u ty lu , M K — k w a s m e ta k ry lo w y , A K —
na działanie wilgoci i m ikroorganizm ów \ P olim e ta k ry la n b u ty lu rozpuszcza się w w ęglow odorach arom atycznych, chlorow copochodnych węglow odorów alifatycznych, w estrach, ketonach i n iektórych ete rach 2. Nie rozpuszcza się w m etanolu i etanoiliu, w glikolu etylenow ym i glicerynie, w aicetonitrylu i dw um etyloform am idzie. Rozpuszczalność w benzynie lakow ej zależy od stojpnlia polim eryzacji. G atunki 0 niskim stopniu polim eryzacji rozpuszictzają się cał kowicie, n ato m iast g atu n k i o w ysokim stopniu po lim eryzacji ty lk o częściowo. C ałkow itą rozpuszczal ność tych ostatnich m ożna uzyskać przez dodanie od k ilk u do k ilk u n astu p rocent m ocniejszego roz puszczalnika, np. toluenu. P o lim etak ry lan b u ty lu miesza się z nitrocelulozą, niek tó ry m i żyw icam i sili konow ym i i niek tó ry m i kopolim eram i chlo rk u w i nylu. Nie m iesza się z octanem celulozy, m etylo-1 etylocelulozą, d am arą i szelakiem. N itroceluloza do dana w ilości k ilk u n a stu pro cen t w ydatnie zw iększa tw ardość i sztywność p o lim etak ry lan u b uty lu , po
w oduje jednakże równoczesne zm niejszenie odpor ności na działanie światła* Kompozycje takie, jeśli nie są chronione dodatkiem fotostabilizatorów , b a r dzo .szybko i bardzo silnie żółkną *
Jed n y m z pierw szych zastosow ań p o lim etak ry lan u b u ty lu był w yrób w erniksów m alarskich. Żywica ta w raz z inn ym i żyw icam i akrylow ym i zastała za ak ceptow ana do tego celu na k onferencji k o nser w atorskiej w Rzym ie w ro k u 1930 4. Było to w y nikiem bezbarw ności, elastyczności i rozpuszczalności pojwłoki po całkow itym wyschnięciu. W erniksy na bazie p o lim e ta k ry lan u b u ty lu rozpow szechniły się głów nie w USA, w latach czterdziestych i pięćdzie siątych 5. Obecnie nie zn ajd u ją one ap ro b aty k o n serw ato ró w ze w zględu n a łatw ość trw ałego b ru dze nia s i ę 6 i możliwość u tra ty rozpuszczalności w sk u tek sieciow ania pod w pływ em św iatła 7. Pom im o tych ujem n y ch cech p olim etak ry lan b uty lu polecany jest do konsolidacji m alow ideł ścien n y c h 8, w zm acniania ty n k ó w 9 i w a p ie n i10. Żywica ta używ ana jest także
1 B. Z y s k a , M ik r o b io lo g ic z n a k o r o z ja m a te r ia łó w , W a r
sza w a 1977, s. 295.
2 N p. w e te r a c h g lic y d y lo w y c h (ro z p u s z c z a ln ik a c h g ru p y
C ellosolve).
s E lv a c ite A c r y lic R e sin s. P ro p e rtie s a n d U ses. P r o s p e k t f irm y D u P o n t n r E — 23429. 4 R. M a y e r , T h e A r t i s t ’s H a n d b o o k o f M a te ria ls a n d T e c h n iq u e s , w y d . 3, L o n d o n 1972, s. 181. 5 R. L. F e l l e r , „ T h e M u s e u m N e w s ”, A p ril 15, 1952, s. 7.; A. L u c a s , N. B r o m m e l l e , „ M u s e u m s J o u r n a l ”, Vol. 53, 1953, s. 149; C. K . K e c k , T h e M u s e u m o f M o d e r n A r t a n d th e B r o o k ly n M u s e u m , 1954, s. 24. 6 R. L. F e l l e r , N. S t о 1 o w, E. H. J o n e s , O n P ic tu re V a rb is h e s a n d T h e ir S o lv e n ts , T h e P re ss o f C ase W e s te r n R e s e r v e U n iv e r s ity , C le v e la n d , 1971, s. 146; B. R o u b a , J. Ł u k a s z e w i c z , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ”, n r 1— 2, 1982, s. 103. 7 G. T h o m s o n , „ S tu d ie s in C o n s e rv a tio n ”, n r 2, 1957, s. 64; J . С i a b а с h, B a d a n ia n a d p r z e m ia n a m i ż y w ic te r m o p la s ty c z n y c h p o d w p ły w e m p r o m ie n io w a n ia n a d fio le to w e g o , W yd. U M K w T o ru n iu , T o ru ń 1982. 8 P . I. К o s t r o w , E. G. S h e i n i n a, „ S tu d ie s in C o n s e r v a ti o n ”, n r 2—3, 1961, s. 90; N. G. G i e r a s i m o w a , E. P. M i e l n i k ó w a, M. P. W i n o k u r o w a , IC O M C o m m itte e fo r C o n se rv a tio n , 75/1/4; D. J . V a n d y k e - -L e e, „ T h e C o n s e r v a to r ”, n r 3, 1979, s. 43. 9 N. G. G i e r a s i m o w a , E. P. M i e l n i k ó w a, IC O M C o m m itte e fo r C o n s e r v a tio n , 78(15)13. 10 W. D o m a s ł o w s k i , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ”, n r 4, 1976, s. 285; E. N. A g i e j e w a, N. G. G i e r a s i m o w a , M. N. L e b e l , E. P. M i e l n i k ó w a, IC O M C o m m itte e fo r C o n s e r v a tio n , 78(10)5. 207
jako spoiwo tzw. farb polim erow ych (np. fa rb „Mag n a” firm y Bocour) oraz do klejenia drew n a, ceram i ki i innych m ateriałów
Poza żywicami otrzym yw anym i z m e ta k ry la n u n -bu - ty lu w h andlu spotykane są rów n ież p ro d u k ty po lim eryzacji jego izom eru, m e ta k ry la n u i-butyilu. Są to żywice nieco tw ardsze, m niej podatne n a brudze nie, ale łatw iej ulegające siecio w a n iu 12.
M etakrylan buty lu ulega łatw o w spólnej polim e ryzacji z innym i m onom eram i, w w yniku czego pow stają żywice o odm iennych, często b ardziej pożąda nych właściwościach. Kopolimeryzaicja z m etak ry la - nem m etylu daje żywice tw ardsze, m niej kurzochłon- ne i bardziej odporne na sieciowanie. Rozpuszczają się one gorzej w benzynie lakow ej, ale ich rozpusz czalność w w ęglow odorach arom atycznych, estrach i ketonach nie odbiega zasadniczo od rozpuszczal ności p olim etakrylanu butylu. W wypadlku zbyt d u żej tw ardości (gatunki o dużym udziale m e ta k ry lanu m etylu) m ożna je zmiękczać typow ym i zmiięk- czaczami, takim i jak ftala n dwuibutylówy, sebacynian dw uoktylow y lub fosforan trójkrezylow y. W lite ratu rze к on serwa tor Skiej opisano użycie tego typu żywicy do konsolidacji m alow ideł ściennych 1S. F irm a Lascaiux-Restauro p ro d u k u je n a bazie takiego kopolim eru dwa p re p a ra ty o nazw ach A crylglazu r 40x i A crylfirnis P550 — 35 M att. P ierw szy z nich jest 40% roztw orem żyw icy w ksylenie zaw ierają cym 7,5% dodatek ftala n u butylow obenzylow ego. P roducent poleca go ja k o w ern ik s końcow y, glazurę na w yroby ceram iczne oraz jak o skuteczny środek do w zm acniania m alow ideł ściennych i fre s k ó w 14. P rzy u trw a la n iu tem perow ych w a rstw m alarskich jako rozcieńczalnik dla tego p re p a ra tu zalecana jest m ieszanina rów nych części ksylenu i alkoholu izo propylow ego 15, g w a ran tu jąca m in im alne ściem nie nie p o w ierzch n iie.
D rugi z w ym ienionych p re p ara tó w (A crylfim is P550 —35 M att) je s t ok. 34% roztw orem żywicy w b en zynie lakierniczej (100—140°C) z dodatkiem k rz e m ionki koloidalnej. Polecany jest przez pro du centa jako w erniks końcow y dla techn ik akrylow ych, olej nych i tem perow ych 17.
Do g ru p y kopolim erów m etak ry la n u b u ty lu i m a- tak ry la n u m ety lu należy także p rodukow any w P ol sce Osolan K. J e s t to ok. 8% ro ztw ór toluenow y o lepkości ok. 4 m Pas. Żywica w ykazuje dobrą p rz y czepność do szkła i c e ra m ik i18. Pod w pływ em UV nie żółknie i sieciuje w olniej niż w iele in ny ch ży wic tego ty p u lfl.
D rugą w ażną g ru p ę kopolim erów m etak ry la n u b u ty lu stanow ią p ro d u k ty jego w spółpolim eryzacji z niew ielką ilością (od 1 do 5%) kw asu m etak ry low e go. Dzięki tem u ostatniem u w m akrocząsteczkach ży wicy w ystępu ją wolne g ru p y karboksylow e, w y d at nie zw iększające przyczepność żyw icy do innych,
jzczególnie nieorganicznych m ateriałów . Są to żyw i ce m iękkie, elastyczne i łatw o ulegające sieciow aniu pod w pływ em prom ieniow ania n ad fio le to w eg o 20. Sto suje się je do w zm acniania w a p ie n i21, konsolidacji m alow ideł ścien n y c h 22 i zabezpieczania w yrobów ze srebra 2S. Poza kopolim eram i m e ta k ry la n u b u ty lu w h an d lu p ojaw iły się tak że jego terpodimexy. P rzy kładem tego jest radziecka żyw ica o nazw ie VA 2 EGA, otrzym yw ana w w y n ik u w spólnej p olim ery zacji m eta k ry la n u b utylu, a k ry la n u b u ty lu i kw asu akrylow ego. Zastosow ano ją do konserw acji m alo w ideł 24, d re w n a 25 i m in ia tu r na p e rg a m in ie 2e. d r J e r z y C ia b a ch I n s t y t u t Z a b y tk o z n a w s tw a i K o n s e r w a to r s tw a U M K w T o r u n iu 11 N. G. G i e r a s i m o w a, E. P . M i e 1 n i к o w а , М. P. W i n o k u r o w a , op.cit.
12 R. L. F e l l e r , С. B a i l i e , „ B u lle tin o f th e A m e ri c a n G ro u p I I C ”, n r 6, 1966, s. 1. 18 D. J . V a n d y k e -L e e, o p .cit.; D. J . V a n d у к e -L e e, „ M u s e u m J o u r n a l ”, n r 2, 1977, s. 77; E. C. W e l s h , P r e p r in ts o f th e A m e r ic a n I n s titu te o f C o n s e r v a tio n , M ay 1980, s. 141. 14 P r e p a r a t w y s tę p u je w d w ó c h o d m ia n a c h : g la n z i m a tt. T a o s ta tn ia z a w ie ra n ie w ie lk i d o d a te k k rz e m io n k i k o lo i d a ln e j — L a s c a u x - R e s ta u r o , R e p o rt R 8. 15 B. R o u b a , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ”, n r 1, 1980, s. 68. ie Z m ia n y k o lo ry s ty c z n e u tr w a lo n e j w a r s t w y m a la r s k ie j z ale ż ą n ie ty lk o od r o d z a ju u ż y te j ży w icy , a le ta k ż e od ro d z a ju u ż y ty c h ro z p u s z c z a ln ik ó w . M ało lo tn e ro z p u s z c z a l n ik i d a ją n a ogół le p sz e e fe k ty n iż ro z p u s z c z a ln ik i ła tw o lo tn e — E. C. W e l s h , op.cit.
17 L a s c a u x -R e s ta u r o , R e p o r t R 22.
18 U lo tk a in f o rm a c y jn a Z a k ła d ó w C h e m ic z n y c h „O św ię c im ” w O św ię c im iu „ O so la n K ”.
19 J . C i a b a c h , op.cit.
20 М. K a m b а г o w , R ie s ta w r a c ija , is s lie d o w a n ije i c h ra -
n ie n ije m u z ie jn y c h c ie n n o s tie j, M o s k w a 1976, w y d . 1; J. C i a b a c h , op.cit. 21 E. N. A g i e j e w a, N. G. G i e r a s i m o w a, M. N. L e b e l , E. P. M i e l n i k ó w a, IC O M C o m m itte e fo r C o n se rv a tio n 78(10)15. 22 A. W. I w a n o w a , „S oobszczem ija”, n r 28, 1972, s. 112. 23 J . L e h m a n n , „ B ib lio te k a M u z e a ln ic tw a i O ch ro n y Z a b y tk ó w ”, s e r ia B, t. 51, 1978, s. 105. 24 G. E. B y k o w a , A. W. I w a n o w a , „ S o o b sz c z e n ija ”, n r 28, 1972, s. 101; A. P . N i e k r a s o w , L. P. B a ł y - g i n a, „ C h u d o ż e s tw ie n n o je N a s le d s tw o ” , n r 33, 1977, s. 145. 25 N. Т. В o r i s o w a, A. R. E r k o , „ C h u d o ż e s tw ie n n o je N a s le d s tw o ”, n r 33, 1977, s. 113. 26 K . I. A n d r i e j e w a, L. W. К u d o j a r o w а, I. L. K u d o j a r o w , „ C h u d o ż e stw ie n n o je N a s le d s tw o ”, n r 4, 1978, s. 95.
PROPERTIES AND USE OF RESINS OBTAINED FROM BUTYL METHACRYLATE
P r o p e r tie s of p o ly m e rs a n d c o -p o ly m e rs o f b u ty l m e th a - le d b ib lio g r a p h y h a v e b e e n g iv e n . T h e a r tic le c o n ta in s c ry la te h a v e b e e n d isc u sse d . A p a r t ic u l a r a tt e n ti o n h a s also a lis t of m a jo r tr a d e b r a n d s a n d m a n u f a c tu r e r s of b e e n p a id to d is s o lu b ility , e la s tic ity a n d r e s is ta n c e to th e re s in s d e sc rib e d ,
lig h t a n d m ic ro o rg a n ism s. M a jo r a p p lic a tio n s a n d d e ta i-208
