O kwestiach prejudycjalnych w procesie cywilnym : (problematyka związana z art. 177 k.p.c.)

Lucjan Ostrowski

O kwestiach prejudycjalnych w

procesie cywilnym : (problematyka

związana z art. 177 k.p.c.)

Palestra 9/11(95), 1-9

1965

PALESTRA

ORGAN NACZELNEJ-

RADY ADW OKACKIEJ

NR I t (95) ROD IX

L I S T O P A D 1 9 6 5

LUCJAN OSTROWSKI

O kwestiach prejudycjalnych w procesie cywilnym

(problem atyka zw iqzana z arł. 1 7 7 k.p.c.)

Kwestie prejudycjalne w procesie cywilnym to kw estie w stępne, których roz­ strzygnięcie jest konieczne do w ydania wyroku, mogące przy tym t y ć niekiedy przedm iotem rozstrzygnięć końcowych w w yniku innych postępowań. Tak np. w procesie o odszkodowanie z tytułu czynu niedozwolonego może się wyłonić kw estia, czy dany czyn niedozwolony jest zarazem przestępstw em (art. 442 k.c.).

Według tradycyjnych poglądów sąd cywilny samodzielnie rozstrzyga wszelkie kw estie prejudycjalne, i to niezależnie od charakteru praw a, jakie m usiałby przy tym zastosować. Rozstrzygnięcie kwestii prejudycjalnej ma wyłącznie znaczenie dla rozitrzygnięcia o żądaniu pozwu, stąd też rozstrzygnięcia prejudycjalne nie mogą być objęte powagą rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.).

Jednakże tradycyjne poglądy na tem at rozstrzygnięć prejudycjalnych obecnie już nie w ystarczają. W orzecznictwie sądowym bowiem pojęcie tych rozstrzygnięć przeszło znaczną ew olucję.1 Ewolucja poszła w kierunku ograniczenia sądu w sa­ modzielnym rozstrzyganiu kw estii prejudycjalnych. Jako przykład takiego właśnio ograniczenia można wymienić orzeczenie SN związane z treścią przepisu art. 15 dekretu z dn. 18.IV.1955 r. (Dz. U. Nr 18, poz. 107; zm.: Dz. U. z 1957 r. Nr 39, poz. 174). W myśl tego przepisu gospodarstwo nabyte z reform y rolnej a opuszczo­ ne (w określonym czasie) przez nabywcę przechodzi z mocy praw a na własność Państw a, przy czym przejście własności stwierdza prez. PRN. Otóż Sąd Najwyższy w y ja śn ił2, że jeśli jako zagadnienie prejudycjalne wyłoni się w procesie cywilnym kwestia, czy gospodarstwo przeszło — z mocy art. 15 cytowanego wyżej dekretu — na własność Państw a, to sąd tej kwestii samodzielnie rozstrzygnąć nie może, lecz powinien na podstawie art. 191 d.k.p.c. (obecnie art. 177 k.p.c.) zawiesić postępowa­ nie do czasu rozstrzygnięcia omawianej kw estii przez właściwy organ adm inistracji państwowej.

To orzeczenie Sądu Najwyższego, zgodne zresztą zarówno ze stanowiskiem now ­

1 P o r . K. P i a s e c k i : P rz e d a w n ie n ie ro sz c z e ń x t y t u ł u sz k o d y w y rz ą d z o n e j c z y n e m n ie d o z w o lo n y m , „ F a i e s t r a ” n r 72/1963, s. 39.

2 Ł u c j a n O s t r o w s k i _{N r 11 <95)} szego orzecznictwa SN, ja k i ze stanowiskiem doktryny ®, należy uznać za trafne. Jednakże trudno jest znaleźć płaszczyznę, n a której można by uzgodnić to sta­ nowisko orzecznictwa z przepisam i k.p.c. dającym i sądom możność samodzielnego rozstrzygania kw estii prejudycjalnych. Z jednej bowiem strony o charakterze cy­ w ilnym spraw y decyduje stosunek istniejący między stronam i i znajdujący swe odbicie w rozstrzygnięciu końcowym sprawy, a nie w rozstrzygnięciach p reju d y ­ c ja ln y c h 4; stąd rozstrzygnięcia prejudycjalne nie są objęte powagą rzeczy osądzo­ nej (art. 366 k.p.c.), sąd więc jest upraw niony i zobowiązany do dokonywania tych rozstrzygnięć. Z drugiej zaś strony — stosownie do orzecznictwa SN — w ystępuje niemożność sądu rozstrzygnięcia kw estii prejudycjalnej, jeżeli do rozpoznania tej kw estii jest przewidziana np. droga adm inistracyjna.

Uzasadnienie, że ustaw odaw ca zastrzegł wyłączność orzekania w pewnych kon­ kretnych spraw ach pr?ez organy adm inistracji państw ow ej, nie jest w ystarczając* do ograniczenia sądu w samodzielnym rozstrzyganiu kw estii prejudycjalnych. Prze­ cież każda spraw a mogąca być przedm iotem rozstrzygnięcia prejudycjalnego w pro­ cesie cywilnym przeważnie należy do rozpoznania jakiegoś innego organu niż sąd procesowy. W nowoczesnym bowiem państw ie zawsze w ystępuje określenie funkcji poszczególnych organów, które m ają dla siebie wydzielone do rozpoznawania pew­ ne kategorie spraw. Idąc zatem po linii rozumowania, według którego ograniczenie sądu w rozstrzyganiu kw estii prejudycjalnych w ynika z ustawowego przekazania organom adm inistracji orzekania w spraw ach określonej kategorii, doszlibyśmy do wniosku, że sąd w ogóle nie może rozstrzygać żadnych kw estii prejudycjalnych, jeżeli mogą one być przedm iotem końcowych rozstrzygnięć w w yniku postępowań Innych aniżeli proces cywilny. Tymczasem Sąd Najwyższy stw ierd z a3, że tylko niektórych z tych zagadnień prejudycjalnych sąd nie może rozstrzygnąć samodziel­ nie i w w ypadkach takich pow inien zawiesić postępow anie do czasu rozstrzygnię­ cia danej kw estii prejudycjalnej przez inny organ. Problem ten — ja k w idać — nie jest opracowany, co też było podnoszone w piśm iennictw ie praw niczym *.

Poniżej przedstaw iam próbę znalezienia płaszczyzny, na której można by po­ godzić ograniczenie sądu w rozstrzyganiu kw estii prejudycjalnych z przepisam i k.p.c. dającym i sądowi możność dokonywania takich rozstrzygnięć. Płaszczyzna ta to pojęcie faktu. Uwagi swe ograniczam przy tym do problem atyki z art. 177 § 1 pkt 1, 2, 3 i 4 oraz § 2 k.p.c.

Da m ih i facta, dabo tibi ius (udowodnij fakty, a przyznam ci prawo) — głosi

rzym ska parem ia, pokryw ająca się w zupełności z treścią przepisów art. 187 k.p.c., które w ym agają od powoda określenia w pozwie żądania i przytoczenia okolicz­ ności faktycznych uzasadniających to żądanie. Podstaw y praw nej powód nie m a obowiązku podawać, gdyż należy to do sądu. Jeżeli daw niej istniejąca w tym względzie kw estia była d y sk u to w an a7, to obecnie ona nie is tn ie je 8. Podstaw ę

J W . S i e d l e c k i : p r z e g lą d o rz e c z n ic tw a S N , P i P n r 2/1961, s. 295, 298; E . W e n g e - r e k : F r z e g l d o r z e c z n ic tw a S N , N P n r 3/1961, s. 317.

* Z .' R e s i c h : D o p u s z c z a ln o ś ć d r o g i są d o w e j w s p r a w a c h c y w iln y c h , W y d . P r a w n . 1981, s. 79, 80. A u to r t e n p isz e , że n i e m o ż n a m ó w ić o d o p u sz c z a ln o śc i d r o g i są d o w e j s e n s u s tr ic to co d o ty c h z a g a d n ie ń p r e ju d y c ja ln y c h w p ro c e sie , k tó r y c h ro z s tr z y g n ię c ie n ie n a s tą p i b e z ­ p o ś r e d n io w s e n te n c ji o rz e c z e n ia . 5 P o r . p r z y p is 2. • W . S i e d l e c k i : R e c e n z ja p r a c y z . R e sic h a (p o r. p r z y p is 4), P iP n r 4/1983, s. 701-i P o r . J . I g n a t o w 701-i c z 701-i A. S t e l m a c h o w s k 701-i : P o d s ta w y p r a w n e m a ją tk o w e j o d - , p o w ie d z ia ln o ś c i p ra c o w n ik ó w , P i P n r 10/1958, s. 557 i n a s t. o r a z c y to w a n a ta m l i t e r a tu r a . a P o r . o rz e c z e n ie S N z d n . 28.IV.1964 r . I I CR 540/63, N P n r 7—8/1985, s. 926. T e z a te g o . o rz e c z e n ia g ło si m .in .: „ N a r u s z e n ie o b o w ią z k u u m o w n e g o m o ż e b y ć je d n o c z e ś n ie d e lik te n j c y w iln y m , Jeśli sta n o w i s a m o is tn e n a r u s z e n ie o g ó ln ie o b o w ią z u ją c e g o p r z e p is u p ra w a b ą d ^

Nr 11 (95) Kwestie prejudycjalne w procesie cyw. 3

praw ną podaje zatem s ą d 8. Na podstaw ę praw ną w yroku składają się określone przepisy praw ne craz przyjęte przez sąd zasady ich w ykładni i zastosowania, tj. w yjaśnienie, dlaczego sąd zastosował te, a nie inne p rze p isy 10 Całym zatem w yni­ kiem ' pracy sądu i stron jest ustalenie podstaw y faktycznej spraw y i przyjęcie podstawy praw nej.

Z punktu widzenia logiki form alnej podział na podstaw ę faktyczną i podstaw ę praw ną jest dychotomią, tj. podziałem klasy dzielonej n a dwie części w yłączające się, np. tak jak podział liczb na parzyste i nieparzyste. Można mówić ;> innych je zcze podziałach i o innych konstrukcjach. Jednakże nas w tej chwili interesuje tylko podział n a podstawę faktyczną i podstaw ę praw ną. M amy praw o do oparcia *wych rozważań n a jednym tylko popraw nym logicznie podziale (mamy praw o do logicznego myślenia) i do w yciągania wniosków z tych rozważań. A więc — mówiąc językiem przytoczonej wyżej parem ii rzym skiej — facła i ius są przed­ miotem naszych zainteresowań.

W związku z powyższym w ypadnie odpowiedzieć n a pytanie, czy wynik innego postępowania sądowego lub adm inistracyjnego, jeżeli m a w pływ na rozstrzygnięcie danej spraw y cywilnej, należy zaliczyć ćo podstaw y faktycznej tej spraw y, czy też do pcdstaw y praw nej. Pytanie to interesuje nas dlatego, że — w m yśl art. 177 k.p.c. — jeżeli rozstrzygnięcie spraw y zależy od w yniku innego postępow ania sądowego lub adm inistracyjnego, tj. cd rozstrzygnięcia kw estii prejudycjalnej przez inny organ niż sąd procesowy, to sąd „może” zawiesić postępow anie z urzędu. W literaturze naukow ej zaś trafnie podniesiono, że istnieje ścisły związek miądzy interesującym nas zagadnieniem kw estii prejudycjalnych a instytucją zawieszenia postępowania. W om aw ianej kw estii K. Piasecki pisze mianowicie, że „istnienie w obowiązującym praw ie możliwości (a w niektórych w ypadkach konieczności) zawieszenia postępow ania cywilnego prowadzi do odrzucenia generalnej zasady samodzielnego rozstrzygania w procesie cywilnym w szystkich zagadnień z innej dziedziny praw a tylko jako zagadnień w stępnych (...)” 11. Pytanie zatem, czy wynik innego postępow ania sądowego lub adm inistracyjnego, m ający w pływ na rozstrzy ­ gnięcie danej spraw y, należy do podstawy faktycznej czy praw nej — wymaga

odpowiedzi.

Nie w ydaje się, żeby wynik innego postępow ania można było zaliczyć do pod- *tawy praw nej spraw y cywilnej. Jeżeli np. w yrok w procesie cywilnym zależy od w yniku postępowania w spraw ie opiekuńczej (zawieszenie postępowania w p ro ­ cesie i następnie uzyskanie postanow ienia sądu opiekuńczego), to ćo podstaw y p ra ­ wnej w yroku nie wejdzie podstaw a praw na postanow ienia sądu opiekuńczego. Sąd procesowy nie podaje bowiem w swym w yroku przepisów, na mocy których sąd opiekuńczy w ydał postanowienie określonej treści. Sąd procesowy tra k tu je posta­ nowienie sądu opiekuńczego jako fak t należący do podstaw y faktycznej wyroku.

M usimy więc stwierdzić, że orzeczenia w ydane w innych postępowaniach a po­ trzebne do rozstrzygnięcia spraw y cywilnej należą do podstawy faktycznej te j sprawy. Powyższemu rozum owaniu można w praw dzie w iele zarzucić. Można np_ mówić, że fak t w postaci postanowienia sądu opiekuńczego jest faktem osobliwym.

za sa d w s p ó łż y c ia sp o łe c z n e g o (...). S ą d j e s t p r z y ty m o b o w ią z a n y — w g r a n ic a c h t w i e r d z e ń f a k ty c z n y c h p o w o d a — ro z p o z n a ć w s z y s tk ie w c h o d z ą c e w g r ę p o d s ta w y o d p o w ie d z ia ln o śc i s tr o n y p o z w a n e j.

9 P o m ija m k w e s tię r o li a d w o k a ta w p ro c e sie . A d w o k a t p o w in ie n n ie r a z w p o zw ie „ z a ­ p ro p o n o w a ć ” są d o w i p rz y ję c ie t a k ie j lu b in n e j p o d s ta w y p r a w n e j.

10 w. S i e d l e c k i : Z a s a d y w y ro k o w a n ia w p r o c e s ie c y w iln y m , W yd. P ra w n . 1957, s. 240, 241.

4 L u c j a n O s t r o w s k i _{N r 11 (95)} skoro brak jego powoduje zawieszenie postępowania, gdy na ogól brak fak tu potrzebnego do uwzględnienia powództwa powoduje nie zawieszenie postępowania, lecz odćalenie powództwa; albo że np. b rak (lub istnienie) fak tu dotyczącego przesłanki procesowej powoduje oćrzucenie pozwu. Mo na też mówić i o dalszych zarzutach. Nie moża jednak zarzucić jednego: nie rrożna mianowicie powiedzieć, że — przy cgólnie przyjętym dychotomicznym podzia.e na podstaw ę praw ną i pod­ staw ę faktyczną — postanowienie sądu opiekuńczego, uzale niające treść wyroku, nie wymaga zakw alifikow ania do jednej z klas podziału, tj. do podstawy' praw nej lub podstawy faktycznej. Nie można też powiedzieć, że postanowienie takie nie mieści się w przedmiocie podziału. Skoro zaś omawianego postanowienia sądu opiekuńczego nie da się zakw alifikow ać do podstaw y praw nej, to siłą rzeczy n a ­ leży ono do podstaw y faktycznej. Postanow ienie sądu opiekuńczego jest zatem

w naszym przykładzie faktem , faktem o tyle specyficznym, że w razie braku tego rodzaju faktu, potrzebnego w procesie, k.p.c. przew iduje zawieszenie postę­ powania.

Mówiąc o postanowieniu sądu opiekuńczego, musimy się jednak zastanowić nad tym , czy postanowienie to jest rzeczywiście faktem , czy tylko dowodem faktu. Postanow ienia sądu opiekuńczego m ają z zasady charakter konstytutyw ny, tw orzą nowy stan praw ny. W chwili zawieszenia przez sąd procesowy postępowania w oczekiwaniu na uzyskanie postanow ienia sądu opiekui-czego fakt, który ma być utw orzony tym postanowieniem (np. ograniczenie władzy rodzicielskiej), jeszcze nie istnieje. Sąd procesowy zatem, zawieszając post:pow anie, czeka przede wszyst­ kim na pow stanie faktu, a nie na dowód tego faktu, jeszcze przecież nie istnieją­ cego. Widzimy wiąc, że postanowienie sądu opiekuńczego jest przede wszystkim nie dowodem, lecz faktem , a ściślej mówiąc — źródłem faktu, np. fak tu (stanu) ograniczenia władzy rodzicielskiej. Dla uproszczenia, o takich postanowieniach sądu opiekuńczego, jak rów nież o innych orzeczeniach konstytutyw nych, których b rak uzasadnia zawieszenie postępowania w procesie cywilnym, będziemy mówili jako o faktach.

Uważam, że podobnie jak wspom niane przykładowe postanowienie sądu opie­ kuńczego można również potraktow ać decyzję organu adm inistracji państwowej, naw et jeśli m a ona charakter deklaratoryjny. Skoro bowiem istnieje potrzeba zawieszenia postępow ania w celu uzyskania orzeczenia deklaratoryjnego z innego postępow ania, to po uzyskaniu tego orzeczenia s^d nie podaje w w yrcku przepi­ sów, n a podstawie k.órych cm aw iane orzeczenie deklaratoryjne zostało wydane, nie w yjaśnia też zasad zastosowania tych przepisów. Sąd takie orzeczenie dekla­ rato ry jn e tra k tu je jeśli nie jako fakt, to jako dowód faktu lub kw alifikow any dowćd faktu, a dowód dotyczy przecież nie dziedziny podstawy praw nej, lecz dziedziny podstawy faktycznej.

K. Piasecki słusznie podaje, że zawieszenie postępow ania w p~wnych wypadkach należy do sfery możliwości sądu, w innych zaś — do sfery konieczności. N awią­ zując więc do naszych rozważań nad pojęciem faktu, możemy powiedzieć, że d eklaratoryjne orzeczenie wydane w innym postępow aniu, jeśli jest ono konieczne do rozstrzygnięcia danej spraw y cywilnej, jest faktem i wchodzi w skład pod­ staw y faktycznej wyroku. Sąd bowiem, zawieszając postępowanie, czeka na fakt, a nie na dowód, gdyż postępowanie dowodowe powinien w zasadzie przeprowadzić samodzielnie, chyba że wzglądy celowo ci procesowej przem aw iają za potrzebą czekania na dowód w postaci orzeczenia wydanego w innym post powaniu; wów­ czas jednak rr.amy do czynienia nie z koniecznością zawieszenia post powania, lecz jedynie z możliwością zawieszenia. W w ypadkach gdy nie ma konieczności

Nr 11 (95) Kwestie prejudycjalne w procesie cyw. ₅

zawieszenia postępowania, lecz istnieje tylko możliwość zawieszenia, zawieszenie takie jest oczekiwaniem nie n a fa k t potrzebny do w ydania wyroku, a‘.e n a'd o w ó d istnienia takiego faktu, na dowód, który niekiedy może podlegać ocenie sądu.

Kwestia, czy sąd musi k-oniecznie zawiesić postępowanie, czy też może w danej »prawie kierow ać się względami celowości procesowej, pow inna,być rozstrzygnięta na podstawie analizy stosunku danej spraw y do charakteru wyników toczącego się (lub mogącego się tcczyć) innego postępowania, o czym będzie mowa niżej. W tym miejscu należy tylko ogólnie zaznaczyć, że w w arunkach przewidzianych w art. 177 k.p.c. w yniki innego postępowania mogą być dla danej spraw y cywilnej: 1) faktem m ającym postać orzeczenia konstytutyw nego, 2) faktem w postaci orzeczenia de­ klaratoryjnego, 3) dowodem faktu, m ającym postać orzeczenia deklaratoryjnego.

' Stwierdzenie, czy w yniki toczącego się innego post.pow ania, które przybrały postać orzeczenia deklaratoryjnego, m ają być w danej spraw ie cywilnej faktam i, czy też tylko dowodami faktów — nie zawsze jest rzeczą łatw ą. I tak w spraw ach o odszkodowanie z ty tu łu inw alidztw a orzecznictwo Sądu Najwyższego początko­ wo zajmowało stanowisko, że brak rozstrzygnięcia w spraw ie renty z ubezpieczenia społecznego (brak orzeczenia deklaratoryjnego) uniemożliwia rozstrzygnięcie sporu między poszkodowanym a spraw cą szkody, gdyż zasądzeniu podlega tylko różnica między ren tą ubezpieczeniową a pełną szkodą. Skoro zatem wysokość ren ty ubez­ pieczeniowej przed w ydaniem decyzji organu rentowego nie jest znana, to nie jest też znana wysokość odszkodowania podlegającego zasądzeniu u .

Innym i słowy, Sąd Najwyższy stw ierdził wówczas, że wyniki postępowania re n ­ towego są faktem w pływ ającym na wysokość ostatecznej szkody i odszkodowania podlegającego zasądzeniu. Stojąc na tym gruncie, należy stwierdzić, że toczące się (lub m ające się toczyć) postępowanie rentow e stw arzało konieczność zawiesze­ nia postępow ania w procesie cywilnym o odszkodowanie (o rentę uzupełniającą, tj. ponad ren tę z ubezpieczenia społecznego).

W późniejszym okresie Tąd Najwyższy odstąpił od tego stanow iska i stw ierdził (zasada prawna), że tylko w w yjątkow ych w ypadkach b rak decyzji organu ubez­ pieczeniowego w kw estii ren ty z ubezpieczenia społecznego uzasadnia zawieszenie postępowania. Podał przy tym SN, że nie ma żadnych przeszkód, żeby poszkodo­ w any sam sobie obliczył, ile mu przypadnie z ty tu łu świadczeń ubezpieczeniowych, oraz żeby dochodził od zakładu pracy ró żn icy 13. Innym i słowy, Sąd Najwyższy stw ierdził tu taj, że decyzja organu rentowego może być w procesie o odszkodo­ wanie (o ren tę uzup:Jnia;ącą) jedynie dowodem faktu, a sąd dowód taki powinien przeprowadzić samodzielnie; tylko wyjątkowo można zawiesić postępowanie i cze­ kać na dowód w postaci decyzji organu rentowego.

Niekiedy ustaw a podaje wprost, że pozytywne rozstrzygnięcie spraw y cywilnej zależy od istnienia innego c kreślonego orzeczenia (np. art. 418 k.c. — wypadki od­ powiedzialności Skarbu P aństw a za szkodę w yrządzoną przez funkcjonariusza uzależnione od istnienia w yroku karnego lub orzeczenia dyscyplinarnego, które stw ierdzają w inę tego funkcjonariusza). W tych w ypadkach — z interesującego nas p unktu widzenia — w yrok karny lub orzeczenie dyscyplinarne jest w procesie cywilnym oczywiście faktem . Jeżeli ustaw a nic nie mówi o roli, jaką ma odegrać w spraw ie cywilnej orzeczenie wydane w innym postępowaniu, to rozstrzygnięcie tej kw estii należy do dziedziny wykładni.

12 K . P i a s e c k i : jw . (i c y to w a n e ta m o rz e c z n ic tw o ).

ls O rz e c z e n ie SN z d n . H.ir.1963 r . I II P O 6/6J, „ P r a c a i Z a b e z p ie c z e n ie S p o łe c z n e ” n r 11^1964 r., s. 39 i n a s t. (c y to w a n e ró w n ie ż p rz e z K . P ia s e c k ie g o , Jw ., s. 34).

o L u c j a n O i t r o i o s f c i _{Nr 11 (93)}

W sytuacji przew idzianej w art. 418 k.c. Sąd Najwyższy w w yroku 2 CR 278/63 M wypowiedział się za koniecznością zawieszenia postępow ania w w ypadku braku orzeczenia skazującego funkcjonariusza państwowego, a gdy nie m a nadziei na uzyskanie takiego orzeczenia — za oddaleniem powództwa, przy czym oddalenie takie nie stoi n a przeszkodzie ponownemu wniesieniu pozwu po uzyskaniu w y­ m aganego orzeczenia skazującego. Omawiany w yrok zakwestionował E. Wengerek. A utor ten pisze, że „przyjm ując koncepcję SN, należałoby dopuścić ponowne roz­ poznanie spraw y w każdym w ypadku znalezienia nowego dowodu” I5. Rozumowa­ nie to, z punktu widzenia naszych rozważań, jest o tyle niepraw idłow e, że — jak już wyżej powiedziano — crzeczenie skazujące jest w sytuacji z a rt. 418 k.c. nie dowodem, lecz faktem koniecznym do uwzględnienia powództwa. Jeśli fak t taki powstanie już po w ydaniu w yroku oddalającego powództwo, to powaga rzeczy osądzonej nie stoi na przeszkodzie w ystąpieniu z ponownym powództwem w tej spraw ie, podobnie jak można wnieść np. pozew rozwodowy po oddaleniu poprzed­ niego powództwa, jeżeli w ystąpi nowy fakt, np. fa k t trw ałego i zupełnego rozkładu

pożycia małżeńskiego.

W razie zatem konieczności zawieszenia postępow ania w procesie cywilnym celem uzyskania orzeczenia (konstytutywnego lub deklaratoryjnego) z innego po­ stępow ania — orzeczenie to będzie faktem w rozum ieniu k.p.c. F ak t taki może dotyczyć przesłanki m aterialnej procesu lub przesłanki procesowej, np. dopuszczal­ ności drogi sądowej. Z. Resich trafn ie stw ierdza, że o dopuszczalności drogi sądowej

decyduje zespół faktów •*. Specyfika omawianego faktu polega na tym, że w razie jego b raku k.p.c. przew iduje zawieszenie postępowania, a zatsm dopóki istnieje możliwość uzyskania tego faktu, nie zachodzi potrzeba oddalenia ani odrzucenia pozwu. Z. Resich pisze dalej, że zagadnienia prejudycjalne nie dotyczą dopuszczal­ ności drogi sądowej sensu slric to " . Stąd wnoszę, że zagadnienia te dotyczą drogi sądowej sensu largo.

Trzeba zaznaczyć, że w naszym ujęciu faktem jest nie fa k t stw ierdzony dekla­ ratoryjnym orzeczeniem adm inistracyjnym , lecz samo orzeczenie (nawiązując np. do sytuacji z art. 15 cytowanego n a w stępie dekretu z 18.IV.:955 r., faktem jest nie — stw ierdzone orzeczeniem prez. PRN — przejście własności gospodarstwa n a Państw o, lecz orzeczenie prez. FRN stw ierdzające, że przejście takie nastąpiło). Isto tn ą bowiem cechą fak tu w procesie cywilnym jest to, że może być on przed­ m iotem d o w odu1'. W razie zaś konieczności zawieszenia postępow ania fakt, stw ierdzony w w yniku innego niż konkretny proces cyw ilny' postępowania, nie może być przedmiotem dowodu w danym procesie cywilnym. Frzedm iotem takiego dowodu może być natom iast fa k t istnienia określonej treści orzeczenia wydanego w innym postępowaniu.

Tak się rzecz przedstaw ia, gdy chodzi o konieczność zawieszenia postępowania. Jeżeli natom iast chodzi nie o konieczność, lecz o możliwość zawieszenia postępo­ w ania, to zawieszenie takie następuje w celu uzyskania dowodu faktu, a nie sa­ mego faktu. Zawieszenie takie — jak już powiedzieliśmy wyżej — następuje stosow nie do względów celowości procesowej.

Czy określone w ydarzenie ma być traktow ane w procesie cywilnym jako fakt, czy też nie, decydu;ą o tym nie tylko przepisy k.p.c., lecz przede wszystkim

O S N C P , p oz. 55/"96ł.

>5 E . W e n g e r e k : P rz e g lą d o rz e c z n ic tw a SN , N P n r 7—8/1965, s . . 881, 862. w Z . H e s i c h : Jw ., s. 64.

17 P o r . p r z y p is 4.

Nr 11 (95) Kwestie prejudycjalne w procesie cyw. 7

przepisy innych ustaw . Z przepisów k.p.c. (art. 227) w ynika tylko, że faktam i jest wszystko to, co może być przedmiotem dowodu. Czy zaś, naw iązując do art. 13 cytowanego wyżej dekretu z 18.IV.1955 r., przedm iotem dowodu ma być fak t opu­ szczenia gospodarstw a przez właściciela, czy też fa k t istnienia orzeczenia prez. PRN stw ierdzającego to opuszczenie i związane z nim przejście własności na P a ń ­ stwo — o tym k.p.c. nie mówi. Mówi natom iast k.p.c. (art. 2-7), że z dwóch po­ wyższych faktów (fakt opuszczenia gospodarstw a i fa k t istnienia wymienionego orzeczenia prez. PRN) ten jest w rozum ieniu k.p.c. faktem (i przedmiotem dowodu), który m a istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia spraw y cywilnej. Z przepisu zad a rt. 15 dekretu z dn. 18.IV.1955 r., stanowiącego, że przejście własności stw ierdza prez. PRN, oraz z całości ustaw odaw stw a o u stroju rolnym wynika, że faktem Istotnym dla rozstrzygnięcia spraw y cywilnej jest w tym w ypadku fa k t istnienia orzeczenia prez. PRN, a nie fak t opuszczenia gospodarstw a przez właściciela.

"Widzimy więc, że to samo wydarzenie może w procesie cywilnym być faktem lub nie być faktem , a to za le :nie od innych przepisów niż przepisy k.p.c. R ów niei w św ietle tylko przepisów k.p.c. pojęcie fak tu może być pojęciem względnym. Tak np. w procesie o ustalenie praw a własności określonej rzeczy (art. 183 k.p.c.) praw o własności nie jest faktem , gdyż w procesie takim byłoby niedopuszczalne ią ć a n ie ustalenia faktu. Przedm iotem omawianego ustalenia jest tylko praw o lub stosunek praw ny. N atom iast w procesie o wydanie rzeczy (roszczenie w indyka- cyjne) w łasność jest przedmiotem dowodu, a zatem jest faktem m ającym istotne enaczenie dla rozstrzygnięcia spraw y o wydanie spornej rzeczy.

Podsum ow ując nasze dotychczasowe rozważania 1 wyciągając z nich wnioski, możemy stwierdzić, że w w arunkach przew idzianych w art. 177 § 1 p k t 1, 2, 3 l 4 sąd, zawieszając postępowanie, czyni to w celu uzyskania:

1) faktu dotyczącego przesłanki procesowej lub 2) fak tu dotyczącego przesłanki m aterialnej albo 3) dowodu.

Ad 1. Faktam i dotyczącymi przesłanki procesowej są niektóre orzeczenia de­ klaratoryjne w ydane poza konkretnym procesem cywilnym. Faktem takim jest np. omówione wyżej orzeczenie prez. PRN stw ierdzające, że własność gospodarstw a przeszła na Państw o. Orzeczenie takie dlatego jest faktem , że przedm iotem są­ dowego dcwodu może być nie przejście własności gospodarstwa, lecz istnienie orze­ czenia prez. PRN, stwierdzającego to przejście. F ak t ten dotyczy przesłanki proce­ sowej dlatego, że dopuszczalność drogi sądowej (przesłanka procesowa) jest za­ m knięta dla stw ierdzenia, czy Ltotnie nastąpiły w stanie m aterialnopraw nym zm ia­ ny w posiaci opuszczenia przez właściciela swego gospodarstwa, opuszczenia po­ wodującego przejście własności z mocy praw a na Państwo. Brak faktu potrzebnego do istnienia dodatniej przesłanki procesowej powoduje z zasady odrzucenie pozwu, w w arunkach zaś przewidzianych w art. 177 k.p.c. (tj. gdy omawianym faktem m a być deklaratoryjne orzeczenie w ydane w innym postępowaniu) stw arza konie­ czność zawieszenia postępowania. Da^ej — jako fakt tej grupy można było tra k ­ tow ać także omówione wyżej orzeczenie organu rentowego, które wpływ a na w y­ sokość ostatecznego odszkodowania z tytułu inw alidztw a. Dla stwierdzenia upraw ­ nień rentowych poszkodowanego droga sądowa była zam knięta. Jednakże w św iet­ le zmiany stanow iska SN w tym przedmiocie takie orzeczenie organu rentowego może być obecnie traktow ane tylko jako dowód faktu zmniejszenia się szkody w związku z upraw nieniam i rentowym i poszkodowanego.

Ad 2. Obok n:’e’icznych orzeczeń deklaratoryjnych, o których będzie mowa nieco niżej, wszelkie orzeczenia konstytutyw ne, jeżeli b rak ich stw arza potrzebę

8 L u c j a n O s t r o w s k i Nr 11 (95>

zawieszenia postępowania w procesie cywilnym, są faktam i dotyczącymi przesła­ nek m aterialnych. Istotną bowiem cechą orzeczeń konstytutyw nych jest to, że w yw ołują one zmiany w stanie m aterialnopraw nym . Przykładem takiego orzecze­ n ia konstytutyw nego, które stw arza potrzebę zawieszenia postępowania, może być omówione wyżej postanowienie sądu opiekuńczego. Jest ono w procesie cy­ w ilnym faktem dotyczącym przesłanki m aterialnej. Jako następny przykład może służyć orzeczenie SN z dn. 29.111.1957 r. 4 CR 101/57 ls. Sąd Najwyższy w yjaśnił w tym orzeczeniu, że przy toczących się jednocześnie procesach o rozwód pierw ­ szego m ałżeństw a i o uniew ażnienie drugiego, bigarrieznego m ałżeństwa zawiesze­ nie postępow ania w tym drugim procesie powinno nastąpić, jeżeli interes społeczny przem aw ia za ochroną drugiego (bigamicznego) małżeństwa.. W myśl bowiem art. 7 k.r. (art. 13 k.r.o. obecnie obowiązującego), jeżeli pierw sze małżeństwo ustało, nie można unieważnić drugiego, bigamicznego małżeństwa. Tak więc fak t orzecze­ nia rozwodu pierwszego m ałżeństw a powoduje m aterialną bezzasadność skargi 0 uniew ażnienie drugiego, bigamicznego m ałżeństwa. F ak t rozwodu jest tu zatem faktem dotyczącym przesłanki m aterialnej.

Na ogół brak fak tu potrzebnego do uwzględnienia powództwa, podobnie jak 1 istnienie fak tu stanowiącego o bezzsadności powództwa, powoduje oddalenie powództwa. W w arunkach je d n ak przewidzianych w art. 177 k.p.c., tj. wówczas, gdy faktem ma być orzeczenie wydane w innym postępowaniu, sąd — za pomocą zamieszenia postępowania celem uzyskania fak tu w postaci orzeczenia z innego postępowania — ma niekiedy daleko idący wpływ na ukształtow anie podstaw y faktycznej sprawy, jak to widać na przykładzie zawieszenia postępowania w spra­ wie o unieważnienie m ałżeństw a bigamicznego. Gdyby bowiem sąd nie czekał na w ^rok rozwodowy pierwszego m ałżeństwa, to m usiałby unieważnić m ałżeństwo bigamiczne. Istnienie zaś w yroku rozwodowego powoduje oddalenie powództwa o uniew ażnienie m ałżeństwa bigamicznego.

Do omawianej tu grupy faktów, tj. faktów dotyczących przesłanek m aterial­ nych, należą również nieliczne orzeczenia deklaratoryjne. Są to orzeczenia, od których istnienia praw o m aterialne uzależnia zasadność roszczenia i — co za tym idzie — możność poszukiwania skutecznej ochrony praw nej. Tak np. cytowany już art. 418 k.c. w ym ienia w ypadki, w których odpowiedzialność Skarbu P aństw a za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego jest uzależniona od istnienia skazującego w yroku karnego lub orzeczenia dyscyplinarnego, które stw ierdzają winę tego funkcjonariusza. Przepis ten zatem tra k tu je omawiane orze­ czenia skazujące jako fakty, których istnienie stanowi o m aterialnej zasadności roszczeń. Orzeczenia takie są więc faktam i dotyczącymi przesłanki m aterialnej.

Ad 3. Dowodami faktów mogą być w w arunkach przewidzianych w art. 177 k.p.c. tylko orzeczenia deklaratoryjne. Takim dowodem faktu będzie — w świetle obecnego stanow iska SN — omawiane wyżej orzeczenie organu rentowego. Orze­ czenie takie jest dowodem częściowego pokrycia przez instytucję ubezpieczeniową szkody wyrządzonej powodowi przez pozwanego. Jak już powiedziano wyżej, dowód tak i sąd powinien w zasadzie przeprowadzić samodzielnie, a tylko w yjątkow o może postępowanie zawiesić i czekać na dowód w postaci orzeczenia organu re n ­ towego. Dowodem faktu będzie również wyrok w procesie z interw encji głównej, w niesionej przeciwko obu stronom zawieszonego postępowania (art. 177 § 1 pkt 2 k.p.c.). Zawieszenie postępow ania w tych w ypadkach następuje stosownie do względów celowości procesowej, przez k tó rą należy rozum ieć nie tyle ekonomię

Nr 11 (95) K westie prejudycjalne w procesie cyw. _Э

procesową (uniknięcie podwójnego prow adzenia dowodu), ile postulat jednolitości ustaleń. Bez możności bowiem zawieszenia postępow ania można by w w yroku przyjąć, że sporne praw o przysługuje np. powodowi, a nie pozwanemu, gdy tym ­ czasem z późniejszego w yroku w postępowaniu z powództwa osoby trzeciej (in­ terw encja główna) mogłoby się okazać, że praw o to należy do interw enienta głównego, tj. do osoby trzeciej.

Dowodem w procesie cywilnym będzie rów nież skazujący prawomocny w yrok karny (art. 11 k.p.c.). Wyrok taki nie jest faktem , lecz tylko dowodem faktu, dla­ tego że w w ielu w ypadkach rozstrzygnięcie w spraw ie cywilnej może zapaść wcześniej niż prawomocne rozstrzygnięcie w spraw ie karnej, nie rr.a zaś koniecz­ ności zawieszenia postępowania cywilnego i czekania na prawomocne rozstrzy­ gnięcie spraw y karnej. T rafnie więc przyjm uje się, że w tych w arunkach w yrok k arny w procesie cywilnym jest dowodem przeprowadzonym według legalnej regu­ ły dow odow ejzo. Jest to zatem dowód kwalifikow any, stanowiący relik t daw nej za­ sady legalnej cceny dowodów (przeciwieństwo zasady swobodnej oceny dowodów). Rozważania niniejsze są próbą uzasadnienia — w świetle k.p.c. — ograniczenia sądu w samodzielnym rozstrzyganiu zagadnień prejudycjalnych, ograniczenia przy­ jętego przez orzecznictwo i doktrynę. Powyższa zaś klasyfikacja orzeczeń prejudy­ cjalnych (które w sytuacjach przewidzianych w art. 177 k.p.c. są faktam i doty­ czącymi przesłanek procesowych, faktam i dotyczącymi przesłanek m aterialnych lub dowodami faktów) może w praktyce procesowej dać wskazówkę, gdy wyłoni się kwestia, czy postępowanie trzeba koniecznie zawiesić, czy też tylko można je zawiesić bądź czy zawieszenie w ogóle jest niedopuszczalne.

Rozważania niniejsze mogą dać ponadto wskazówkę, jak należy postąpić w sy­ tuacji, gdy sąd nie jest upraw niony do rozstrzygnięcia danej kw estii prejudycjal- nej, a z góry wiadomo — lub wiadomo już po zawieszeniu postępowania — że właściwy dla takiego rozstrzygnięcia organ nie w yda orzeczenia. Przepisy k.p.c. nie przew idują w tych sytuacjach umorzenia postępowania. Co praw da według art. 180 p k t 4 k.p.c. sąd — mimo braku oczekiwanego orzeczenia prejudycjalne- go — może podjąć zawieszone postępowanie, jed n ak ie w razie niemożności roz­ strzygnięcia przez sąd procesowy danej kw estii prejudycjalnej przepis ten nie rozwiązuje sądowi rąk. Z przedstawionej bowiem wyżej w 3 punktach klasyfikacji wynika, że nie zawsze sąd m ole zastąpić orzeczenie prejudycjalne właściwego organu własnym rozstrzygnięciem. A więc istnieje problem, jak należy posiąpić w sytuacji, gdy sąd nie jest upraw niony do rozstrzygnięcia danej kwestii prejudy­ cjalnej, a nie ma nadziei, by właściwy dla tak.ego rozstrzygnięcia organ w ydał orzeczenie.

Jeżeli zatem oczekiwane przez sąd procesowy orzeczenie innego organu ma być faktem w spraw ie, faktem dotyczącym sensu largo przesłanki procesowej дар. do­ puszczalności drogi sądowej), to z braku tego faktu można pozew odrzucić. P o ­ nieważ fakt ten może niekiedy dotyczyć przesłanki m aterialnej (np. brak orzecze­ nia skazującego w sytuacji przewidzianej w art. 418 k.c.; brak ten stanow i o bez­ zasadności powództwa), można mówić również o oddaleniu powództwa. Praktycznej różnicy miedzy oddaleniem a odrzuceniem nie będzie, bo również oddalenie po­ wództwa nie stanie na przeszkodzie wytoczenia nowej sprawy, jak to słusznie stw ierdza SN w cytowanym już wyżej orzeczeniu n .

to j . D ą b r o w a : Z n a c z e n ie d o m n ie m a ń p r a w n y c h w p o lsk im p ro c e s ie c y w iln y m , P W N 1962, s. « .