Stanisław Rakowski
Wybrane aspekty zagadnienia
likwidacji gospodarstwa rolnego
Palestra 12/1(121), 29-33
Wybrane aspekty zagadnienia likwidacji
gospodarstwa rolnego
W e w ła d a n iu in d y w id u a ln y m z n a jd u je się obecnie w P olsce w iększość g ru n tó w ro ln y ch . Z tego w zg lę d u p ro b le m w łaściw ego gosp o d aro w an ia ziem ią chłopską u r a s ta do p ro b le m u zasadniczego.
W sk u te k o d p ły w u lu d n o śc i ro ln iczej do m iast, a ta k ż e w s k u te k w ielu in n y c h — n ie ty lk o o b ie k ty w n y c h , lecz i su b ie k ty w n y c h — p rzyczyn w z ra sta lic zb a gospo d a r s tw ro ln y c h ekonom icznie p o d u p ad ły ch .
W w ie lu w y p a d k a c h zła sy tu a c ja ekonom iczna g o sp o d a rstw a rolnego m a c h a ra k te r p rze jścio w y i d lateg o zagrożone go sp o d arstw o m o żn a u ra to w a ć za pom ocą k r e d y tu in w esty cy jn eg o lu b ulgi p o d atk o w e j albo dzięki pom ocy agro n o m a. Is tn ie ją je d n a k sy tu a c je o c h a ra k te rz e o b ie k ty w n y m (zw łaszcza gdy w grę w chodzi p o d e szły w ie k gospodarza) i w ów czas ro zw ią zan ie p ro b le m u m oże n a s tą p ić je d y n ie w drodze zm iany w łaścic iela g o sp o d a rstw a rolnego.
P o lity k a ro ln a , zm ierza ją c do u ła tw ie n ia o b ro tu g o sp o d arstw am i p o d u p ad ły m i i zan ied b an y m i, z n a jd u je swój w y ra z p rze d e w szy stk im w p rz y w ile ja c h fisk aln y ch •zbywcy i n ab y w c y g o sp o d a rstw a ro ln eg o . 1 W szczególności okóln ik M in istra F i n an só w z dnia 3.IX.1966 r. u w zg lę d n ia jąc w n ajsze rszej m ierze u ła tw ie n ia przy p rze n o sze n iu w łasności g o sp o d a rstw ro ln y c h p o d u p ad ły ch i za n ied b an y ch (zw łasz cza ze w zględu n a p odeszły w iek ro ln ik a ), p o d k re śla w y ra źn ie, że jeżeli ro ln ik chce p rze k aza ć gospodarstw o ro ln e in n e j osobie w zam ian za dożyw ocie, to w w y p a d k a c h ta k ic h n ie je s t p o trz e b n e zaśw iadczenie o sta n ie zaległości zobow iązań p ie n ięż n y ch w obec P a ń stw a , w y m ag a n e p rz y sporząd zan iu n o ta ria ln e j um ow y o p rz e n ie sie n ie p ra w a w ła s n o ś c i2, gdyż okó ln ik te n liczy się z ty m , że g o sp o d arstw a te g o ro d z a ju m a ją awyfele n ie u re g u lo w a n e zobow iązania fin a n so w e w obec P a ń stw a .
P o w o łan y okó ln ik u s ta la zasadę, że w sy tu a c ji, gdy g ospodarstw o n ie je s t w p ra w d zie z a k w alifik o w a n e jeszcze do za n ied b an y ch ekonom icznie, a le chyli się ju ż ku up ad k o w i, n ależy n a p ro śb ę n ab y w c y g o sp o d a rstw a n ab y teg o w zam ian za doży w o cie udzielić m u o d pow iedniej pom ocy i m im o że z m ocy a r t. 18, 25 i 38 o zobo w ią z a n ia c h p o d atk o w y c h n a b y w c a odp o w iad a za zaległości fin an so w e zbyw cy, m ożliw e je s t zaw ieszenie zaległości n a la t 5 od d a ty sp o rząd zen ia a k tu n o ta rialn e g o , a po upły w ie tego te rm in u m ożliw e je s t częściow e lu b całk o w ite u m orzenie zobo w ią z a n ia .
Tendencja ustawodawcy do stosowania jak najdalej idących ułatw ień w obrocie gospodarstw am i ekonomicznie podupadłym i znajduje w yraz między innym i w in
stytucji „likw idacji gospodarstwa rolnego”. 3
1 Z arząd zen ie M inistra F in a n só w z dnia 29.VII.1963 r. (M.P. Nr 60j poz. 309) oraz o k ó ln ik M in istra F in a n só w n r PO 14/66 z d n ia 3.IX.1966 r. (Dz. U rz. Mim. F in . N r 9/5, poz. 30),
2 U sta w a z d n ia 21.XII.1958 r. o sz c z e g ó ln y m try b ie śc ią g a n ia z a le g ło śc i z ty tu łu n ie k tó r y c h zob ow iązań w ła śc ic ie li n ieru ch o m o ści w o b ec P a ń stw a (Dz. U. Nr 77, poz. 398).
30 S t a n i s ł a w R a k o w s k i N r 1 (121)
N ajczęściej u le g a ją lik w id a c ji w ła śn ie g o sp o d a rstw a ekonom icznie p o d u p ad łe. Z iem ia d o sta je się w rę c e m łodszych w ie k ie m i lepszych gospodarzy, co z p u n k tu w id zen ia społecznego je s t z jaw isk iem ja k n a jb a rd z ie j p ożądanym . W łaściciel t a kiego g o sp o d a rstw a n ie m oże często znaleźć n a b y w c y n a całość sw ego g o sp o d a rstw a i je d y n y m w ów czas ra tu n k ie m je s t lik w id a c ja tego g o sp o d a rstw a p rz e z p o d ział
i p a rc ela cję .
L ik w id a c ja w ro zu m ien iu u s ta w y 4 m a m ie jsc e w n a s tę p u ją c y c h dw óch s y tu a cjach:
a) g ospodarstw o ro ln e zo staje podzielone n a d w ie lu b w ięcej części i k a ż d a z ty c h części zo staje zb y ta w ty m sam ym czasie, dotychczasow y zaś w łaścic iel nic dla sieb ie n ie za trz y m u je ;
b) dotychczasow y w łaściciel zbył w szy stk ie g r u n ty z w y ją tk ie m g r u n tu pod b u d y n k a m i i d ziałk i przy zag ro d o w ej o łą cz n y m obszarze n ie p rz e k ra c z a ją c y m 0,2 ha.
Je d n a k ż e n ie zaw sze lik w id a c ja , o k tó re j m ow a, będzie p ra w n ie d opuszczalna. L ik w id a c ja m u si się łączyć z p odziałem g o sp o d arstw a, a za te m m uszą istn ie ć p rze w id zia n e w a rt. 163 k.c. p rz e sła n k i do d o k o n an ia pod ziału .
Je d e n z w y p ad k ó w dopuszczalnej lik w id a c ji n o rm u je p rze p is a r t. 163 § 1 p k t 2
lit. d/k.c. W edług tego p rz e p isu w y m ag a n e je s t, co n a s tę p u je :
a) obszar n ieru ch o m o ści ro ln ej u le g ają ce j p odziałow i m u si być m niejszy od p o d staw o w ej n o rm y o b s z a ro w e j5, ,
b) n ab y w c y p o w in n i być w łaścicielam i n ieruchom ości ro ln e j o d p o w iad ającej m in im aln ej n o rm ie obszarow ej,
c) n a b y w a n a nieruchom ość lu b część n ieruchom ości w ejd z ie w sk ład g o sp o d a r stw a ro ln eg o prow adzonego n a n ieru ch o m o ści nabyw cy,
d) zbycie w szy stk ic h g ru n tó w w chodzących w sk ła d g o sp o d a rstw a rolnego n a s tę p u je jednocześnie,
e) gospodarstw o u le g ają ce podziałow i p rz e sta je w ogóle istnieć; e w e n tu a ln ie zbyw ca po zo staw ia sobie ty lk o zab u d o w an ia w ra z z d z ia łk ą p rzy z ag ro d o w ą o obszarze n ie p rz e k ra c z a ją c y m 0,2 ha,
f) w y d a n a zostanie d ecyzja w łaściw ego o rg a n u do sp ra w ro ln y ch stw ie rd z a ją c a , że zam ierzony podział g o sp o d a rstw a rolnego je s t zgodny z o b o w iąz u ją cy m i p rze p isam i p r a w a . 8
P o w sta je p y ta n ie , czy lik w id a c ja g o sp o d a rstw a rolnego m a m iejsce ró w n ież w te d y , gdy zbyw ca g o sp o d a rstw a rolnego u legającego podziałow i zbyw a w p ra w d zie w szy stk ie g ru n ty w chodzące w sk ład gosp o d arstw a, a le p ozostaw ia sobie ty lk o n ie za b u d o w an ą działk ę bu d o w lan ą.
N ależałoby p rz y ją ć , że w ta k ie j sy tu a c ji n ie w chodzi w grę lik w id a c ja gos p o d a rstw a rolnego w ro zu m ien iu p o w ołanych przepisów , albow iem g ru n ty te g o ro d z a ju n ie sta n o w ią nieru ch o m o ści ro ln y c h i dlatego zbyw ca m oże po zo staw ić sobie n ie ty lk o je d n ą działkę b u d o w lan ą , a le w ogóle cały obszar, b ez w zg lęd u n a
4 Por. § 10 u st. 1 i 2 rozporz. R ady M in istró w z d nia 28.XI.1964 r. (D z. U. Nr 45, poz. 304) w sp ra w ie p rzen o szen ia w ła sn o śc i n ieru ch o m o ści ro ln y ch , zn oszen ia w sp ó łw ła s n o śc i ta k ic h n ieru ch o m o ści oraz d zied ziczen ia g osp od arstw ro ln y ch .
5 P o d sta w o w a n orm a obszarow a g o sp o d a rstw ro ln y c h w y n o si na te r e n ie c a łe g o k r a ju 8 h a u ż y tk ó w r o ln y c h , m inim aln a zaś — w za le ż n o śc i od w o je w ó d z tw a — w y n o si od 2 h a d o 5 za (§ 7 c y t. rozporz. R ad y M in.).
6 W arunek k o n ie c z n y ty lk o w o b ro cie n o ta r ia ln y m (§ 1 ust. 1 c y t. rozporz. R ady M i nistrów ).
jego pow ierzch n ię, k tó ry p rzezn aczo n y je s t — sto so w n ie do p rze p isó w o te re n ac h , b u d o w lan y ch n a obszarze w si lu b p rzep isó w o p la n o w a n iu p rz e strz e n n y m — w za tw ie rd z o n y m m iejscow ym p la n ie szczegółow ym pod b u d o w n ic tw o . 7 Z te g o w zględu p rze p isy o po d ziale g o sp o d a rstw ro ln y c h n ie m a ją tu w ogóle zastoso w a n ia . 8
N ieruchom ości ro ln e i w szelkie in n e nieru ch o m o ści n ie ro ln icz e jednego w łaści ciela m ogą być o b ję te je d n ą k się g ą w iec zy stą i w ty m w y p a d k u w cześn iejsze zbycie- nieruchom ości ro ln ej lu b n ieruchom ości niero ln iczej nie pociąga za sobą podziału g o sp o d a rstw a roln eg o w ro zu m ien iu a rt. 163 k.c.
N ależy p o d k reślić, że o lik w id a c ji g o sp o d a rstw a rolnego n ie m a m ow y ty lk o w ów czas, gdy w szy stk ie nieru ch o m o ści z o s ta ją zb y te ja k o całość. N ato m iast b y ła b y lik w id a c ja , gdyby n a s tą p ił podział n ieruchom ości ro ln y c h i gd y b y w szy stk ie części zbyto jednocześnie.
W łaściciel g o sp o d a rstw a rolnego o obszarze m n iejszy m od n o rm y p o d staw o w ej (ale n ie m n iejszy m od n o rm y m in im a ln e j) m oże zlikw idow ać to gospodarstw o nie- ty lk o p rzy zachow aniu p rze słan e k p k t 2 lit. d a r t. 163 k.c. i § 10 ust. 1 cyt. ro z p . w y k . P rz e sła n k i w ym ien io n e pod p k t 2 lit. d są dla lik w id a c ji b a rd z iej lib e ra ln e , co je d n a k n ie oznacza, że n ie m a lik w id a c ji, jeżeli sp e łn io n e są surow sze p rz e sła n k i pod p k t 2 lit. c a r t. 163 k.c.
P rz y lik w id a c ji w olno, choć n ie je s t to konieczne, zachow ać w y m a g a n ia z a w a rte w p k t 2 lit. c, a m ianow icie:
a) obszar n ieruchom ości ro ln e j u le g ają ce j podziałow i je s t m niejszy od p o d sta w ow ej n o rm y obszarow ej (ale n ie m n iejszy od m in im a ln e j n o rm y o b sz aro w e j), b) k ażdy n ab y w c a je s t w łaścicielem nieru ch o m o ści ro ln e j o d p o w iad a ją ce j co n a j
m n ie j m in im aln ej n o rm ie obszarow ej,
c) w sk u te k n a b y c ia części n ie ru c h o m o śc i u le g ają ce j podziałow i łączny o b szar nieru ch o m o ści ro ln e j każdego z nab y w có w będzie w ięk szy od o bszaru n ie ru
chom ości u le g ają ce j podziałow i,
d) części w y n ik a ją c e z podziału w e jd ą w sk ład g o sp o d a rstw a rolnego p ro w a d zo nego n a n ieruchom ości poszczególnego nab y w cy ,
e) w y d a n a zostanie decyzja w łaściw ego o rg an u do s p ra w ro ln y c h stw ie rd z a ją c a , że zam ierzony podział je s t zgodny z p rze p isam i p ra w a .
Je że li w łaścic iel g o sp o d a rstw a roln eg o o obszarze m n iejszy m od n o rm y p o d sta w ow ej (ale n ie m n iejszy m od n o rm y m in im aln ej) dzieli to go sp o d arstw o n a d w ie
lub w ięcej części, z k tó ry ch je d n ą, p rz e k ra c z a ją c ą obszar 0,2 h a u ży tk ó w ro ln y ch , jpozostawia d la siebie, a pozostałą część (części) zbyw a (choćby jednocześnie) — to n ie u le g a w ątp liw o ści, że n ie je s t to lik w id a c ja i że w ów czas m uszą być sp eł nio n e p rz e sła n k i z a w a rte w p k t 2 lit. c a rt. 163 k.c. co do n ab y w cy k aż d ej części. Może n a to m ia st budzić w ątp liw o ści zagadnienie, ja k ocenić tego ro d z a ju sy tu a c ję , gdy w łaścic iel dzieli g ospodarstw o o obszarze m n iejszy m od n o rm y p o d staw o w ej (ale n ie m n iejszy m od n o rm y m in im aln ej) i zbyw a jed n o cześn ie w szy stk ie części w y n ik łe z p o d ziału , p rz y czym je d n ą część zbyw a ta k ie m u n ab y w cy , k tó ry n ie je s t w łaścicielem nieruchom ości ro ln e j w ogóle lu b nieruchom ości ro ln e j o d p o w iad a
1 U staw a z dnia 21.1.1961 r. o teren a ch b u d o w la n y c h n a ob szarach w s i (Dz. U . Nr 5,
poz. 30) i u sta w a z d nia 31.1.1961 r. o p la n o w a n iu p rzestr zen n y m (Dz. U . Nr 7, poz. 47). 8 P or. u c h w a łę SN z dnia 17.V.1967 r. III CZP 36/67 (ogł. w B iu l. SN nr 6/67, str. 23 i 24 o r a z W Inform . Pranwn. Z PP zesz. n r 7—8/67, str. 3) i § 3 p kt 2 in str. n r 14 M in. R oi. z d nia 31.X II. 1964 r. (Dz. U. M in. R oln. N r 1, poz. 1).
32 S t a n i s ł a w R a k o w s k i N r 1 (121)
ją c e j co n a jm n ie j n o rm ie m in im a ln e j. Czy w ty c h w a ru n k a c h lik w id a c ja je st dopuszczalna?
N ie m a przeszk ó d do odpow iedzi tw ie rd z ą c e j, z ty m oczyw iście zastrzeżeniem , że co do p ozostałych części m u sz ą być sp ełnione p rz e sła n k i z a w a rte w p k t 2 lit. c a r t. 163 k.c., tzn . że k aż d y z p ozostałych n ab y w c ó w je s t w łaścicielem nieru ch o m o ści ro ln e j o d p o w iad a ją ce j co n a jm n ie j n o rm ie m in im a ln e j, n a b y w a n a nieru ch o m o ść m a w ejść w sk ła d g o sp o d a rstw a prow adzonego n a nieru ch o m o ści nab y w cy , a n ad to w s k u te k n a b y c ia łączny o b sz a r n ieru c h o m o śc i każdego z ty c h p ozostałych n a b y w ców b ęd z ie w ięk szy od o bszaru n ie ru c h o m o śc i ro ln e j u le g a ją c e j podziałow i. O d pow iedź ta z n a jd u je sw e u za sa d n ien ie w ty m , że g d y b y w łaściciel, do k o n u jąc p o d ziału zgodnie z p rzep isam i p k t 2 lit. c a r t. 163 k.c., za trzy m a ł d la siebie część g o sp o d arstw a, a w ja k iś czas później zbył tę re sz tę , to byłoby to zbycie w całości g o sp o d a rstw a ro ln eg o , a n ie części i d latego n ie w chodziłyby w ra c h u b ę o g ranicze n ia co do p o d ziału (chyba że ty m czasem n a b y ł on in n e nieru ch o m o ści stan o w iące łą c z n ie z tą re s z tą gospodarstw o rolne). P o n iew aż p rz y jednoczesnym zbyciu w sz y st kic h części p o d a n y w yżej w n a w ia sie w y ją te k n ie zachodzi, p rz e to p rzy w ią zy w an ie w agi do okoliczności, że zbycie n a s tę p u je jednocześnie, a n ie np. w m iesiąc później, b y ło b y niczym n ie u sp raw ie d liw io n y m fo rm alizm em .
Je że li obszar n ieru ch o m o ści ro ln e j u le g a ją c e j p odziałow i je s t m n ie jsz y od m in i m a ln e j n o rm y obszarow ej (art. 163 p k t 2 l it b) k .c ) , to w łaściciel m oże zlikw idow ać
to go sp o d arstw o w te n sposób, że p odzieli je n a d w ie lu b w ięcej części i każdą z n ich zbyw a w ty m sam y m czasie, p rz y czym n ab y w c a każdej części je s t w ła ś c i cie le m n ieru c h o m o śc i ro ln e j o d p o w iad a ją ce j co n a jm n ie j m in im aln ej n o rm ie obsza ro w e j, a n a b y w a n a część n ie ru c h o m o śc i w ejd z ie w sk ła d g o sp o d a rstw a rolnego prow adzonego n a nieru ch o m o ści nab y w cy .
W olno ró w n ież zlikw idow ać ta k ie go sp o d arstw o w te n sposób, że n ab y w c ą je d n ej części w y n ik łe j z podziału je s t osoba b ez ro ln a lu b n ie b ęd ą ca w łaścicielem co n a j m n ie j m in im aln ej n o rm y obszarow ej, ale co do p ozostałych n ab y w c ó w m uszą być ra c h o w a n e p rz e sła n k i w y m ie n io n e w p k t 2 lit. b a rt. 163 k.c., a p o n ad to zbycie w sz y stk ic h części (gruntów ) m usi n a s tą p ić w ty m sam ym czasie.
N asu w a się tu p o trz e b a w y ja śn ie n ia , dlaczego te n o sta tn i sposób lik w id a c ji d o p u szczaln y w ed łu g p k t 2 lit. b i c n ie je s t m ożliw y w w a ru n k a c h p rze w id zia n y ch w p k t 2 lit. d a r t. 163 k.c. Otóż trz e b a m ieć n a uw adze, że w w y n ik u lik w id a c ji o p a r te j n a a r t. 163 p k t 2 lit. c ro z d ro b n ien ie g o sp o d arstw a, odpow iad ająceg o w k a ż
d ym ra z ie n o rm ie m in im a ln e j, z n a jd u je gospodarczą rek o m p e n sa tę p o le g ają cą n a ty m , iż p ró cz je d n e j części, k tó rą w łaścic iel m ógłby pozostaw ić d la siebie i zbyć później w całości bez żad n y ch o g raniczeń, a le k tó rą zbyw a jednocześnie n abyw cy b e z ro ln e m u lu b p o sia d a ją c e m u go sp o d arstw o o n o rm ie m niejszej niż m in im aln a, g o sp o d a rstw o pozostałego lu b w szy stk ich pozostałych nab y w có w s ta je się w iększe o d g o sp o d a rstw a zlikw idow anego. T ak iej re k o m p e n sa ty n ie m a w lik w id a c ji o p a rte j ty lk o n a p k t 2 lit. d a r t. 163 k.c., a gdyby m ia ła o n a m iejsce to w ów czas b yłyby sp e łn io n e p rz e sła n k i p rze w id zia n e w p k t 2 lit. c, p rze p is zaś p k t 2 lit. d n ie w ch o d ziłb y w ra c h u b ę .
Je śli chodzi o p k t 2 lit. b a rt. 163 k.c., to p o le g ają ce lik w id a c ji gospodarstw o j e s t m n ie jsz e od n o rm y m in im a ln e j. D latego te ż zbycie je d n e j części ta k ieg o gos
p o d a rstw a osobie b ezrolnej lu b p o sia d ające j nieru ch o m o ści ro ln e o obszarze m n ie j szy m od n o rm y m in im aln ej p rzy jednoczesnym zbyciu p o zostałej części lu b w szy st k ic h p ozostałych części likw idow anego g o sp o d a rstw a w łaścicielom g o sp o d a rstw a o co
'n a jm n ie j m in im aln ej n o rm ie obszarow ej — je s t ju ż d o sta te czn ą re k o m p e n sa tą dla s t r u k tu r y ro ln e j.
Co do lik w id a c ji, o k tó re j m ow a w § 10 ust. 2 cyt. rozp. w yk., to je s t ona do p u sz c z a ln a n ie ty lk o p rzy po d ziale o p a rty m n a p rzep isach p k t 2 lit. d, lecz ta k że -na p rzep isach p k t 2 lit. c lu b b a r t. 163 k.c.
N ależy w końcu p o d k reślić, że p rze d staw io n e zasady lik w id a c ji g o sp o d arstw a ro ln e g o dotyczą w yłączn ie g o sp o d a rstw pow yżej 0,5 ha, albow iem gospodarstw o r o ln e poniżej te j n o rm y m oże być dzielone i lik w id o w a n e dow olnie, n ab y w cy zaś n i e m uszą być w łaścic ielam i m in im aln y ch n o rm obszarow ych (por. § 9 cyt. rozp. w yk.).
WŁADYSŁAW CHOJNOWSKI
Niektóre aspekty zasady
lex retro non agit
w kodeksie cywilnym
Je rz y K u rc y u sz w książce p t. „P rzep isy m iędzyczasow e do ko d ek su cyw ilnego o r a z k o d ek su rodzinnego i o p iekuńczego” pow iada:
„R egułą p ra w a in te rte m p o ra ln e g o , znaną ju ż kodeksow i J u s ty n ia n a , je st zasad a n ie re tro a k c ji (lex r e tr o no n agit). Z asada ta oznacza, że now ego p ra w a n ie sto s u je się do oceny zdarzeń p ra w n y c h i ich sk u tk ó w , jeżeli m ia ły one m iejsce i skończyły się p rze d w ejściem w życie now ego p raw a. Z asada ta n ie d a je w skazów ki, ja k ie p ra w o stosow ać należy do zd a rzeń i sy tu a cji p ra w n y c h p o w sta ły ch po w e jśc iu w życie now ego p ra w a , gdyż dotyczy tylk o ok resu poprzedniego; w szystko, co działo się i skończyło pod rz ą d e m sta re j u sta w y , o ce n ia n e być pow inno zgodnie z jej p rze p isam i i o ce n ia n e być nie m oże n a p o d sta w ie now ej u sta w y ” (str. 33).
A u to r te n , o m a w iają c n a s tę p n ie zasadę dalszego działan ia daw n ej u staw y , pisze d a le j (str. 38):
„G dy sy tu a c ja p ra w n a p o w sta ła pod rzą d em daw nego p ra w a , k tó rą oceniać trz e b a po w ejściu w życie now ego p ra w a , sk ła d a się n ie z jednego zdarzenia, lecz z k ilk u zdarzeń, spośród k tó ry c h je d n e n a s tą p iły p rzed dniem 1 stycznia 1965 r. albo przed dniem 18 m a ja 1964 r., a in n e po ty c h datach , lu b jeśli zd arzen ie p ra w n e m a c h a ra k te r ciągły i zacząw szy się p rzed 1 stycznia 1965 r. lu b 18 m a ja 1964 r., tr w a po u p ły w ie tych dat, to zasada le x re tro non agit, ja k to w yżej w spom niano, n ie d a je w skazów ki, ja k ie p raw o należy stosow ać do oceny zdarzeń lu b sk u tk ó w ty c h zdarzeń p o ja w iają cy c h się po ty c h d a ta c h ; sięgać należy w ted y po in n e w sk azó w k i.”
I dalej:
„ Is tn ie ją w n au c e p ró b y u sta le n ia tych w skazów ek w op arciu o pew ne szty w n e schem aty. D la p o trze b rozw iązań in te rte m p o ra ln y c h schem aty te dzielą n o rm y p ra w a cyw ilnego na d w ie g rupy.
