Wypalenie zawodowe w wybranych
zespoáach ratownictwa medycznego
w województwie Ğląskim
Burnout among selected medical rescue teams
in Upper Silesia
Marzena Szaton, Barbara Harazin
STRESZCZENIE
Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia ĝrodowiskowego w Sosnowcu
A D R E S D O K O R E S P O N D E N C J I :
Dr hab. n. med. Barbara Harazin Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia ĝrodowiskowego ul. KoĞcielna 13 41-200 Sosnowiec tel. +48 32 634 11 78 e-mail: bharazin@imp.sosnowiec.pl
Ann. Acad. Med. Siles. 2013, 67, 1, –3
Copyright © ĝląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ISSN 0208-5607
W S T Ċ P
Celem pracy byáa identyfikacja wypalenia zawodowego w zespoáach ratownic-twa medycznego zatrudnionych w stacjach pogotowia ratunkowego oraz okre-Ğlenie jego związku ze zmiennymi socjodemograficznymi, takimi jak: wiek, páeü, wyksztaácenie, sytuacja osobista, wykonywany zawód oraz staĪ pracy.
M A T E R I A á I M E T O D Y
W badaniach ankietowych braáo udziaá 109 osób, w tym: lekarze, pielĊgniarki oraz ratownicy medyczni w wieku od 23 do 64 lat (Ğrednia 36,6 roku). W ocenie wypalenia zawodowego zastosowano Kwestionariusz Wypalenia Zawodowego, skonstruowany przez Christine Maslach.
W Y N I K I
ĝrednie wartoĞci poziomu wypalenia zawodowego caáej grupy badawczej we-dáug skali Kwestionariusza Wypalenia Zawodowego Ch. Maslach wynosiáy 21,7 dla emocjonalnego wyczerpania oraz odpowiednio 12,2 dla depersonalizacji i 38,9 dla poczucia wáasnych dokonaĔ. ĝrednie wartoĞci wymiarów wypalenia lekarzy, pielĊgniarek i ratowników porównywane z poziomami referencyjnymi klasyfikują emocjonalne wyczerpanie i poczucie wáasnych dokonaĔ jako Ğrednie, a depersonalizacjĊ na poziomie wysokim. WartoĞci poszczególnych wymiarów wypalenia byáy podobne zarówno u ratowników medycznych, jak i lekarzy oraz pielĊgniarek.
W N I O S K I
Otrzymane wyniki wskazywaáy na wystĊpowanie wypalenia zawodowego we wszystkich wymiarach tego zjawiska (emocjonalne wyczerpanie, depersonaliza-cja oraz poczucie wáasnych dokonaĔ). Wykazano, iĪ na wypalenie zawodowe wpáywają páeü, wiek, sytuacja osobista oraz staĪ pracy. JednoczeĞnie stwierdzo-no brak zaleĪstwierdzo-noĞci miĊdzy zawodem i wyksztaáceniem a procesem wypalenia.
S à O W A K L U C Z O W E
wypalenie zawodowe, ratownictwo medyczne, sáuĪba zdrowia
ABSTRACT
B A C K G R O U N D
The purpose of the study was to identify the phenomenon of burnout in medical rescue teams employed in emer-gency medical stations. It was also examined whether there is a correlation between this phenomenon and socio-demographic variables such as age, gender, profession, marital status or seniority.
M A T E R I A L A N D M E T H O D S
For the purpose of this work, 109 members of medical rescue personnel were investigated. It included doctors, nurses and paramedics at the age of 23 to 64 (average age 36.6). The research method used for this study was a questionnaire consisting of the Maslach Burnout Inventory.
R E S U L T S
The burnout level average values of the whole research group according to the MBI scale amounted to 21.7 for emotional exhaustion, 12.2 for depersonalisation and 38.9 for the feeling of one’s own achievements. The burn-out dimensions average levels of doctors, nurses and paramedics compared to the referential levels classify emo-tional exhaustion and the feeling of one’s own achievements as an average referential level and depersonalisation as a high referential level. It has been revealed that profession does not affect burnout; the values of emotional exhaustion, depersonalization and personal accomplishment were similar for paramedics, doctors and nurses.
C O N C L U S I O N S
The obtained results showed that burnout occurs in all dimensions of this phenomenon: emotional exhaustion, depersonalization andpersonal accomplishment. It has also been observed that burnout is influenced by gender, age, marital status and seniority. Burnout does not have any connection to the employee’s education.
K E Y W O R D S
professional burnout, emergency medical services, health care WSTĉP
PrzeciĊtnie pracownik spĊdza w pracy prawie 1/4 swojego Īycia. Nietrudno wiĊc zauwaĪyü, Īe przestaje ona byü jedynie sposobem na pozyskiwanie pieniĊ-dzy, staje siĊ takĪe stylem Īycia, coraz bardziej wpáywając na jego pozostaáe sfery [1]. Wykonywanie pracy niespeániającej wymagaĔ i oczekiwaĔ prowadzi do poczucia niedostosowania i niezadowolenia, ro-dząc stres zawodowy, okreĞlony juĪ przez Organiza-cjĊ Narodów Zjednoczonych „Ğwiatową epidemią”. Jest to o tyle niebezpieczne, Īe to wáaĞnie ten rodzaj stresu leĪy u podstaw rozwoju wypalenia zawodowe-go [2,3].
Syndrom po raz pierwszy zostaá rozpoznany i opisany w Stanach Zjednoczonych w 1974 r. przez Freuden-bergera. Wraz z upáywem czasu powstaáo wiele defi-nicji, jednak obecnie jedną z najczĊĞciej stosowanych jest definicja utworzona przez Christine Maslach, okreĞlająca wypalenie zawodowe jako „zespóá wy-czerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniĪo-nego poczucia dokonaĔ osobistych, który moĪe
wy-stąpiü u osób pracujących z innymi ludĨmi w pewien okreĞlony sposób”. Wyczerpanie emocjonalne objawia siĊ zniechĊceniem do pracy, coraz mniejszym zainte-resowaniem sprawami zawodowymi, pesymizmem oraz objawami somatycznymi. Depersonalizacja zwią-zana jest z obojĊtnoĞcią i dystansowaniem siĊ wobec problemów pacjentów, skracaniem czasu wizyty, cyni-zmem. ObniĪone poczucie dokonaĔ osobistych obja-wia siĊ natomiast niezadowoleniem z osiągniĊü w pracy, przeĞwiadczeniem o braku kompetencji oraz utratą wiary we wáasne moĪliwoĞci [4].
Wiele Ğrodowisk naukowych nie docenia powagi pro-blemu wypalenia zawodowego, okreĞlając syndrom sceptycznie mianem zbĊdnego wymysáu wspóáczesne-go Ğwiata [5]. JednakĪe wypalenie zawodowe i jewspóáczesne-go konsekwencje nie ograniczają siĊ tylko do dotkniĊtej tym problemem osoby, ale mają równieĪ niebywale negatywny wpáyw na funkcjonowanie i efektywnoĞü organizacji zatrudniającej danego pracownika oraz na relacje miĊdzy pracownikami. Ponadto skutki wypale-nia wychodzą poza ramy jednostki i organizacji, wpáywając równieĪ na spoáeczeĔstwo [6]. Wyjątkowe zagroĪenie wiąĪe siĊ z wypaleniem zawodowym sáuĪb
medycznych, gdyĪ ich dziaáania dotyczą bezpoĞrednio zdrowia i Īycia pacjentów. SytuacjĊ pogarsza fakt, iĪ zjawisko wypalenia szczególnie dotyka sáuĪby zdro-wia, w której praca z chorymi, przy braku kompeten-cji zaradczych, sprzyja nasileniu objawów stresu zawodowego [7].
Syndrom wypalenia zostaá dobrze poznany i opisany w takich grupach usáug spoáecznych, jak: nauczyciele, pracownicy socjalni czy – odrĊbnie – lekarze, pielĊ-gniarki i poáoĪne. JednakĪe wciąĪ niewiele prac po-ĞwiĊcono wypaleniu u pracowników pogotowia ra-tunkowego. Sytuacja ta poniekąd spowodowana jest faktem, iĪ zawód ratownika medycznego zostaá for-malnie utworzony w 2006 r., wczeĞniej funkcjonowaá on jako sanitariusz.
Celem pracy byáa identyfikacja wypalenia zawodo-wego w wyjazdowych zespoáach ratownictwa me-dycznego w województwie Ğląskim oraz okreĞlenie skali tego zjawiska.
MATERIAà I METODY
Badaniem przeprowadzonym w 2010 r. objĊto grupĊ 109 lekarzy, pielĊgniarek oraz ratowników medycz-nych zatrudniomedycz-nych w 5 stacjach Ğląskiego pogotowia ratunkowego. àącznie rozdano 300 kwestionariuszy ankiet. ZwrotnoĞü wynosiáa 36,3%.
ĝrednia wieku wynosiáa 36,6 roku ± 9,8. Najmáodszy ankietowany miaá 23 lata, najstarszy 64. WiĊkszoĞü stanowili mĊĪczyĨni, osoby pozostające w związku w chwili badania oraz osoby z ponad 20-letnim sta-Īem pracy. WiĊkszoĞü respondentów miaáa wyksztaá-cenie wyĪsze. Rozkáad procentowy osób legitymują-cych siĊ wyksztaáceniem Ğrednim i policealnym byá taki sam. Ponad poáowĊ badanej zbiorowoĞci stanowi-li ratownicy medyczni (56%), mniejszą grupĊ tworzy-áy pielĊgniarki (37%), a najmniejszą lekarze (7%). Ten rozkáad procentowy jest reprezentatywny w od-niesieniu do struktury zatrudnienia w stacjach pogo-towia ratunkowego, gdzie najliczniejszą grupą są ratownicy medyczni, a najmniejszą lekarze.
MetodĊ badawczą stanowiá Kwestionariusz Wypale-nia Zawodowego skonstruowany przez Christine Maslach, záoĪony z 22 pytaĔ, mierzący trzy wymiary wypalenia zawodowego: emocjonalne wyczerpanie,
depersonalizacjĊ oraz poczucie wáasnych dokonaĔ. Uzyskane wyniki oblicza siĊ oddzielnie dla kaĪdego z wymienionych wymiarów. O wypaleniu zawodo-wym Ğwiadczą wysokie wartoĞci emocjonalnego wy-czerpania i depersonalizacji oraz niskie wartoĞci po-czucia dokonaĔ osobistych [8,9].
Kategoryzacja stworzona przez autorów kwestionariu-sza wraz z poziomami referencyjnymi trzech wymia-rów wypalenia, zastosowana w celu analizy otrzyma-nych wyników w niniejszej pracy, zawarta jest w tabeli I. Respondent miaá za zadanie okreĞlenie czĊstoĞci, wy-stĊpowania okreĞlonych uczuü w 7-stopniowej skali, gdzie 0 wyraĪaáo „nigdy”, a 6 oznaczaáo „codziennie”. Otrzymane wyniki poddano analizie statystycznej za pomocą pakietu statystycznego StatSoft, Inc. (2005) STATISTICA, version 7.1. Do zbadania zaleĪnoĞci miĊdzy zmiennymi zastosowano wspóáczynnik korela-cji rang Spearmana, test U Manna-Whitneya oraz test Kruskala-Wallisa. W ocenie statystycznej istotnoĞci wyników przyjĊto poziom p < 0,05.
WYNIKI
Rozkáad Ğrednich wartoĞci poszczególnych wymiarów wypalenia w caáej grupie w poszczególnych zawodach zawiera tabela II. Badana zbiorowoĞü wykazywaáa najwyĪsze wartoĞci dla wymiaru poczucia wáasnych dokonaĔ. Jednak wartoĞci tego wymiaru są odwrotnie proporcjonalne do skali nasilenia wypalenia zawodo-wego. UwzglĊdniając to zaáoĪenie, stwierdza siĊ, Īe w danej grupie rzeczywiste najwyĪsze wartoĞci odno-siáy siĊ do emocjonalnego wyczerpania.
Porównanie wyników ujĊtych w tabelach I i II una-ocznia fakt, iĪ wartoĞci ogóáu grupy badanej moĪna zakwalifikowaü jako Ğrednie dla emocjonalnego wy-czerpania i poczucia wáasnych dokonaĔ, natomiast jako wysokie dla depersonalizacji. W dokáadnie ten sam sposób przedstawia siĊ sytuacja, gdy dokonano analizy poszczególnych grup pracowniczych.
ĝrednie wartoĞci wymiarów wypalenia zawodowego lekarzy, pielĊgniarek oraz ratowników porównywane osobno z poziomami referencyjnymi klasyfikują emo-cjonalne wyczerpanie i poczucie wáasnych dokonaĔ jako Ğredni, a depersonalizacjĊ jako wysoki stopieĔ wypalenia zawodowego.
Tabela I. Poziomy referencyjne dla pracowników sáuĪby zdrowia trzech wymiarów wypalenia zawodowego wedáug Kwesionariusza Wypalenia
Zawodo-wego Christine Maslach [10]
Table I. Reference levels of three dimensions of burnout for health service workers according to Maslach Burnout Inventory [10] Poziomy referencyjne
wymiarów wypalenia
Wymiar wypalenia zawodowego
wyczerpanie emocjonalne depersonalizacja poczucie wâasnych dokonaĕ
Wysoki 27 lub powyĪej 10 lub powyĪej 33 lub poniĪej
ĝredni 19–26 6–9 39–34
Niski 18 lub poniĪej 5 lub poniĪej 40 lub powyĪej
Tabela II. ĝrednie wartoĞci poziomu wypalenia zawodowego grupy badanej wedáug skali Kwestionariusza Wypalenia Zawodowego Christine Maslach Table II. Results (average value) according to Maslach Burnout Inventory obtained in the investigated group
Poszukując uwarunkowaĔ zespoáu wypalenia zawo-dowego, zastosowano wspóáczynnik korelacji R Spearmana, by zbadaü zaleĪnoĞci miĊdzy poszczegól-nymi wymiarami wypalenia a wiekiem i staĪem pra-cy. Jedynie emocjonalne wyczerpanie dodatnio kore-lowaáo z wiekiem (p < 0,001) oraz ze staĪem pracy (p < 0,003). Brak natomiast istotnej statystycznie zaleĪnoĞci miĊdzy depersonalizacją i poczuciem wáa-snych dokonaĔ a wiekiem i staĪem pracy (p > 0,05). By zbadaü, czy páeü oraz stan cywilny są czynnikami warunkującymi rozwój wypalenia zawodowego, uĪy-to testu U Manna-Whitneya. Analiza wykazaáa, iĪ zaleĪnoĞü na granicy istotnoĞci dotyczyáa jedynie emocjonalnego wyczerpania (p = 0,07). Wnioskujemy zatem, Īe Ğrednie wartoĞci emocjonalnego wyczerpa-nia u kobiet byáy nieznacznie wiĊksze niĪ Ğrednie wartoĞci tej zmiennej u mĊĪczyzn.
Uzyskane w pracy dane wykazaáy związek miĊdzy stanem cywilnym a tylko jednym z wymiarów wypa-lenia zawodowego. ZaleĪnoĞü na granicy istotnoĞci dotyczyáa jedynie wyczerpania emocjonalnego (p = 0,05). Wynika z tego, iĪ Ğrednie wartoĞci wy-czerpania emocjonalnego u osób bĊdących w staáym związku byáy wiĊksze niĪ u osób stanu wolnego. W celu sprawdzenia zaleĪnoĞci miĊdzy wyksztaáce-niem i wykonywanym zawodem a wymiarami wypa-lenia zastosowano test Kruskala-Wallisa. Analiza ta wykazaáa brak istotnej zaleĪnoĞci miĊdzy tymi czyn-nikami (p > 0,05). Podobne wartoĞci dla wymiarów wypalenia odnotowano zarówno u osób pracujących jako ratownicy medyczni, jak i u pielĊgniarek czy teĪ lekarzy ratunkowych bez wzglĊdu na posiadane wy-ksztaácenie.
DYSKUSJA
Traktowane holistycznie zespoáy ratownictwa me-dycznego bardzo czĊsto są pomijane w badaniach wypalenia zawodowego. Jest to prawdopodobnie spowodowane tym, iĪ zawód ratownika medycznego formalnie zostaá utworzony stosunkowo niedawno. Prognozuje siĊ, iĪ zwiĊkszenie zainteresowania tą grupą zawodową w aspekcie wypalenia jest tylko kwestią czasu.
Porównując otrzymane w niniejszej pracy Ğrednie poziomy wymiarów wypalenia, tj. 21,6 dla emocjonal-nego wyczerpania, 12,2 dla depersonalizacji i 38,9 dla poczucia wáasnych dokonaĔ, z doniesieniami zawar-tymi w literaturze moĪna stwierdziü, Īe otrzymane wyniki są wyĪsze od rezultatów uzyskanych przez OgiĔską-Bulik i wsp. – odpowiednio 17,2, 7,0 oraz 28,8 [11]. Kolejne badanie wĞród pracowników pogo-towia ratunkowego pozwoliáo na ocenĊ nasilenia tego zjawiska na poziomie 16,1 dla emocjonalnego wy-czerpania, 6,2 dla depersonalizacji oraz 28,7 dla po-czucia wáasnych dokonaĔ [12], a wiĊc wartoĞci takĪe byáy niĪsze od uzyskanych w niniejszej pracy. W ba-daniach tych nie wyszczególniono jednak konkretnych zawodów pracowników pogotowia.
Z kolei Kazaáa, badając zbiorowoĞü pielĊgniarek i ratowników medycznych zatrudnionych w medycz-nych zespoáach wyjazdowych, otrzymaáa nastĊpujące wyniki: 19,8 dla emocjonalnego wyczerpania, 8,9 dla depersonalizacji oraz 29,6 dla poczucia wáasnych dokonaĔ [13]. W tym przypadku równieĪ moĪna mó-wiü o niĪszych wartoĞciach wszystkich wymiarów wypalenia zawodowego niĪ w niniejszym opracowaniu. Nasze wyniki klasyfikowaáy zarówno lekarzy ratun-kowych, pielĊgniarki ratunkowe, jak i ratowników medycznych w zakresie Ğrednich poziomów referen-cyjnych dla wszystkich wymiarów wypalenia. Podob-ne spostrzeĪenia wynikają z badaĔ DĊbskiej przepro-wadzonych wĞród pielĊgniarek, z których wiĊkszoĞü równieĪ przejawiaáa Ğrednie wypalenie zawodowe [14]. Natomiast w badaniach Wilczek-RuĪyczki wy-czerpanie emocjonalne oraz depersonalizacja ksztaá-towaáy siĊ zarówno u pielĊgniarek, jak i lekarzy na Ğrednim poziomie, na wysokim natomiast poczucie wáasnych dokonaĔ [10]. Orzechowska wykazaáa znaczne zróĪnicowanie poziomów wypalenia pomiĊ-dzy lekarzami a pielĊgniarkami [16]. Lekarze objawia-li Ğrednie wartoĞci dla wyczerpania emocjonalnego i poczucia wáasnych dokonaĔ, natomiast wysokie dla depersonalizacji. Odpowiedzi pielĊgniarek sugerowaáy wysoki poziom wyczerpania i depersonalizacji, nato-miast niski poziom poczucia wáasnych dokonaĔ. W literaturze brak jednak podobnych zestawieĔ odno-szących siĊ do ratowników medycznych.
Wedáug wyników uzyskanych w niniejszej pracy, wykonywany zawód nie wpáywaá na wypalenie.
Po-Badani Wymiar wypalenia zawodowego
wyczerpanie emocjonalne depersonalizacja poczucie wâasnych dokonaĕ
Lekarze 23,6 12,1 38,9
PielĊgniarki 23,1 11,2 38,7
Ratownicy 20,5 12,8 39,0
WartoĞü Ğrednia ± SD 21,7 ± 10,4 12,2 ± 6,5 38,9 ± 8,9
dobne spostrzeĪenia zanotowaáa Wilczek-RuĪyczka, która nie stwierdziáa róĪnic w zakresie wypalenia zawodowego w badanej zbiorowoĞci lekarzy i pielĊ-gniarek [10]. W badaniu OgiĔskiej-Bulik ratownicy medyczni w porównaniu z lekarzami takĪe nie obja-wiali istotnych statystycznie róĪnic w zakresie po-szczególnych wymiarów wypalenia, tylko wyczerpa-nie emocjonalne byáo wyczerpa-nieznaczwyczerpa-nie wyĪsze u lekarzy [12]. Podobnie jak w pracy PyĪalskiego [17], w niniejszej pracy stwierdzono zaleĪnoĞü miĊdzy pácią a wypale-niem zawodowym, tzn. w obu badaniach kobiety przejawiaáy wyĪsze Ğrednie wartoĞci emocjonalnego wyczerpania. Stwierdzona przez nas korelacja wypa-lenia z wiekiem i staĪem pracy pozostaje w sprzecz-noĞci z wynikami badaĔ OgiĔskiej-Bulik, które zaleĪ-noĞci takiej nie wykazaáy, wskazują natomiast na nieznaczną tendencjĊ do wyĪszych wskaĨników de-personalizacji u osób máodszych oraz na bardzo sáabą, nieistotną statystycznie skáonnoĞü wzrostową wypale-nia wraz z wiekiem i staĪem [11,12]. ZaleĪnoĞü ta byáa szczególnie widoczna w przypadku wyczerpania emocjonalnego, co korespondowaáoby z wynikami uzyskanymi w niniejszej pracy.
Porównanie wyników opracowaĔ badających wpáyw wyksztaácenia na wypalenie zawodowe z wynikami naszej pracy, wykazuje znaczne róĪnice – bowiem nasze badanie nie wykazaáo wpáywu tego czynnika na syndrom wypalenia. W innych badaniach wyĪsze wartoĞci emocjonalnego wyczerpania oraz depersona-lizacji manifestowaáy siĊ u osób z niĪszym wyksztaá-ceniem [11], np. OgiĔska-Bulik ujawniáa wiĊksze po-czucie wáasnych dokonaĔ u lepiej wyksztaáconych [12]. Dokonując przeglądu literatury związanej z zagadnie-niem wypalenia zawodowego moĪna zauwaĪyü,
iĪ niewiele jest pozycji badających wpáyw sytuacji osobistej na to zjawisko. Jedynie OgiĔska-Bulik i wsp. wykazują brak jakiegokolwiek związku miĊdzy tymi zmiennymi w sáuĪbach ratowniczych [11]. W innym badaniu ta sama autorka ujawniáa tendencjĊ do zawo-dowego wypalania siĊ u osób samotnych, jednak i w tym przypadku zaleĪnoĞü ta nie byáa statystycznie istotna [12].
WNIOSKI
1. Zarówno lekarze i pielĊgniarki, jak i ratownicy medyczni zatrudnieni w stacjach pogotowia ratun-kowego przejawiali objawy wypalenia zawodowe-go w kaĪdym wymiarze syndromu, tj. Ğredni po-ziom referencyjny dla wyczerpania emocjonalnego i poczucia wáasnych dokonaĔ oraz wysoki dla de-personalizacji.
2. Lekarze, pielĊgniarki oraz ratownicy nie róĪnili siĊ miĊdzy sobą istotnie statystycznie pod wzglĊdem poziomu poszczególnych wymiarów wypalenia zawodowego.
3. Kobiety przejawiaáy wyĪsze wartoĞci emocjonal-nego wyczerpania niĪ mĊĪczyĨni.
4. Posiadane wyksztaácenie nie miaáo wpáywu na poziom Īadnego z wymiarów wypalenia zawodo-wego.
5. Emocjonalne wyczerpanie korelowaáo dodatnio z wiekiem pracownika oraz ze staĪem pracy. 6. Osoby posiadające staáego partnera przejawiaáy
wyĪsze Ğrednie wartoĞci wyczerpania emocjonal-nego niĪ osoby samotne.
P I ĝ M I E N N I C T W O
1. Anczewska M., ĝwitaj P., RoszczyĔska J. Wypalenie zawodowe. Post.
Psych. Neurol. 2005; 14: 67–68.
2. Stochmiaáek J. Wokóá pojĊcia „wypalenie zawodowe” w procesie pracy.
Pedagogika Pracy 2004; 44: 120–121.
3. Jabákowska K., Borkowska A. Ocena nasilenia stresu w pracy a cechy
zespoáu wypalenia zawodowego u menadĪerów. Med. Pr. 2005; 56: 439–440.
4. Soczywko-CiudziĔska J., Jakubaszko J., Gackowska L., Ormowski J.
Ratownik medyczny wobec problemu wypalenia zawodowego. W: Ratownik medyczny – problemy edukacyjne i organizacyjno-prawne. Red. J. Ko-nieczny. Garmond, PoznaĔ 2006: 119–120.
5. Maslach Ch., Schaufeli WB, Leiter MP. Job burnout. Ann. Rev. Psychol.
2001; 52: 189–191.
6. Lipka A., Król M., Winnicka-Wejs A., Waszczak S. Ksztaátowanie
motywacji wewnĊtrznej. Koszty jakoĞci i ryzyko. Difin, Warszawa 2010: 117–121.
7. Janczewska M. Jak uniknąü objawów wypalenia w pracy z chorymi.
Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2004: 10–18.
8. Maslach Ch., Jackson S.E. The measurement of experienced burnout. J.
Organ. Behav. 1981; 2: 99–113.
9. Pasikowski T. Polska adaptacja kwestionariusza Maslach Burnout
Inventory. W: Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie. Red. H. SĊk. PWN, Warszawa 2000: 137–138.
10. Wilczek-RuĪyczka E., Plewa Z. Wypalenie zawodowe u pracowników
ochrony zdrowia. Med. Rodz. 2008; 3: 69–71.
11. OgiĔska-Bulik N., Kaflik-Pieróg M. Stres zawodowy w sáuĪbach
ratowniczych. Wydawnictwo WyĪszej Szkoáy Humanistyczno-Ekonomicznej w àodzi. àódĨ 2006: 64–73.
12. OgiĔska-Bulik N. Stres zawodowy w zawodach usáug spoáecznych:
Ĩródáa, konsekwencje, zapobieganie. Difin, Warszawa 2006: 15–128.
13. Kazaáa I. Stres zawodowy i wypalenie zawodowe w medycznych
zespoáach wyjazdowych. Pomorski Magazyn Lekarski 2008; 11: 10–11.
14. DĊbska G., Cepuch G. Wypalenie zawodowe u pielĊgniarek pracujących
w zakáadach podstawowej opieki zdrowotnej. Probl. PielĊg. 2008; 16: 274–275.
15. Wilczek-RuĪyczka E. Empatia a wypalenie zawodowe u pracowników
ochrony zdrowia. Sztuka Leczenia 2006; 13: 47–48.
16. Orzechowska A., Talarowska M., Drozda R. i wsp. Zespóá wypalenia
zawodowego u lekarzy i pielĊgniarek. Pol. Merkuriusz Lek. 2008; 25: 509–510.
17. PyĪalski J. Wypalenie zawodowe a zdrowie i zachowania zdrowotne
pedagogów placówek resocjalizacyjnych. Med. Pr. 2002; 53: 495–496.
