j e s t b a d a n ie r ó ż n o r o d n y c h t r a d y o j i , z k t ó r y c h H e r - maa k o r z y s t a ł ; s t ą d p o s t u l a t , aby p o s łu ż y ó s i ę h i s t o r i ą t r a d y o j i i h i s t o r i ą r e d a k o j i ;
3 / P rz y i n t e r p r e t a c j i p o s z c z e g ó l n y c h i d e i i o b razów n a l e ż y t e ż w z ią ó pod uw agę ś r o d o w is k o , c z y l i gm inę r z y m sk ą , w raz z o a ł ą j e j s p e c y f i k ą k u l t u r o w o - r e l i g i j n ą; 4 / D odatkow ych w sk a z a ń do p e ł n i e j s z e g o r o z u m ie n ia t e o l o g i i H erm a sa , z w ł a s z c z a c h r y s t o l o g i i , e k l e z j o l o g i i i p n e u m a t o l o g i i , może d o s t a r c z y ć s t u d iu m nad j u d e o - c h r z e ś c i j a ń s k i m c h a r a k te r e m t e g o p is m a , a l e p r z y u w z g lę d n ie n iu r ó w n ie ż m o ż liw y c h wpływów h o l l e n i s t y c z n y c h , K s .F r a n c i s z e k S z u l c
BADANIA NAD MALOWIDŁAMI Z KATAKUMB RZYMU W OKRESIE PO I I WOJNIE ŚWIATOWEJ*
Po k r ó t k i e j p r z e r w i e , sp ow od ow an ej d z i a ł a n i a m i w o je n n y m i^ , p o d j ę t o w k atak u m b ach Rzymu t r w a j ą c e do d z i ś b a d a n ia nad w ie lo m a z a g a d n ie n ia m i z z a k r e s u a r c h e o l o g i i o h r z e ś c i j a ń
-Ł C z ę ś ó p ie r w s z a n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u , o b e jm u ją c a o k r e s od p o c z ą tk ó w z a i n t e r e s o w a n i a katakum bam i w XV w iek u d o l a t 4 0 t y c h n a s z e g o s t u l e c i a , z o s t a ł a o d d a n a do d ru k u w " R o o z n i- k a ch H u m a n isty c z n y c h KUL".
2 W ojen ne l o s y katakum b / p e ł n i ł y on e w ów czas r ó ż n o r o d n e f u n k c j e - soh ro n ó w p r z e c i w l o t n i c z y c h , k r y jó w e k d l a p r z e c i w n i ków R e p p u b lio a S o c i a l e e t o / o p i s a ł A n t o n io F e r r u a w a r t y k u
357
sk le j* * . U c z e n i, prow adzący j e z r a m ie n ia P a p ie s k ie j K o m isji A r c h e o lo g ii C h r z e ś c i j a ń s k i e j ^ , i n t e r e s u j ą s i ę zarówno cm enta rzam i d o p ie r o t e r a z u d o s tę p n io n y m i, ja k i znanymi od dawna, k t ó r e b a d a ją s t o s u j ą c c o r a z b a r d z ie j now oczesn e m etodyk. W t r a k c i e t y c h p rac o d k r y to s z e r e g nowych m a lo w id e ł oraz o c z y s z c z o n o i zbadano t e , do k tó r y c h n ie b y ło d o s tę p u w c i ą gu m in io n y c h d z ie s ią t k ó w lu b s e t e k l a t . W r e z u l t a c i e z e s p ó ł znanyoh nam m a lo w id e ł w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k ic h ^ w z b o g a c iło w ie l e obrazów , c z ę s t o o n ie s p o t y k a n e j d o ty c h c z a s w s z t u c e k a t a kumb te m a ty o e . Zadaniem n i n i e j s z e g o a r ty k u łu j e s t n i e t y lk o p r z e d s t a w ie n ie t y c h z n a l e z i s k , a l e ta k ż e u k a z a n ie kierunków i t e n d e n c j i w y s tę p u ją c y o h w o k r e s ie powojennym w b a d an iach nad rzym skim m alarstw em katakumbowym.
l e p t . A t t i v i t a d e l l a P o n t i f i c i a C om m issione d i A r c h e o lo g ia Saora^ w " R iv is t a d i A r o h e o lo g ia C r is t ia n a " /R ivA C / 2 5 /1 9 4 9 / 9 n s t .
3 P o r .: L.R eekm ans, D ie S i t u a t i o n d er K atakom bonforschung in Rom, O pladen 1 9 7 9 '/= R h e in is c h - W e s t f H lis c h e Akademie d e r W is s e n s o h a f t e n , VortrH ge G 2 3 3 / .
4 P o n t i f i c i a C om m issione d i A r c h e o lo g ia S a c r a , z a ło ż o n a w r o ku 1852 w c e l u a d m in istr o w a n ia katakumbami i czu w an ia nad pracam i a r c h e o lo g ic z n y m i na t e r e n i e o b iek tó w w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i c h , r e z u l t a t y swych badań o g ła s z a na łam ach p e r i o dyku " B i v i s t a d i A r c h e o lo g ia C r is t ia n a " i j e g o sta ły m d o d a t ku o n a zw ie " A tti d e l l a P o n t i f i c i a C om m issione d i A r c h e o lo g i a S a c r a " .
5 Np. te c h n ik a f o t o g r a m e t r i i z a sto so w a n a w k r y p ta c h m ę c z e n n i ków - L.Iteekm ans, E s s a i s p h o to g ra m m etrią u es danś l o s c r y p t e s d e s m a r ty r s r o m a in s, " R e n d ic o n ti d e l l a P o n t i f i c i a A ccadem ia nomana d i A r o h e o lo g ia " RPARA 4 7 / 1 9 7 4 - 7 5 / 1 2 9 -1 3 8 ; M .DHhler, P h o to g ra m m etrisch e Aufnahme und K a r tie r u n g rH m iscber MHrty- r e r g r t i f t e , RPARA 4 7 / 1 9 7 4 - 7 5 / 1 3 9 - i 6 i .
6 Katakumby Rzymu b y ły w w i ę k s z o ś o i , a l e n ie w y łą c z n ie , cmen ta r z a m i c h r z e ś c i j a ń s k i m i . Na om en tarzach podziem nych c h o w a li swych zm arłych r ó w n ie ż p o g a ń scy m ieszk a ń cy Rzymu, a ta k ż e Ż ydzi /n p . katakumby pod V i l l a T o r lo n ia , czy V igna R andanlni i V igna Cim arra / . Z akres n i n i e j s z e g o a r ty k u łu obejm uje j e d
-P ie r w sz e l a t a po z a k o ń c z e n iu wojny p r z y n io s ły o d k r y c ie , d o ść przypadkow e, k ilk u p o je d y n c z y c h m a lo w id e ł. Wiadomość o n ic h z o s t a ł a podana na p o s ie d z e n ia c h r zy m sk ieg o T ow arzystw a M iło śn ik ó w A r c h e o lo g ii C h r z e ś c ij a ń s k ie j - w roku 1946 E n g e lb e r t K irschbaum p r z e d s t a w ił dwa m a lo w id ła z n a le z io n e na t e r e n i e katakumby ś w .T e k li /m .in p r z e d s t a w ie n ie scen y m ę c z e ń stw a /, a E m ilio Homagnoli f r e s k z lu n e ty a r c o s o liu m w katakum bie P r e t e k s t a t a / p o p i e r s i a ś w ię ty c h P io t r a i P a w ła /8 .
W roku 1947 w tz w . katakum bie Marka i M a r c e llia n a od k r y to a r c o s o liu m b o g a to dekorowane m alow idłam i o te m a ty c e b ib l i j n e j , a ta k ż e w izerunkam i z m a r ły c h . Jak s ą d z i a u to r p u b l i k a c j i ty c h m a lo w id e ł, L o u is Do B ruyne, a r t y s t a u k a z a ł tu zm arłych w ł a ś o i c i e l i grobow ca w ic h ż y c iu ziem skim oraz w z a ś w ia ta c h ^ .
W 1950 roku w ła d z e rzy m sk ie p o r zą d k u ją c cm entarz w po b l i ż u Cyrku M ak sen cju sza n a t r a f i ł y na p o g a ń sk ie kolum barium , k t ó r e , ja k w y k a za ły b a d a n ia , p r z e j ę t e z o s t a ł o w końcu I I I w ieku p r z e z c h r z e ś c i j a n i o z d o b io n e p r z e z n ic h fr e s k a m i. Na mocy a r t . 33 K onkordatu za w a r te g o m iędzy państwem w łosk im a S t o l i c ą A p o s to ls k ą o p ie k a nad z n a le z is k ie m p o w ierzo n a z o s t a ł a P a p ie s k ie j K o m isji A r o h e o lo g ii C h r z e ś c i j a ń s k i e j , k tó ra
nak t y lk o katakumby c h r z e ś c i j a ń s k i e , p on iew aż d e k o r u ją c e j e m a lo w id ła sta n o w ią p rz e d m io t stu d ió w a u t o r k i.
7 Com m unlcazioni n e ll'a d u n a n z e d e i C u lt o r i d i A r c h e o lo g ia C r i s t i a n a , RivAC 2 2 /1 9 4 6 / 260 n a s t .
8 F resk t e n z o s t a ł opublikow an y d o p ie r o p r z e z A .N e s t o r ie g o w a r t y k u le p t ^ P it tu r e i n c d i t e d e l l e catacom be romane", RivAC 5 7 /1 9 8 1 / 87 n a s t .
9 L.De B ruyne, A r o o s o lio eon p i t t u r e r e o e n te m en te r i t r o v a t o n e l c im it e r o d e i SS.M arco e M a r c e llia n o a Roma, RivAC 26 / 1 9 5 0 / 1 9 5 -2 1 6 .
359
p r z e p r o w a d z iła e k s p lo r a c j ę hypogeum . Na j e d n e j ze ś c i a n m ie sz c z ą c y c h urny p o g a ń sk ie o d s ł o n i ę t o s ą s ia d u j ą c e z nim i m alo w id ło c h r z e ś c i j a ń s k i e , w y o b r a ż a ją c e c y k l przygód p ro ro k a J o n a sz a * ^ .
W l a t a c h 1 9 5 1 -5 2 k o m isja p a p ie s k a p o d j ę ła s y s te m a ty c z n e b a d a n ia w n i e w i e l k i e j k atakum bie Ś w ię te g o K rzy ża , p o ło ż o n e j w o k o lic y v l a A p p ia . R e la o jo n u ją c prowadzone tam p r a c e A n to n io F e r r u a o p u b lik o w a ł m .ln . f o t o g r a f i ę f r e s k u p r z e d s t a w ia j ą c e g o D a n ie la w l w i e j ja m ie ^ ^ . M alow id ło t o n ie z n a l a z ł o s i ę wśród p r e z e n to w a n y c h r y o in w d z i e l e J ó z e f a W ilp e r ta , p o n ie w aż, ja k w spom ina a u t o r , zw ały nagrom adzonej z ie m i u n ie m o ż li w iły w ówczas z r o b i e n i e f o t o g r a f ii* ^ . R ów nież w katakum bie W i- b i i p r a o e o c z y s z c z a j ą c e o d s ł o n i ł y p r z e j ś c i e do p o ło ż o n e j w po b l i ż u katakumby C z te r e c h Orantów o z d o b io n e j m a lo w id ła m i, do
13 k tó r y c h n ie b y ło d o s tę p u w c ią g u o s t a t n i c h d z i e s i ę c i o l e c i .
10 A .N e s t o r ! , Un ip o g e o pagano f a t t o c r i s t l a n o , w: A kten d es V I I . I n t e r n a z i o n a l e n K o n g r e sse s f(lr c h r i s t l i c h e A r c h e o lo g i e . T r i e r 5 - l i Septem ber i9 6 5 , C i t t a d e l V a t ic a n o - B e r lin 1969 / d a l e j : A kten V I I / , 6 3 7 -6 4 4 .
11 A .F e r r u a , La cataoom ba d e l l a S a n ta C roce n e l p r e d io F r a n - c h e t t i s u l l a v i a A ppia A n t ic a , HivAC 3 9 / 1 9 5 3 / 7 - 4 5 , f i g . 7 . 12 J .W i l p e r t , P i t t u r e d e l l o catacom be rom ane, Roma 1903 /d a
l e j : W i l p e r t / , 3 1 6 .
13 A .F e r r u a , R e la z io n i s u l l a A t t i v i t a d e l l a PCAS, w: A t t i v i t a d e l l a S a n ta S e d e , C i t t a d e l V a tio a n o 1 9 5 2 , 2 6 6 . S y stem a ty c z n e b a d a n ia przeprow adzone pod k ie r u n k ie m A ,F e r r u a d o p r o w a d z iły do w y j a ś n ie n ia problemów t o p o g r a f ic z n y c h i umoż l i w i ł y z l o k a liz o w a n ie m a lo w id e ł, znanych j u ż P e r r e to w i 1 innym uczonym X IX -w ieoznym , k t ó r e u m ie sz c z a n o d o ty c h c z a s w katakum bie P r e t e k s t a t a , K a lik s t a lu b S a n ta Sot-sre / p o r . W ilp e r t 5 0 7 , t a b l . 2 1 0 ,2 1 1 / . R e z u lta ty swych p rac A .F e r ru a o g ł o s i ł w dw uczęściow ym a r t y k u le p t." Ł a cataoom ba d i V ib ia , RivAC 4 7 / 1 9 7 1 / 7 - 6 4 ; 4 9 / 1 9 7 3 / 1 3 1 -1 6 1 .
Do p r z e p r o w a d z e n ia s z e r o k o z a k r o jo n y c h p r a c k o n s e rw a t o r s k i c h w k a ta k u m b ie P r y s c y l l i s k ł o n i ł o k o m is ję p a p ie s k ą z n a c z n e z a w ilg o c e n ie ś c i a n . g r o ż ą c e z n is z c z e n ie m s ły n n y c h ma-
i4
l o w id e ł w C a p p e lla g r e c a . W t r a k c i e c z y s z c z e n i a m a lo w id e ł j e d n a z s i ó s t r b e n e d y k ty n e k o p ie k u ją c y c h s i ę cm en tarzem n a t r a f i ł a w l i s t o p a d z i e 1951 ro k u na u n i k a l n e , w r e p e r t u a r z e m a lo w id e ł k atakum bow ych, p r z e d s t a w i e n i e f e n i k s a na p łonącym
+ 15
s t o s i e .
Hok 1953 p r z y n i ó s ł o d k r y c i e , k t ó r e d o s t a r c z y ł o w i e l u w ażnych i n f o r m a c j i n a te m a t s y t u a c j i w m a la r s tw ie k a ta k u m b o - wym w 2 . p o ł . IV w ie k u . P rz y budow ie fundam entów p r z y v i a O s- t i e n s e o d s ł o n i ę t o c a ł k o w i c i e d o ty c h c z a s n ie z n a n y r e j o n k a t a kumby K o m m o d illil6 . W a rto ś ć te g o o d k r y c ia p o l e g a ł a n i e t y l k o n a tym , że z n a l e z i o n e g ro b y n i e b y ły s p lą d r o w a n e , co j e s t r z a d k o ś c i ą w k a ta k u m b a c h Rzymu, l e c z z r a c j i ce n n y c h m alo w i d e ł zach o w an y ch w tz w . C u b icu lu m L eo n a. U d e rz a r ó ż n o r o d n o ś ć z a s to s o w a n y c h t u motywów i k o n o g r a f i c z n y c h , a ta k ż e n ie ty p o w a w m a l a r s t w i e katakumbowym te m a ty k a : obok p r z e d s t a w i e ń sym bo
l i c z n y c h , j a k n p . Agnus D ei czy b a r a n e k d o k o n u ją c y ro zm n o że n i a C h le b a , u k a z a n o t u l i c z n e w iz e r u n k i ś w ię ty c h , z w ła s z c z a F e l i k s a i A d a u k ta , a p o n a d to sc e n y b i b l i j n e i w i e l e in n y c h . A n to n io F e r r u a , p r ó b u ją c z n a l e ź ć w y tłu m a c z e n ie n ie z w y k ło ś c i t y c h m a lo w id e ł u z n a ł , ż e m a la rz c z e r p a ć m u s ia ł w zory z p r z e d s t a w i e ń s a rk o fa g o w y c h i s a k r a l n y c h , k t ó r y c h p r z e n i e s i e n i e na 17 t e r e n m a la r s tw a katakum bow ego d a ło t a k o r y g i n a l n e r e z u l t a t y
14 A .F e r r u a , L a v o ri n e l l e e a ta c o m b e , flivAC 3 0 / 1 9 5 4 / 1 5 8 . 15 Idem , T re n o tę d ^ i c o n o g r a f i a p a l e o c r i s t i a n a , w: M i s c e l l a n e a G i u l i o B e l v e d e r l , C i t t a d e l V a tic a n o 19 5 4 -1 9 5 5 2 7 3 -2 8 5 , f i g 1. 16 Idem , S c o p e r t a d i u na n u o v a r e g i o n e d e l l a c a ta c o m b a d i Com- m o d i l l a , RivAC 3 4 /1 9 5 8 / 5 - 5 6 . 17 Tam że, 42 n a s t .
361
W roku następnym p o d ję t o , pod kierunkiem U .M .F a s o l i , d łu g o trw a łe i gruntowne p ra ce na o b sza rze Coemeterium Maius O czy szczo n o n a js t a r s z y c z ę ś ć katakum by, od n ajd u jąo przy tym grób m ęozennika, co w d z ie d z in ie a r c h e o lo g i i c h r z e ś c ij a ń s k ie j uważane j e s t za o s ią g n i ę c ie n a jw y ższ e j r a n g i , a ta k że odkryto n iezn an e d o ty c h c z a s re jo n y ze słynnym i j u ż katedram i i t r z e ma c u b io u la a i o d e k o r a c ji m a l a r s k i e j ^ .
W 1955 roku b ad a n ia k o m is ji p a p ie s k ie j p r z y n io s ły od k r y c ie k o le jn e g o cu b icu lu m ozdobionego m alow idłam i, tym r a zem w n i e w i e lk i e j katakum bio G o rd ian a i Epim acha, w p o b liż u
20
P o r ta L a t in a . Z n a le z is k o to b y ło efektem pracy m echanioznej k o p a rk i p rz y g o to w u ją c e j m io js c e pod fundamenty domu, k tó ry zam ierzano w z n ie ść w tym m ie js c u . Z n is z c z e n ie c z ę ś c i cm enta r z a spowodowało in te r w e n c ję P a p ie s k ie j K o m is ji A r c h e o lo g ii C h r z e ś c i j a ń s k i e j . B ezzw ło czn ie p rz y s tą p io n o do o c z y s z c z a n ia o c a l a ł e j p o z o s t a ł o ś c i katakum by, g d z ie z n a le z io n o m .in . po m ie s z c z e n ie ozdobione p rze d sta w ie n iem C h ry stu sa s ie d z ą c e g o
18 A .F e r r u a , L a v o r i e s c o p e r te n e lle catucom be, w: T r i p l i c e omaggio a Sua S a n t i t a P io X I I , v o l . I I , C i t t a d e l V a t io a - no 1958, 59; U .M .F a s o la , S c o p e r te e r i s u l t a t i d e g l i s tu d i c o m p iu ti n e l campo d e i c im i t e r i c r i s t i a n i a n t lc h i d a l 1954 ad o g g i , w: A t t i d e l VI Co n gresso In te r n a z io n a le d i Archeo l o g i a C r i s t i a n a . Havenna 23-30 settem bre 1 9 6 2 ,C i t t a d e l V a tic a n o 1965, 1 4 -1 5 ,1 7 -1 8 / d a l e j : A t t i V I / .
19 U .M .F a s o la , Communicązione n e ll'A d u n a n z a d e i C u lt o r i d i A r c h e o lo g ia C r i s t i a n a , itivAC 32/1956/ 89; idem , Le r e c e n t i s c o p e r te a g i o g r a f ic h e n e l Coemeterium M a iu s, UPARA 28/1955-56/ 7 5 -8 9 ; p o r . t e ż U .M .F a s o la , T op o graph ische Argumente zu r D a tie ru n g d er "Madonna o ra n s" in Ct.cmeterium M a iu s, "IMmisohe Q u a r t a l s c h r i f t fłlr o h r i s t l i c h e A lte r tu m s - kunde und f d r K ir c h e n g e s c h ic h te " / d a l e j : HQ/ 51/1956/ 137 n s t .
20 A .F e r r u a , Un nuovo c u b ic o lo d ip in t o d e l l a v ia L a t in a , RPARA 45/1972-73/ 171-185.
m iędzy św ięty m i^'* '. P rz y o k a z j i p r a c nad nowym ro z p la n o w a n ie m k a n a l i z a c j i w d z i e l n i c y p o ło ż o n e j w okół v i a S a l a r i a V e tu s p rz e p ro w a d z o no w ro k u 1954 b a d a n ia a r c h e o l o g i c z n e w hypogeum p rz y v i a 22 P a i s i e l l o . Ten n i e w i e l k i c m e n ta rz s t a n o w i ł p ra w d o p o d o b n ie w ła s n o ś ć p ry w a tn y j e d n e j lu b k i l k u r o d z i n , k t ó r e chow ały t u sw o ic h z m a rły c h w l . p o ł . IV w ie k u . T a k i s t a t u s praw ny m ógł by tłu m a c z y ć o r y g i n a l n o ś ć d e k o r a c j i , r ó ż n i ą c e j s i ę z n a c z n ie od m a lo w id e ł p o k ry w a ją c y c h ś c ia n y in n y c h k atakum b r z y m s k id i^ ^ . W c u b ic u lu m p rz y v i a P a i s i e l l o d e k o r a c j ę s ta n o w ią o b r a z k i n i e w i e l k i c h ro z m ia ró w /w y s o k o ś c i o k . i5 c m /, w ykonane w j e d nym, b ru n a tn y m k o l o r z e . N a szk ico w an e p o ś p i e s z n i e , n ie z w y k le u p r o s z c z o n e p r z e d s t a w i e n i a w y o b ra ż a ją n i e t y l k o sc e n y b i b l i j ne z n a n e z in n y c h c m e n ta r z y , a l e ró w n ie ż sc e n y w y s tę p u ją c e t u 24 po r a z p ie r w s z y , i n t e r p r e t o w a n e ja k o o b a l a n i e i d o l a . J e d n o z n a jw a ż n ie js z y c h o d k ry ć o s t a t n i c h l a t z a w d z ię c z a my p rz y p a d k o w i. W r o k u i9 5 7 n a s t ą p i ł o o b s u n i ę c i e t e r e n u w zdłuż ś c ia n y domu p rz y v i a S e g n i. K o m isja p a p i e s k a p o d j ę ł a p r a c e m a ją c e na c e l u n i e t y l k o w z m o c n ie n ie z a g r o ż o n e j b u d o w li, le c z 21 J . w . , s .1 7 9 - m .i n . dw ie p o s t a c i e w y c ią g a ją c e ku C h r y s tu sow i w ie ń c e , a n a l o g i c z n e do z n a l e z i o n y c h w k a ta k u m b ie w i zeru n k ó w F e l i k s a i A d a u k ta /HivAC 5 3 / 1 9 5 8 / 10 n s t / , i d e n ty f ik o w a n e p r z e z A .F e r r u a z eponim am i c m e n ta r z a , G o r d ia - nusem i E pim achusem . P a t r z t e ż : L . De M a r ia , La v i a L a t i n a n e l l e e t a p a l e o c r i s t i a n a ed a l t o m e d i o e v a l e , "Mondo a r c h e o - l o g i c o " 5 8 /1 9 8 1 / 15, f i g . 6 . 22 S . C a r l e t t i , D al s o t t o s u o l o d i Homa p r e z i o s e ś c o p e r t e , " L 'O s e r v a t o r e d e l l a D o .te n ic a " 28 a g o s to 19 5 5 . 23 C . C a r l e t t i , L i p o g e o anonim o d e l l a v i a P a i s i e l l o s u l l a S a l a r i a v e t u s , ltivAC 4 7 / 1 9 7 1 / 9 9 -1 1 7 . 24 J . w . , f i g . 12 i i 3 ; t a k ą i n t e r p r e t a c j ę p r z e d s t a w i ł G .B . De R o s s i , k tó re m u m a lo w id ła t e b y ły j u ż zn a n e - D e lie s t a t u ę p a g a n e i n Roma s o t t o g l i i m p e r a t o r i c r i s t i a n i , " B u l l e t i n o d i a r c h e o l o g i a c r i s t i a n a " 3 / 1 8 6 5 / 6 .
363
t a k ż e o c z y s z c z e n i e g a l e r i i katakumby P io t r a i M a r c e llin a o d s ł o n i ę t y c h w o su w isk u ^ ^ . W t e n sp osób d o s z ło do o d k r y c ia nowego Hejonu Agap^^, b o g a te g o w d o s k o n a le zachow ane m alo w i d ł a , k tó r y c h z n a c z e n ia d l a badań nad d z ie ja m i m a la rstw a katakumbowego n ie sp o só b p r z e c e n i ć . Z n a le z io n o tam , obok s c e n u o z t , k t ó r e d a ły nazwę r e jo n o w i n a j p i ę k n i e j s z e w ka takum bach p r z e d s t a w ie n ie O r fe u s z a , o r a z D a n ie la w l w i e j j a
-27
m ie z to w a rzy szą cy m mu n ap isem DANIEL . Opublikowane d o ść p ó ź n o , bo d o p ie r o w l a t a c h i 9 6 8 - 1 9 7 0 , m a lo w id ła t e s t a ł y s i ę podstawowym m a te r ia łe m d l a badań nad c h r o n o lo g ią i ik o n o g r a f i ą s z t u k i katakum bow ej28.
Jednak n a j b a r d z ie j se n sa c y jn y m w ydarzeniem w b a d a n ia ch katakumbowyoh omawianego o k r e s u b y ło o d k r y c ie dokonane w r o ku i 9 5 5 . Na s k r z y ż o w a n iu v i a D ino Compagni i v i a L a tin a na t r a f i o n o , w c z a s i e prow adzonych tam p rac bud ow lan ych , na d o s k o n a le zachow ane hypogeum o ś c ia n a c h c a łk o w ic ie p o k r y ty c h
2 5 A .F e r r u a , Una nuova r e g io n e d e l l a oatacom ba d e i S S .M a r c e lli no e P i ę t r o , HivAC 4 4 / i 9 6 8 / 2 9 -7 8 ; 4 6 / 1 9 7 0 / 7 - 8 3 .
26 Rejonem Agap nazywano j u ż w c z e ś n ie j o b sz a r le ż ą c y w z a c h o d n ie j c z ę ś c i c m e n ta r z a , znany i badany p r z e z De R o s s i e - g o . Odkryty w l a t a c h 5 0 - t y c h Nowy R ejon Agap / a l b o Rejon Nowych A g a p / s ta n o w i k o n ty n u a c ję tam tego w k ie r u n k u p o łu d niowym, l e c z j e s t o d d z ie lo n y sz e r o k im k o ry ta rzem Y i s t a now i od ręb n ą c a ł o ś ć .
27 J e s t t o je d y n y p r z y k ła d t a k i e j le g e n d y znany z katakum b, n a to m ia s t a n a lo g ic z n e n a p is y zach ow ały s i ę na m ozaice grob ow ej w S fa x i na s a r k o fa g u z B e t t i c a /A .F e r r u a , RivAC 4 6 / 1 9 7 0 / 4 4 .
28 M .in . w p r a c a c h L. De Bruyne i J .K o l l w i t z a p r z e d s t a w io nych na VII K o n g r e s ie A r o h e o lo g il C h r z e ś c ij a ń s k i- j w T r e - w ir z a .
malowidłami . Ich tem atyka i niezw ykły na t l e innych ka.ta- kumbowych d e k o r a c ji ch a ra k ter s t a ł y s i ę przedmiotem ożyw io n e j , tr w a ją c e j do d z i ś dyskusji***). D z ię k i swej o r y g in a ln o ś c i m alow idła z v ia L a tin a z w r ó c iły uwagę uczonych i d la w ie lu z n ic h b y ły bodźcem do p o d ję c ia badań nad kluczowymi za gadnieniam i s z t u k i w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ie j.
Odkrywca i p ierw szy e k s p lo r a to r te g o hypogoum, Antonio F erru a, s t w i e r d z i ł , że n ie n a le ż a ło ono do gminy rz y m sk ie j, l e c z m iało ch a ra k ter pryw atnego, rodzinnego grobowca**!. Te matyka m alow ideł p rze d sta w ia ją cy ch obok sc e n b ib lij n y o h , p o s ta o ie z m i t o l o g i i p o g a ń s k ie j, wydaje s i ę wskazywać, jak s ą d z i Ferrua, że ch o d zi tu o w ie lk ą r o d z in ę , k tó r e j n ie k t ó rzy człon k ow ie p r z y j ę l i ju ż r e l i g i ę c h r z e ś c ija ń s k ą , in n i za ś p o z o s t a li j e s z c z e poganami. Każdy z n ic h mógł z l e c i ć o zd o b ie n ie swego p r z y s z łe g o grobowca zgod n ie z wyznawaną p rzez s i e b i e wiarą**^. Taka s y tu a c ja ro d zin n a , w o k r e s ie , na k tó ry Ferrua d a tu je m alow idła, t j . między 320 a 350 rokiem****,
29
29 A .F erru a, Una nuova oatacomba o r i s t i a n a s u l l a v ia L a tin a , "La C i v i l t a C a tto lic a " 1 0 7 /1 9 5 6 / 118-131; idem, Le p i t - tu re d e l l a nuova catacomba d i v ia L a tin a , C it t a d e l V a ti- oano 1960 / d a l e j : F erru a, P i t t u r e / .
30 R eferow anie p rze b ieg u t e j d y s k u s ji zajm ie s z o z e g ó ln ie du żo m ie jso a w naszym a r ty k u le , j e s t to jednak w p e łn i uza sa d n io n e , ponieważ o d z w ie r c ie d la s ta n fa k ty c z n y . Malowid łom z v i a L a tin a n ie ty lk o pośw ięcono wyjątkowo dużo m ie j so a w badaniach o s t a t n ic h d z i e s i ę c i o l e c i , a le co w i ę c e j , w praoaoh ty ch o g n isk u ją s i ę n a j i s t o t n i e j s z e zagad n ien ia dotyoząoe m alarstw a katakumbowego w o g ó le .
31 A .F erru a, Una oataoomba d i d i r i t t o p r iv a t o , " C iv ilta C a tto - lic a " /1 9 6 0 / 4 7 3 -4 8 0 .
32 Ferrua, P it t u r e 94.
33 Tamże, 8 7 -9 4 ; in n i badacze na o g ó ł przyjm ują to datow an ie, a l e n ie k tó r z y przesuw ają d a tę p ow stan ia m alow ideł na drugą połowę IV wieku /W .D origo, P it t u r a tardoromana, Milano
- 363
b y ła j e s z c z e z u p e łn ie n a tu r a ln a . In n i au torzy s ą z d a n ia ,
że
p o sta cio m m ito lo g iczn y m nadano tu z n a c z e n ie c h r z e ś c ij a ń s k ie i w idzą s e n s a le g o r y c z n o - f ilo z o f io z n y w cy k lu Heraklesa**^, n ie k tó r z y p r z y p u s z c z a ją , że ob ecn ość wątków p ogańsk ich można w ią za ć z a n ty c h r z e ś c ija ń s k ą p olem ik ą czasów Apostaty****, j e s z cze in n i p r z y p is u ją j e wpływom synkrctystów**^. W każdym r a z ie n ie u le g a w ą t p liw o ś c i, ż e , ja k p is z e Marcel Simon, "m alowidła ś c ie n n e z v i a L a tin a l e p i e j n iż w s z e lk ie dokumenty i l u s t r u j ą p r z e n ik a n ie s i ę wzajemne o y w i l i z a c j i s t a r o ż y t n e j , nawet w j e j a sp ek ta ch ś c i ś l e r e l i g i j n y c h , i chrześcijaństw a"**?.' W .N.Schu- macher uważa, że p r z e n ik a n ie t o mogło odbywać s i ę na p ła s z c z y ź n ie p o ję ć i k o n c e p c ji w spólnych ludziom należącym do t e j samej grupy s p o łe c z n e j . Zdaniem te g o uczonego program c a łe j d e k o r a c ji hypogeum przy v i a L a tin a podporządkowany j e s t i d e i " r e p a r a tio v it a e " w yrażonej przy pomocy a l e g o r i i i sy m b o li, z a c z e r p n ię ty c h zarówno z t r a d y c j i c h r z e ś o ija ń s k ie j ^ ja k i z
dob-1966, 2 2 0 -2 2 6 d a tu je m alow idła z oubiculów G-0 na l a t a 3 5 0 - 380; W.Deichmann /" B y z a n tin isc h e Z e i t s c h r i f t " 63 /1 9 7 0 / 50 n/ u m ieszcza katakumbę w p r z e d z ia le czasu między o k y e- sem panowania K onstantyna i T eod ozju sza; M.Cagiano de Azo- vedo RivAC 4 5 /1 9 6 9 / 3 i - 4 8 ; H.L.Hempol " Z e it s c h r if t fUr a l t t e s t a m e n t l i c h e W issen sch a ft" 7 3 /1 9 6 1 / 2 9 9 -3 0 2 / oraz J o s i /"Comptes r e n d u s d e l'A oadem ie d es I n s o r ip t io n s e t B e l l e s L e ttr e s " / d a l e j : "Comptes re n d u s" / 1956 215-279 d a tu ją katakumbę na l a t a 3 5 0 -3 7 0 .
34 M.Simon, Remarques su r l a oataoombes de l a v ia L a tin a , M u llu s, "Jahrbuch fMr A n tik e und Chrisientum(JbAC) 4 /1 9 6 4 / 3 2 7 -3 3 5 ; idem , C y w iliz a c ja w ozesnego c h r z e ś c ija ń s tw a , War szawa 1 9 7 9 ,3 3 7 ; W.N.Schumacher, R eparatio v i t a e . "Zum Programm der neuen Katakombe an der Via L a tin a z , Rom, RQ 6 6 /1 9 7 1 / 139 n s t .
35 M.Cagiano de A zevedo, Appunti e i p o t e s l s u l l ' i p o g e o "Fer- ru a", HivAC 4 5 /1 9 6 9 / 41; P . T e s t i n i , Le oataoombe e g l i a n t i c h i c i m i t e r i o r i s t i a n i in R o m a , Bologna 1966, 3 0 i . 36 L .J o s i , o p . c i t . , 2 7 5 .
r z e z n a n y c h w y k sz ta łc o n y m c h r z e ś c ija n o m zasobów k u l t u r y
i .3 8
a n t y c z n e j
'.V iele uw agi p o św ię c o n o scenom s ta r o te s ta m e n to w y m , d o m in u jący m z d e c y d o w a n ie w d e k o r a c j i hypogeum p rz y v i a L a t i n a . Z a s ta n a w ia bowiem n i e t y l k o t a k z n a c z n a ic h p rz e w a g a l i c z e b n a w s t o s u n k u do s c e n in s p ir o w a n y c h Nowym T e sta m e n te m * ^ , a l e t a k ż e f a k t , i ż b l i s k o j e d n a t r z e c i a ty c h s c e n n ie w y s tę p u je w ż a d n e j i n n e j ze z n a n y c h nam k atak u m b dzymu. H .L .IIcm pcl w y s t ą p i ł z h i p o t e z ą , że w z o rc e , z k t ó r y c h c z e r p a l i a r t y ś c i d e k o r u ją c y hypogeum b y ły s tw o r z o n e n i e d l a p o m ie s z c z e ń s e
p u l k r a l n y c h , le c z d l a s a k r a l n y c h . M a lo w id ła z v i a L a t i n a o d t w a r z a ł y , j e g o z d a n ie m , fra g m e n ty n a r r a c y j n y c h c y k l i b i b l i j n y c h z d o b ią c y c h ś c ia n y b a z y l i k c h r z e ś c i j a ń s k i c h , z a ś pierw ow zorów t y c h obrazów n a le ż y s z u k a ć w ż y d o w s k ic h , i l u s tr o w a n y c h m a n u s k r y p ta c h , k t ó r y c h i s t n i e n i e j u z w I I w iek u n . e . Hempel uw aża z a n ie m a l pew ne* . P rz e c iw o d w oływ aniu s i ę do n ie zach o w an eg o p r z e c i e ż m a la r s tw a k s ią ż k o w e g o z a p r o t e s to w a ł sta n o w c z o A n to n io F e r r u a , k t ó r y w y j a ś n i e n i a n ie z w y k ł o ś c i r o z w ią z a ń fo rm a ln y c h i tr e ś o io w y c h d e k o r a c j i h y p o g e um s z u k a ł w j e j z a l e ż n o ś c i od r e l i e f ó w s a rk o fa g o w y c h i ma l o w i d e ł k o ś c i e l n y c h ^ . Tę o p i n i ę p o d z i e l a je d n a k n i e w i e l u
38 W .N .S ch u m ach er, o p . c i t . 150; p o r . t e ż id em , D ie Katakom be a n d e r V ia D ino Compagni und rd m is c h e G rabkam m er, HivAC 5 0 /1 9 7 4 / 3 7 2 . 39 60 p r z e d s t a w i e ń s ta r o to s ta m e n tu w y c h /w tym 13 s c e n w ys t ę p u j e dw u- a 4 s c e n y t r z y k r o t n i e / i 7 n o w o testam en to w y ch /w tym j e d n a s i ę p o w t a r z a / , z a : L . K d t z s c h e - B r e i t e n b r u c h , D ie Neue K atakom be a n d e r V ia L a t i n a . U n te rs u c h u n g e n z u r I k o n o g r a p h ie d e r a l t t e s t a m e n t l i c h e n W a n d m a le re ie n , JbAC 4 / 1 9 7 6 / 15, p r z y p . 4 2 . 40 11.L .H em p el, Z u r P ro b le m d e r A nfdnge d e r A T - I l l u s t r a t i o n , " Z e i t s c h r i f t l'Mr a l t t e s t a m e n t l i c h e W i s s e n s c h a f t " 6 9 /1 9 5 7 / 129 41 F e r r u a , P i t t u r e 98 n s t .
- 367
b a d a c z y ^ , w l i t e r a t u r z e p rzedm iotu dom inuje w cią ż t e z a o O p ły w ie żydow skich manuskryptów, n ie ty lk o z r e s z t ą b i b l i j n y c h , na t r e ś ć i formę p rze d sta w ie ń .
42 M .i n . P . T e s t i n i , o p . c i t . 299,
43 T e o r ia żyd o w sk iej genezy s z t u k i w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ie j, r o z w ija n a i popularyzow ana w la t a c h 5 O -ty ch p rze z K u rta Weitzmanna /D ie I l l u s t r a t i o n d er S c p t u a g in t a , "MMnchcr Ja h rb u c h d er b ild e n d e n K u n st" 3 -4 /19 5 2-53 / 96-120; Zur E i n f l u s s e s jtid is o h e r B i l d ą u e ll c n a u f d ie I l l u s t r a t i o n des A lt e n T o sta m e n te s, M u llu s , JbA C 1/1964/ 401-415/ oraz C .O .N o rd strH m a /Some Je w is h Legonds in B y za n tin e A r t , " B y z a n tio n " 25-27/1955-1957/ 487-508; Sp ń tjM d isoh e Rem i- n is z e n z e n i n der a l t o h r i s t l i o h e n und b y z a n tin is c h e n K u n st, w: A c te s du X " oongres I n t e r n a t i o n a l d e t u d e s b y z a n tin e s ? I s t a n b u l 1955, Is t a n b u l 1957, 150 n s t . ; R a b b in ic a in fr łih - c h r i s t l i c h o n und b y z a n tin is o h e n I l l u s t r a t i o n e n zum 4 . Cuch M o ses, w: Id e a and Form. S tu d ie s in th e Ilis t o r y o f A r t . , Sto ck h o lm 1959 /=< F ig u r a . A c ta O n i v e r s i t a t i s U p p s a lie n s is , N . S . l , 2 4 -4 7 / przyjm ow ała za pewnik i s t n i e n i e r o z w in ię te j s z t u k i ży d o w sk iej w o k r e s ie p op rzedzającym pow stan ie p ierw s z y c h d z i e ł c h r z e ś c i j a ń s k i c h . N ie p o s ia d a ją c w łasnego r e p e r tu a r u motywów ik o n o g r a fic z n y c h a r t y ś c i c h r z e ś c ija ń s c y m i e li c z e r p a ć ze w zo ró w ,ja k ie zn a jd o w a li w tw ó r c z o ś c i b l i s k ic h im je s z c z e wówozas Żydów. Z e s ta w ie n ie ty c h wzorów zaw it ra ły b y ilu s tr o w a n e m anuskrypty z tekstem S ta r e g o Testam en tu i in n e k s i ę g i ży d o w sk ie. N ie zachował wprawdzie s i ę ża den egzem plarz t a k i e j k s i ę g i , a le o ic h i s t n i o n i u św ia d czyć ma w ie le argum entów .nośredn ioh / p o r. K .W eitzm ann, Book 11- l u s t r a t i o n o f th e 4^* C e n tu r y . T r a d it io n and In n o v a tio n , A k ten V I I , 258 /. Z a le ż n o ś ć ik o n o g r a f ii w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k i e j od t r a d y c j i żyd o w skiej p o tw ie r d z a ją ty lk o te sp o ś ród p r z e d s ta w ie ń , k tó r y c h t r e ś c i lu b sposobu p r z e d s ta w ie n ia n ie można zro zu m ie ć bez zn a jo m o ści żydow skich źró d e ł p o z a b i b l ijn y c h , z w ła s z c z a m idraszy / n p .R .D e lb r tic k , P r o b le - me d er L ip sa n o th e k i n B r e s o ia , Bonn 1952, 2 1 -2 4 ,9 2 n s t . ; E .R .G o o d e n o u gh , Je w is h Symbole in the Greco-Jom an P e r io d , New York 1953, 3 n s t . ; A .S t u i b e r ,. R e fr ig e r iu m in t e r im . D ie V o r s te llu n g e n von Z w isch en zu stan d und der fr t ih o h r is t li c h e n G ra b o sk u n st, Bonn 1957, 137 n s t . / . O d krycie hypogeum p rzy v i a L a tin a d o s t a r c z y ło nowych argumentów zwolennikom t e j t e o r i i . E .R .G o o d en o u gh a n a liz u j ą c d e k o ru ją ce j e m alow idła d o sz e d ł do w n io sk u , że mają one wspólny pierw ow zór
żydów-W ie le k o n t r o w e r s j i b u d z i t a k ż e i n t e r p r e t a c j a p o s z c z e g ó l n y c h o b ra z ó w p r z e d s t a w i o n y c h w hyp o g eu m p r z y v i a L a t i n a , s k i z f r e s k a m i z D u ra E u r o p o s , k tó r y m m o g ła b y ć i l u s t r o w a n a S e p t u a g i n t a /C a ta c o m b A r t , "Ttie J o u r n a l o f B i b l i c a l L i t e r a t u r o " / 1 9 6 2 / 1 1 3 - 1 4 2 / . P o l e m i z u j ą c y z t ą t e z ą GMn- t e r S t e m b o r g e r j e s t z d a n i a , ż e j a k o w z ó r d l a m a l a r z a z v i a L a t i n a m o g ła p o s ł u ż y ć t y l k o B i b l i a h e b r a j s k a a l b o Targum y / D i e P a t r i a r c h e n b i l d e r i n d e r K ata k o m b e d e r V ia L a t i n a im L i c h t e d e r j H d i s c h e n T r a d i t i o n , " Z o i t s c h r i f t fM r h c l i g i o n s - w i s s e n s c h a f t un d T t i e o l o g i e . K a i r o s " - d a l e j : " K a i r o s " - 16 / 1 9 7 4 / 1 9 - 7 8 / . K u r t S c h u b e r t w s k a z a ł n a p a r a l e l e m ię d z y m a lo w id ła m i z v l a L a t i n a a m id r a s z a m i n a p r z y k ł a d z i e s c e n z Adamem i Ewą / S H n d e n f a l l und V c r t r e i b u n g a u s dem P a r a d i e s i n d e r K a ta k o m b e d e r v i a L a t i n a im L i c t i t e d e r jM d i s c h e T r a d i t i o n , " K a i r o s " 1 6 / 1 9 7 4 / 1 5 - 1 8 / . D la U r s u l i S c h u b e r t o b f i t o ś ć s c e n s t a r o t e s t a m e n t o w y c h z d e t a l a m i w yw odzącym i s i ę z t r a d y c j i r a b i n u c k i e j s t a n o w i do w ó d , i ż s z t u k a w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k a c z e r p a ł a z w zorców ż y d o w s k ic h , r o z .p o w s z c c h - n i a n y c h p o p r z e z i l u s t r a c j e b i b l i j n e , b ą d ź p r z e z w z o r n i k i p r z e z n a c z o n e d l a m a l a r z y / S p M t a n t i k e s und f r t l h c h r i s t l i c h o K u n s t , W ien 1 9 7 4 , 1 2 / . W n i e c o odm iennym k i e r u n k u p o s z ł y b a d a n i a H e i n r i c h a S t r a u s s a , k t ó r y w s k a z u je n i c n a z a l e ż n o ś c i i w p ły w y , l e c z n a w s p ó ln e ź r ó d ł a / D i e K u n s t d e r J u - d e n im W a n d el d e r Z c i t un d U m w elt. D as J u d e n P ro b le m im S p i e g e l d e r K u n s t , T U b in g c n 1 9 7 2 ; J M d is c h e Q u e l l c n frM Ó h ris t l i c h e r K u n s t? O p t i s c h e o d e r l i t e r a r i s c h o A n rc g u n g ? , " Z c i t - s c h r i f t fM r n e u t e s t a m e n t l i c h c W i s s e n s c h a f t " 5 7 / 1 9 6 6 / 1 1 4 , 1 3 6 / . W w y p o w ie d z i n a IX M ię d zy n a ro d o w y m K o n g r e s i e A r c h e o l o g i i C h r z e ś c i j a ń s k i e j S t r a u s s p o d k r e ś l a ł z ł o ż o n o ś ć p r o b le m u t y c h w z a je m n y c h k o n t a k t ó w w p i e r w s z y c h w ie k a c h i w s k a z y w a ł n a m o ż liw o ś ć w i e l u r ó w n ie u z a s a d n i o n y c h r o z w i ą z a ń / J M d i s c h e V o r b i l d e r f r H ^ h r i s t l i c h e r K u n s t ? , w: A t t i d e l IX C o n g r e s s o I n t c r n a z i o n a l e d i A r c h e o l o g i a C r i s t i a n a , Horna 2 1 - 2 8 S e t t e m b r e i ) 7 5 , C i t t a d e l V a t i c a n o 1978 / d a l e j : A t t i IX 451-46Q ). P o d c z a s t e g o K o n g re s u k i l k a k r o t n i e w ypo w ia d a n o s i ę n a t e m a t g e n e z y s z t u k i w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i e j , a je d n y m z n a j b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c y c h b y ł r e f e r a t Hugo B r a n d e n b u r g a , k t ó r y s ta n o w c z o s t w i e r d z i ł , i ż m a t e r i a ły ^ j a k i m i d y s p o n u je m y n i e s t a n o w i ą p o d s ta w y do w y su w a n ia t e o r i i o i s t n i e n i u ż y d o w s k io h w zorów i p r z e d s t a w i ł p o p u l a r n ą w o s t a t n i c h l a t a c h t e z ę o s z c z e g ó ln y m z n a c z e n i u t e m a ty k i b u k o l i c z n e j / U b e r l e g u n g e n zum U r s p r u n g d e r frM h
-- 3 6 9 d o ty c z y t o z w ła s z c z a s c e n o k r e ś lo n y c h p r z e z odkryw cę j a k o " L e k o ja m e d y c y n y i " ś m ie r ć K l e o p a t r y " ^ . o h r i s t l i c h e n B i l d k u n s t , A t t i IX 3 3 1 -3 0 0 ; p o r . t e ż : B .P r z y b y s z e w s k i, P o c z ą t k i s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i e j s z t u k i o b r a z o w e j, " F o l i a H i s t o r i a e A rtiu m " 1 5 /1 9 7 9 / 5 -2 5 o r a z : d y s k u s j a pod c z a s IX K o n g re s u w Rzym ie A t t i IX , 4 7 0 -4 9 0 . 44 F c r r u a , P i t t u r e , 7 0 , t a b l . 70 - a u t o r r e f e r u j e w p r z y p . 1 . d y s k u s j ę ^ j a k a r o z w i n ę ł a s i ę w okół te g o p r z e d s t a w i e n i a j e s z c z e w l a t a c h 5 0 - t y c h : W .A r t e l t ^ " R h e in is c h e M erk u r" z 7 VI 1 9 5 7 , s . 8 / w y p o w iad a s i ę z a i n t e r p r e t o w a n i e m t e j s c e n y j a ko w i z j i E z e c h i e l a ; H .L .H e m p e l^ o p .c it. 1 0 9 ? w id z i w n i e j s t w o r z e n i e c z ło w ie k a p r z e z Boga w a s y ś c i e a n io łó w ; C .P r o s - k a u e r ( " B u l l e t i n o f t h e New Y ork Acadomy o f M e d ic in " / 1 9 5 8 /
6 7 2 - 6 8 6 ? U z n a je , że p r z e d s ta w io n o t u a n a to m ic z n e s tu d iu m p rz e p ro w a d z a n e n a z w ło k a c h ; G .W .C o r n c r ( " P r o c e e d in g s o f t h e A m e r .P h i l .S o c ." 1 0 1 /1 9 5 7 / 2 4 5 -2 4 8 ./ s t w i e r d z a , że j e s t t o i l u s t r a o j a z a b ie g u c h i r u r g i c z n e g o ; z g a d z a s i ę z t ą h i p o t e z ą F e r r u a , k t ó r y u w aża, że można t u w i d z i e ć w iz e ru n e k z m a r łe g o , pochow anego w tym m i e j s c u , u k a z a n e g o w t r a k c i e w y k o n y w an ia p r z e z n ie g o zaw odu l e k u r z a / P i t t u r e 7 0 / . W l a t a o h n a s tę p n y c h n a d a l zajm ow ano s i ę tym p r z e d s t a w i e n ie m : T h .K l a u s e r fjbA C 5 / 1 9 6 2 / 1 8 0 ? u z n a ł j e z a l e k c j ę medy c y n y , w g łó w n e j z a ś p o s t a c i w i d z i a ł H i p o k r a t e s a ; P .B o y an ce (" S tu d i e T e s t i " 2 3 4 , v o l . 4 , 19 6 4 , 1 0 7 - 1 2 4 ? p r z y p u s z c z a , że m a lo w id ło w y o b ra ż a s e a n s f i l o z o f i c z n y z u d z ia ło m A r y s t o t e l e s a ; L . De B ru y n e RPARA 4 2 / 1 9 6 9 - 7 9 / 1 7 3 -1 9 4 t a k ż e u z n a je j e z a s o e n ę d y s p u ty f i l o z o f i c z n e j , z tym , że p o s t a c i ą g łó w n y b y łb y S o k r a t e s - C h r y s t u s ; J .F in k (R Q 6 4 /1 9 6 9 / 2 0 9 - 2 1 7 j z a - p ro p o n o w a ł j e s z c z e i n n ą i n t e r p r e t a c j ę o d c z y tu ją o t o p r z e d s t a w i e n i e j a k o w s k r z e s z e n ie Ł a z a r z a , n a t o m i a s t w sw ej p ó ź n i e j s z e j p r a c y ( B i l d f r d m m i g k e i t und B e k e n n tn ls . Das A lte T e s ta m e n t, H e r a k le s und d i e H e r r l i c h k e i t C h r i s t ! a n d e r V ia L a t i n a i n Rom, K d ln -W ien 1 9 7 8 ?u z n a ł , że j e $ t t o s c e n a b i b l i j n a w y o b r a ż a ją c a c h o ro b ę k r ó l a A sa , o k t ó r e j czytam y w 1 K r i 1 5 ,2 3 - 2 5 i 2 K r i 1 6 ,1 1 .
45 F e r r u a , P i t t u r e , 61 o k r e ś l i ł t a k p r z e d s t a w i e n i e p ó ł l e ż ą c e j k o b i e t y z wężem, mimo, że p r z y z n a w a ł, że n i e j e s t t o ty p o wy s p o s ó b u k a z y w a n ia ś m i e r c i K le o p a tr y i c y t o w a ł o p i n i ę J . C a r c o p i n o , k t ó r y "C om ptes r e n d u s " / 1 9 5 6 / 276 w y su n ą ł h ip o t e z ę , że p o k a z a n o t u h ie r o g a m ię P e r s e f o n y z Zeusem ; p o d o b n i e i n t e r p r e t o w a ł t o p r z e d s t a w i e n i e M .S im o n (" M u llu s" JbAC 1 / 1 9 6 4 / 329^ k t ó r y w i d z i a ł w nim r y t u a ł i n i c j a o j i lu b p o
-B o g a c tw o z a g a d n i e ń k o n c e n t r u j ą c y c h s i ę w o k ó ł t e g o liy - pogeum i j e g o d e k o r a c j i m a l a r s k i e j s p r a w i a , żc s ą one n a d a l p r z e d m io te m b a d a ń i s p o r ó w . L e k t u r a n a jn o w s z y c h p u b l i k a c j i n a t e n t e m a t p o z w a la d o m y ś la ć s i ę , ż e t r w a j ą c e j u ż b l i s k o 30 l a t p o l e m i k i n i c z m i e r z a j ą j e s z c z e k u k o ń c o w i* ^ . P r a c e p ro w a d z o n e w k a ta k u m b a c h Rzymu w l a t a c h 6 0 - t y c h , c h o ć d l a w i e l u z a g a d n i e ń a r c h e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j b a r d z o z n a c z ą c e , n i e p r z y n i o s ł y j u ż t a k d o n i o s ł y c h o d k r y ć w d z i e d ż i n i e m a l a r s t w a . P rz y o k a z j i b a d a ń p ro w a d z o n y c h p o d k ą te m h a g i o g r a f i i c z y t o p o g r a f i i c m e n ta r z y z n a l e z i o n o j e d n a k k i l k a n a ś c i e n o w y c h , n i e k i e d y b a r d z o i n t e r e s u j ą c y c h p r z e d s t a w i e ń . 1 t a k , n a c m e n t a r z u p r z y v i a A r d e a t i n a /w tz w . k a t a k u m b i e B a l b i n y / , o d s ł o n i ę t o w l a t a c h 1 9 0 0 -6 1 a r c o s o l i u m z p a s t e r z e m s t o j ą c y m m ię d z y d w n n a s to m a r y b a m i ^ ? . W k a t a k u m b i e D o m i t y l l i c z ę c i e S a b a z j o s a a l b o A l e k s a n d r a . N a to m ia s t M .G u a rd u c c i (HPA11A 3 7 / 1 9 6 4 - 6 5 / 5 9 - 8 l ) u z n a ł a k o b i e t ę z a p e r s o n i f i k a c j ę T e l l u s i t a i d e n t y f i k a c j a z o s t a ł a p r z y j ę t a p r z e z w i e l u a u t o r ó w . Z p o le m ik ą w y s t ą p i ł J . F i n k RQ 6 4 / 1 9 6 9 / 2 0 9 n s t . s t w i e r d z a j ą c , że j e s t t o p r z e d s t a w i e n i e z m a r ł e j o d p o c z y w a j ą c e j w o g r o d z i e r a j s k i m / p o r . t e ż J . F i n k , I k o n o g r a p h i - s c h e M i s z e l l e n z u r r O m ls c h e n G r a b k u n s t , RivAC 4 9 / 1 9 7 3 / 1 6 3 -1 6 9 o r a z J .E n g e m a n n , T e l l u s . M i s z e l l e z u e i n e r M i s z e l - l e , JbAC 1 7 / 1 9 7 4 / 1 4 7 - 1 4 8 / . 4 6 W s z y s t k i e p r a c e , k t ó r e u k a z a ł y s i ę w o s t a t n i c h l a t a c h /S c h u m a c h c r a , F i n k a , K H t z s c h e - B r e i t e n b r u c h a , u c z o n y c h z e ś r o d o w i s k a w i e d o ń s k i c h " S t u d i a J u d a i c a A u s t r i a c a / ^ m a ją c h a r a k t e r p o l e f a i c z n y . D o ty c z y t o r ó w n i e ż a r t y k u ł ó w p r z y c z y n k o w y c h , k t ó r e r e g u l a r n i e p o j a w i a j ą s i ę n a ł a m a c h " R i v i s t a d i A r c h e o l o g i a ^ C r i s t l a n a " M .C a g ia n o De A z e v e d o , A p p u n ti e i p o t e s i s u l l ip o g e o F e r r u a , 5 / 1 9 6 9 / 3 5 - 4 7 ; D . D a l i a B a r - b a B r u s i n , P r o p o s t a p e r u n 'i c o n o g r a f i a n e l l 'i , p o g e o d i v i a L a t i n a , 4 7 / 1 9 7 1 / 9 1 - 9 8 ; J . F . K c n f i e l d I I I , An A l e x a n d r i a n S a m so n : O b s e r v a t i o n s o n t h e new C a ta c o m b o n t h e V ia L a t i n a 5 1 / 1 9 7 5 / 1 7 9 - 1 9 2 ; J . F i n k , H e r a k l e s a i s C h r i s t u s b i l d a n d e r V ia L a t i n a , 5 6 / 1 9 8 0 / 1 3 3 - 1 4 6 . 4 7 A . N e s t o r ! , P i t t u r e i n e d i t e d i u n c i m i t e r o an o n im o d e l l a v i a L a t i n a , RPAliA 4 5 / 1 9 7 2 - 7 3 / 1 5 1 - 1 7 0 .
371
a r c h e o lo d z y d o t a r l i do zn a n e j z d z i e ł a M arangoniego^^ 1 p r z e z w i e l e l a t p o sz u k iw a n e j m o z a ik i z e sc e n a m i b i b l i j n y m i . P rz e d s t a w ia ona r ó w n ie ż C h r y stu sa s ie d z ą c e g o m iędzy P io trem i Paw łem o r a z n a p is g ł o s z ą c y : "Qui f i l i u s d i o e r i s e t p a t e r i n v e n i
-49
r i s " . W tym samym o k r e s i e prowadzono w y k o p a lisk a w katakum bi C a le p o d io przy v i a A u r e l i a , g d z ie od szu k an o m ie j s c e pochów ku sam ego p a p ie ż a K a l i k s t a . O d s ła n ia ją o j e g o k r y p tę z n a l e z i o no fragm en ty ty n k u z r e s z tk a m i m a lo w id e ł z V I I -V I I I w iek u o te m a ty c e z w ią z a n e j z k u lte m te g o męczennika****. I n te r e s u ją c y m z n a le z is k ie m s ą ta k ż e f r e s k i o d k r y te w końcu l a t 6 0 - t y c h
w
Coem eterium Iordanorum ad S .A lexan d ru m . Obok zn a n y c h , w io l e r a z y p o w ta r z a n y c h s c e n u k a z u ją c y c h N oego, D a n ie la , J o n a s z a , M o jż e sz a , Ł a z a r z a i Abrahama, w idzim y t u k i l k a p r z e d s t a w ie ń b ę d ą c y c h w m a la r s tw ie katakumbowym r z a d k o ś c ią . Na s u f i c i e o u b lc u lu m , w ok ół c e n t r a l n e j p o s t a c i n a u c z a ją c e g o C h r y s tu s a , z n a l a z ł y s i ę sc e n y n a w ią z u ją c e do w ydarzeń op o w ie d z ia n y c h w K s ię d z e W yjgoia - M ojżesz o tr z y m u ją c y Prawo na g ó r z e Synaj i H e b r a jc z y c y z b ie r a j ą c y mannę i p r z e p ió r k i" * .
48 G .M arangoni, D e l i e c o s e g e n t i l e s c h e e p r o fa n e t r a s p o r t a t e ad u so e adornam ento d e I l e c h i e s e . . . 462 / c y t . p r z e z A .F e r r u a , Qui f i l i u s d i c e r i s e t p a t e r i n v e n i r i s . M osaioo n o v e lla m e n te s o o p e r t o n e l l a catacom ba d i S .D o m i t i l l a /RPARA 3 3 / 1 9 6 0 - 6 1 / 2 0 9 / . 49 I n s k r y p c j a t a s k ł o n i ł a n ie k t ó r y c h badaczy do p r z y p u s z c z e n i a , że j e s t t o o b ie k t p o c h o d z e n ia h e r e t y c k ie g o - U.M .Faso - l a , La b a s i l i c a d e i S S .N e r e o ed A c h i l l e o e l a catacom ba d i
D o m i t i l l a / = Le c h i e s e d l Roma/, Roma 1 9 6 5 ,7 7 .
50 A .N e s t o r l , La catacom ba d i C a le p o d io , I p a r t e , RlvAC 4 7 / 1 9 7 1 / 1 6 9 -2 7 9 .
51 U .M .F a s o la , Le r e c e n t i s o o p e r t e n e l ł e cataoom be s o t t o V i l - l a S a v o ia . 11 "Coem eterium Jordanorum ad S.A lexandrum " , w: A o ta s d e l V III C ongreso I n t e r n a c lo n a l de A r ę u e o lo g ia C r i s t i a n a . B a r c e lo n a . 5 - i l O ctubre 1 9 6 9 , C ittA d e l V a t i - c a n o —B a r o e lo n a 1 9 7 2 , 2 7 3 —2 7 9 .
Łata o s t a t n i e t e ż n ie p r z y n io s ły w ie lk ic h odkryć, oo z r e s z t ą w ynikało z ch arak teru prac podejmowanych przez kom is ją p a p ie s k ą . Ich celem b y ła p rzede w szystkim k onserw acja ka ta k u m b ^ . Nowe, n iezn a n e d o ty ch cz a s m alow idła p o ja w ia ją s ię wprawdzie w p u b lik a c ja c h , a l e s ą to ty lk o przypadkowe, p o je dyncze z n a le z is k a , a lb o p r z e d s ta w ie n ia odkryte ju ż d a w n iej, l e c z n ie o p u b lik o w a n e^ .
I I
W iele m ie js c a w pracach aroheologćw w o s ta tn io h d z i e - s i ą o l o le o la c h zajmowała e k s p lo r a o ja zhanyoh od dawna, a l e w cią ż n ie d o s t a t e c z n ie zbadanych rejonów i pom ieszczeń k a ta - kumbowyoh. Celem ty c h d z ia ła ń j e s t przede w szystkim u s t a l e n ie t o p o g r a f ii i c h r o n o lo g ii tzw . nukleów, c z y l i rejonów , k tó r e d ały p oczątek p óźn iejszym cm entarzom ^. N iejako przy o k a z ji p o w sta ło k il k a opracowań u w zględ n iających t a k ż e deko- r a o ję m alarską omawianych ob iektów .
Pasąualo T e s t l n i o g ł o s i ł w roku 1952 a r ty k u ł na temat krypty A m pliatusa w katakumbie D o m ity lli^ ^ . D ekoracja te g o
52 U .M .F asola, Lavori n e l l e catacom be, RivAC 5 4 /1 9 7 8 / 7 - i 9 . 53 A .N e s to r i, P it t u r e i n e d i t e d e l l e cataoombe romans, RivAC
5 7 /1 9 8 1 /8 7 .
54 Ponieważ obiektem za in tereso w a ń a u to rk i i przedmiotem n i n ie j s z e g o a rty k u łu są m alow idła katakumbowe, n ie zo sta n ą tu omówione d z i e ł a n ie mająoe b ezp o śred n ieg o zw iązku z ma larstw em , mimo, że ic h z n a c z e n ia d la znajom ości p iu b lem a ty - k i katakumbowej n ie sposób p r z o o e n ló . Np. F . T o l o t t i , Memoria d e g l i A p o s to li in Cataoumbas, C it t a d e l V aticano 1954; idem, 11 o im ite r o d i P r i s c i l l a , C it t a d e l V atloano 1970; idem, R ioeroa d e i lu o g h i v e n e r a ti n e l l a sp e lu n c a magna d i P r e t e s t a t o , RivAC 5 3 /1 9 7 7 / 7 -1 0 2 ; U .M .F asola, La b a s i l i o a s o tte r r a n e a d i S .T e o la e l a r e g io n ! o i m i t e r l a l i v i o i n e , RivAC 4 6 /1 9 7 0 / 1 9 3 -2 8 8 .
373
p o m ie s z c z e n ia , pod względem s ty lis ty c z n y m nieporównywalna z żadnym innym malowidłem w katakumbach Rzymu, b y ła d o ty ch - o za s stosunkowo sła b o z n a n a ^ . Do j e j zbadania s k ło n i ł o T e s - t i n i e g o przypadkowe o d k r y cie d r u g ie j , u k r y tej warstwy tynku z m alow idłam i. W r e z u l t a c i e swych stu d iów a u to r w yodrębnił k il k a fa z w rozw oju t e j d e k o r a c j i, a n a j s t a r s z ą z n ic h da tow ał na 2 . p o ł . I I w. p o tw ie r d z a ją c w te n sposób s t a r o ż y t n o ść m alow ideł z Krypty Am pliatuśa^^.
Innym nukleusem cm entarza D o m it y lli, tzw . Hypogeum F la - w iu s z y , z a j ę ł a s i ę L e t i z l a Ermini w a rty k u ła ch za m ieszczo nych
w
" R iv ls ta d i A r c h e o lo g ia C r is tla n a " z l a t 1969^^ i 1972 W pierwszym z n ic h omówiona z o s t a ł a g a l e r i a z n iszam i p r z e z naczonymi na s a r k o f a g i, ozd ob ion a motywem winnej l a t o r o ś l i i d ek o ra o ją lin e a r n ą , na k tó r e j t l e p rzed staw ion o sceny o t o-s u l l A r d e a tin a , RivAC 2 8 /1 9 5 2 / 7 7 -1 1 7 .
86 Zamierzona p r z e z De R o s s ie g o p u b lik a c ja katakumby Domityl l i n ie z d ą ż y ła s i ę ukazać przed ś m ie r c ią a u to ra , a W ilp ert w swym d z i e l e o m alow idłach n ie u kazał d e t a l i d e k o r a c ji k ryp ty A m p liatu sa, tak że w r e z u lt a c i e b y ły one ty lk o wspomniane W o g ó ln y ch opracow aniach d o ty czą cy ch katakumb. 57 Zdaniem De R o ssie g o , k tó r e g o o p in ię u z n a li za s łu s z n ą
ta k że W ilp e r t, Marucchi i i n n i , cubiculum A m pliatusa z o s t a ł o wybudowane w I I w iek u , a je g o d ek o ra cja j e s t bardzo w czesn a . Jednak n ie ma to związku z datowaniem n a j s t a r szy ch m alow id eł c h r z e ś c ij a ń s k ic h , ponieważ d ek oraoja Krypty A m p liatu sa zaw iera w y łą cz n ie motywy n e u tr a ln e . P or. r o z w in ię c ie te g o tem atu: P . T e s t i n i , Nuove o sserw a - z i o n i s u l c u b le o lo di Ampllato ln D o m it llla , A t t i IX, 1 4 1 -1 5 7 . 58 L .P an i E rm ini, L ip o g eo d e t t o d e i F l a v i , 1 .0 s s e r v a z io n l s u l l a o r ig in e e s u l o a r a t te r e d e l l a d e c o r a z io n e , RivAC 4 5 /1 9 6 9 / 1 1 9 -1 7 3 . 59 L .P an i E rm ini, L 'lp o g eo d e t t o d e i F la v l ln D o m it llla , I I . G il am blenti e s t e r n l , RivAC 4 8 /1 9 7 2 / 2 3 5 -2 6 9 .
m atyce c h r z e ś c i j a ń s k i e j ^ . A u tork a s t w i e r d z i ł a , że hypogeun bodące początk ow o w ła s n o ś c ią r o d z in y p o g a ń s k ie j z o s t a ł o o z d o b io n e m alow idłam i w p ierw szym d w u d z ie s t o le c iu I I I w ie k u . W o k r e s ie rządów G a llie n a w k o n t e k ś c ie i s t n i e j ą c e j j u ż d e k o r a c j i o c h a r a k te r z e na o g ó ł n eutralnym ^ ^ , u m ieszczon o k i l ka p r z e d s ta w ie ń o t r e ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . D o p iero w IV w., k ie d y o tw a r to b oczn e k o r y ta r z e od ch od zące od g a l e r i i , h y p o - geum u z y s k a ło p o łą c z e n ie z s ą s i e d n i ą katakumbą D o m it y lli i s t a ł o s i ę jednym z j e j r e jo n ó w . W swym drugim a r ty k u le L .E rm ini om ów iła m .in . Cubioulum Amora i P sy c h e , k tó r e g o ma lo w id ła d a to w a ła , na p o d sta w ie danych s t y l i s t y c z n y c h i ik o n o g r a f ic z n y c h , na p ie r w s z e l a t a 2 . p o ł . I I I w i e k u ^ .
P h ilip p e P e r g o la w roku 1975 o g ł o s i ł , w t e j ż e " R iv ista " stu d iu m t o p o g r a f ic z n e k o le j n e g o r e jo n u katakumby D o m it y lli zwanego Rejonem Dobrego P a s te r z a ^ ^ . W k o n k lu z j i swych r o z ważań A utor p o d ją ł próbę u s t a l e n i a o h r o n o lo g ii b ezw zg lęd n ej d l a różn ych fa z R ejonu, a tym samym d l a d e k o r u ją c y c h go ma l o w i d e ł . N a j w c z e ś n ie j s z e z n i c h , w Cubiculum Dobrego P a s t e r z a , d a to w a ł na p ie r w s z e d z i e s i ę c i o l e c i a I I I w iek u .
60 T j . D a n ie la w ja m ie lwów i Noego w a r c e ; in n e p r z e d sta w ię n i a , w k tó r y c h można w id z ie ć t r e ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e - węd k a r z , u c z t a , łó d ź - s ą znane ta k ż e z r e p e r tu a r u s z t u k i p o g a ń s k ie j , a w ię o ic h z n a c z e n ie w tym przypadku n i e j e s t o c z y w is t e .
61 C h a ra k ter n e u tr a ln y m ia ły m a lo w id ła pokryw ające ś c ia n y i s u f i t g a l e r i i , n a to m ia s t w j e d n e j z n i s z z n ajd ow ało s i ę p r z e d s t a w ie n ie o t r e ś c i j e d n o z n a c z n ie p o g a ń s k ie j , t j . p e j z a ż sa k r a ln y n a w ią z u ją c y do k u lt u P r ia p a .
62 L .P a n i Erm lni j e s t św iadom a, że ebehy s t y l i s t y c z n e n ie mogą być k r y te r iu m w y sta r c z a ją c y m , uważa je d n a k , i ż t a k i e d a to w a n ie p o tw ie r d z a ją r ó w n ie ż in n e dane - o p . o i t . 2 6 4 . 63 P h ^ P er g o la , La r e g io n d i t e du Bon P a s te u r dans l a o lm e t le
r e de D o m i t i l l a s u r 1 A r d e a tin a . Etude to p o g r a p h ią u e de s o n o r ig in e UivAC 5 1 / 1 9 7 5 / 6 5 - 9 6 .
375
Grób p a p ie ż a K o r n e liu s z a i p o ło ż o n y w okół n ie g o r ą }o n 64 Katakumby K a lik s t a s ą tematem p r a c y L o u is Reekmansa opu b lik o w a n e j ja k o czw a rty tom s e r i i "Roma s o t t e r r a n e a c r i s t i a - n a ° . A u tor p r z e d s t a w ił k o le j n e e t a p y rozbudowy R ejonu z n a nego pod nazwą K rypty L ucyny, s ły n n e g o z powodu m a lo w id e ł uznawanych z a je d n e z n a j s t a r s z y o h w katakum bach Rzymu^^. Zdaniem L.Reekm ansa p o c z ą te k temu r e jo n o w i d a ło n i e w i e l k i e hypogeum p r y w a tn e , o z n a c z o n e p r z e z n ie g o l i t e r ą ; Z c z a sem p o w ię k sz o n o j e , d o d a ją c m .in . cu b icu lu m podwójne XY o z d o b io n e w l a t a c h 1 8 5 -2 0 5 fr e s k a m i6 ? . W o k r e s ie 2 3 0 -2 4 5 r o z p o c z ę t o budowę hypogeum & , m ie j s c a sp oczyn k u p a p ie ż a K o r n e l i u s z a , k tó r e g o c i a ł o z ło ż o n o t u w c z a s i e p o n t y f ik a t u S te fa n a / 2 S 4 - 2 5 7 / , Aby u ła t w ić pielgrzym om o d w ie d z a n ie grobów p a p ie s k ic h p o łą c z o n o k o ry ta r z e m r e j o n zwany K ryptą Lucyny / o ż y l i hypogea<=-i.i / z K ryp tą P a p ie ż y na cm entarzu K a l i k s t a . W t e n sp o só b grób K o r n e liu s z a i p o ło ż o n y w okół n ie g o r e jo n w łą c z o n o w obręb te g o c m e n ta r z a . Z k u ltem zm arłych w ią ż e s i ę
64 L.Reekm ans, La tombe du papę C o r n e i l l e e t s a r e g io n o e - m e t e r l a l e , Romę 1 9 6 4 .
65 S e r ia t a o b ejm u je u k a z u ją c e s i ę od 1936 roku p r a c e z a w ie r a j ą c e o p is a n a lit y c z n y zabytków z n a jd u ją o y c h s i ę na cmen t a r z a c h c h r z e ś c i j a ń s k i c h Rzymu i sta n o w i k o n ty n u a c ję d z i e ł a De R o s s ie g o , W i l p e r t a i M arucchi eg o - p o r . A .F e r r u a , Le t r e Romę s o t t e r r a n e e , " C i v i l t a C a t t o lic a " 8 9 / 1 9 3 8 / I I I , 3 9 9 - 4 1 2 . Jako p ią t y tom t e j s e r i i opublikow an o je d n o z fu n d a m en taln ych d z i e ł w d z i e d z i n i e badań nad m alarstwem k a - takumbowym,jakim j e s t A .N e s t o r ! 'e g o ,R e p e r t o r io t o p o g r a f io o d e l l e p i t t u r e d o l l e catacom be rom ane, Roma 1975.
66 P a tr z n i ż e j .
67 D atow an ie o p a r te na s t y lis t y c z n y m p o d o b ie ń s tw ie do m alo w id e ł ż K a p llo Sakramentów A 2 i A 3 o r a z z Hypogeum A ure
l i u s z y , a p o tw ie r d z o n e p r z e z ste m p le u m ie sz c z a n e na " f o r - mae" i n a le ż ą c e do o k r e su panow ania K a r a k a lli / s . 1 9 3 n s t . /
t a k ż e w y k o n an ie w V II w .§8 m a lo w id e ł d e k o r u ją c y c h K ry p tę K o r n e l i u s z a w iz e ru n k a m i ś w ię ty c h S y k s tu s a i O p t a t u s a , Cy p r i a n a i K o r n e l i u s z a " . K olejnym c m e n ta rz e m , k tó re m u w o s t a t n i c h l a t a c h p o św ię c o n o w ie le uw agi j e s t k a ta k u m b a P r y s c y l l i p rz y v i a S a l a r -i a . W r o k u 1959 P a u l - A l b e r t F e v r -i e r o g ł o s -i ł s tu d -iu m ro z w o ju , , To a z w ła s z c z a p o cz ą tk ó w t e j k atakum by . A u to r p r z e d s t a w i ł , czasem z a s a d n i c z o odm ienne od t r a d y c y j n i e p rz y jm o w a n y c h , p r o p o z y c je d o ty c z ą c e c h r o n o l o g i i w y o d rę b n io n y c h p r ż e z . s i e b i e re jo n ó w i d e k o r a c j i m a l a r s k i e j n i e k t ó r y c h p o m ie s z c z e ń . Na p r z y k ł a d R e jo n I / t z w . A r e n a r iu m /, w k tó ry m z n a j d u j e s i ę c u - 71 b ic u lu m ze s c e n ą i n t e r p r e t o w a n ą j a k o z w ia s to w a n ie , F e v r i e r d a t u j e na d r u g ą d e k a d ę I I I w ie k u . J a k o k r y t e r i u m d a to w a n ia p o s ł u ż y ł y a u to r o w i s te m p le f a b r y c z n e n a p ł y t a c h z a m y k a ją - 72 c y c h l o c u l u s y zachow ane t u w z n a c z n e j i l o ś c i
68 L.R eekm ans u m ie s z c z a j e w o k r e s i e ob ejm u jący m p o n t y f i k a t y J a n a IV / 6 4 0 - 6 4 2 / i T e o d o ra / 6 4 2 - 6 4 9 / , a lb o w l a t a c h 6 3 0 -6 6 0 / s . 1 8 4 / . P o r. t e ż : H .B ra n d e n b u rg , Das Gjrab d e s P a p s t e s C o r n e l i u s und d i e L u c ln a r e g io n d e r C a l l i x t u s - K a - ta k o m b e , JbAC 1 1 - 1 2 /1 9 6 8 - 1 9 6 9 / 4 2 - 5 4 . A u to r u w aża, że ma l o w i d ł a t e n a le ż y u m ie s c ió w w iększym p r z e d z i a l e czasow ym , t j . m iędzy p o ło w ą VI a p o c z ą tk ie m V I I I w ie k u . 69 P o r . R . F a r i o l i , P i t t u r e d i e p o c a t a r d a n e l l e cata o o m b e ico- m ane, R avenna 1 9 6 3 , 35 n s t . 70 P . A . F ó v r i e r , E!tudes s u r l e s c a ta c o m b e s r o m a in e s , " C a h ie r s A r c h e o l o g i ą u e s " / d a l e j : C a h A ro h / 1 0 /1 9 5 9 / 1 - 2 6 . 71 Temu p r z e d s t a w i e n i u o r a z f r e s k o w i z C u b icu lu m V e l a t i o , w k tó ry m w id z ia n o o b ra z p r z e k a z a n i a w elo n u /C .D a g e n s , A p ro p o s du C u b icu lu m de l a V e l a t i o , RivAC 4 7 / i 9 7 l / 1 1 9 -1 2 9 / F e v r i e r p o ś w i ę c i ł o so b n y a r t y k u ł p r o p o n u ją o y nową i n t e r p r e t a c j ę t y c h s c e n j a k o p r z e d s t a w i e ń o d n o s z ą c y c h s i ę do ż y c i a i n t e l e k t u a l n e g o , a n a lo g ic z n y o h do z n a n y c h z r e p e r t u a r u p o g a ń s k i e j s z t u k i s e p u l k r a l n e j - Les p e i n t u r e s de l a c a ta c o m b e de P r i s c i l l e . Deux s o e n e s r e l a t i v e s a l a v i e i n - t e l l e c t u e l l e , "M elan g es d a r c h e o l o g i e e t d ' h i s t o i r e " 7 1 / 1 9 5 9 / 3 0 1 -3 1 9 .
377
M a lo w id ła z innego re jo n u katakumby P r y s c y l l i s t a ł y s i ę przedm iotem je d n e j z n a jb a r d z ie j zdum iew ających polem ik w d z ie d ż in ie badań nad katakum bam i. D o tyczy ona c h r o n o lo g ii fresków z C a p p e lla g r e c a . Zarówno p r z e b ie g ja k i ro sn ą c ą tem peratu rę d y s k u s ji p r z e ś le d z i ó można w a r ty k u le L o u is Dc Bruyne a zam ieszozonym w " H i v i s t a d i A r c h e o lo g ia C r i s t i a n a " z roku
73
1970 ? P o n iew aż, ja k s t w i e r d z i ł , p r z e d s ta w ie n ie w s z y s tk ic h w ypow iedzi j e s t n iem ożliw e i b e z u ż y te o z n o , Do Bruyne o g r a n i c z y ł s i ę do omówienia poglądów rep reze n ta ty w n ych d la k ilk u sta n o w is k : i / zwolenników d atow an ia m alow ideł z C a p p e lla g r e -
74 ,
oa na I I w iek , 2/ uczonych p rz y jm u ją c y c h datow anie ic h na k o n ie c I I lu b p o c z ą te k I I I w ie k u ?5 . 3/ T y ch , k tó r z y u z n a li za Wirthcm rok 220 z a początkow y d la s z t u k i c h r z e ś c ij a ń s k ie j i u m ie s z c z a li m alow idła te w o k r e s ie p ó ź n ie js z y m , a le j e s z
-z a s t r -z e ż e ń ja k o k ry te riu m d a to w a n ia , t o t e ż o k r e ś la d ok ład n ie ja k ie g o r o d z a je in fo r m a c je z n ic h c z e r p ie i uznaje moż liw o ś ć p r z e s u n ię c ia d aty p ow stan ia cm entarza w Arenarium na d r u g ie ćw ie rćw ie cz e I I I w. / s .1 0 n s t . / .
73 L .D e Byuyne, La C a p p e lla Greoa d i P r i s c i l l a , RivAC 46/1970/ 2 9 1 -3 3 0 . 74 J .W i l p e r t , F r a o t io p a n i s . D ie d l t e s t e D a r s te llu n g des e u ch a - r i s t i s c h e n O p fe rs i n d er " o a p p e lla g r e c a " , F r e ib u r g i . B r . 1895, 32; A .P ro fu m o , Un b a t t i s t e r o o r i s t ia n o d e l l a n n o 140 c i r c a , " S tu d i rom ani" 1/1913/ 131-144; P .S t y g e r , L o r lg in e d e l c lm lte r o d i P r i s c i l l a s u l l a v i a S a l a r i a , CT 12/1931/ 5 - 74; L .v o n S y b e i , C h r i s t l l c h e A n tik e 1, Marburg 1906, 202; C . C e o c h e l l i , I sa cra m e n ti n e l l 'a r c h e o l o g i a , w: I sacram en-
t i , koma 1960, 176; N .M a u rice D e n is -B o u le t , korne s o u t e r r a in e , P a r is 1965, 81; L .H e r t l i n g , E .K irsch b a u m , Le oatacombe romane e i lo r o m a r t i r i , Roma 1949, 250.
75 A .F o r r u a , w : M is c e lla n e a G i u l i o B e lv e d e r i, C i t t a d e l V a t l - cano 1954, 273-277; G .B o v i n i , Momenti t i p i c i d e l lin g u a g g io f i g u r a t i v o d e l l a p i t t u r a o im it e r ia l e d 'e t a p a l e o o r i s t i a n a , w: C o r s i d i c u l t u r a s u l l ' a r t e ra v en n a ta e b iz a n t in a 1957, 16; P .A .F e y r i e r , E t u d e s . . . , 20; W .D o r lg o , P i t t u r a . . . 31 i 119.
