Patriotyczna liryka Aleksandra Błoka

Zbigniew Barański

Patriotyczna liryka Aleksandra Błoka

Rusycystyczne Studia Literaturoznawcze 8, 19-30

Aleksandra Błoka

Zbigniew Barański

Problem Rosji był jednym z głównych tem atów dojrzałej poezji i publicystyki A. Błoka. W 1908 roku w yznał poeta:

Temu tem atow i św iadom ie i bezpow rotnie pośw ięcam życie. Coraz głęb iej uśw iadam iam sobie, że jest to problem czołowy, najbardziej żyw otny, n aj­ bardziej realny [...] N ie na darmo, być m oże n ieu dolnie na pozór i b ez­ ładnie, w ym aw iam słowo: Rosja. Przecież tu — życie albo śm ierć, szczęście lub zagłada.1

Wszyscy badacze twórczości Błoka zgodnie podkreślają, że cykle w ierszy Ojczyzna, Jam by oraz poem aty Na polu K u liko w ym i O dw et należą do kluczowych osiągnięć poety. W w ielu analizach w skazy­ wano już na powinowactwa tych utw orów z trad y c ją słow ianofilów i Tiutczewa, z koncepcjam i Hercena i Dostojewskiego, z m alarstw em . Surikow a i m uzyką Musorgskiego. Zebrano też sporo spostrzeżeń dotyczą­ cych poetyki poszczególnych utw orów oraz próbowano w ykazać ewo­ lucję pojęcia „ojczyzna”.1 2

Rozważania te jednak w znikomym stopniu posunęły naszą w ied zę 0 liryce patriotycznej Błoka, która nadal jest jednym z najsłab iej zba­ danych ogniw twórczości poety. A utorzy w szystkich niem al p rac p o ru ­ szają się bowiem w obrębie takich samych schematów in terp retacy jn y ch , pow tarzając w rozm aitych w ariantach analogiczne koncepcje i w nioski. Cechuje je pew na powierzchowność i ogólnikowość. A oto kilka p rzy ­ kładów. O ddajm y głos B. Soło wiewowi:

To, co ujaw niło się poecie w burzach rew olucji, „w yw racało” jego duszę, i ob ec­ nie ujrzał on ojczyznę w nowym św ietle — w całej jej sław ie i sile, w su row ym 1 nieśm iertelnym pięknie, które całkow icie i na zaw sze zaw ład n ęło sercem poetyk 1 А. Б л о к : Собрание сочинений в восьми томах. Москва 1960—1969. Т. 8, s. 265—266. W szystkie pozostałe cytaty zaczerpnięte zostały z tegoż w ydan ia.

2 Zob.: Вл. О р л о в : Александр Блок. Москва 1956; Н. В е н г р о в : Путь

Александра Блока. Москва 1963; П. Г р о м о в : А. Блок. Его предшественникi t

и современники; Б. С о л о в ь е в : Поэт и его подвиг. Москва 1965; И. К р у Кг Поэзия Александра Блока. Москва 1970.

losy ojczyzny przeżyw ał jak swój los w łasny, i uczucie bólu i trw ogi o nią nigdy nie opuszczało Błoka [...] Liryka staje się nam iętną deklaracją m iłości do ojczyzny, pragnieniem ujrzeć ją w olną i szczęśliw ą.3

Z kolei fragm ent uogólniających wniosków N. Wiengrowa:

M iłość Błoka do ojczyzny — to złożone rozdwojone uczucie: m iłość subtelna i m ilość-nienaw iść, m iłość troskliw a i w ym agająca, surowa, wołżańska, gorkowska I...] Poeta n ie zam ykał oczu na negatyw ne, haniebne zjaw iska rzeczyw istości ro­ syjsk iej, lecz w sposób rom antyczny podkreślał je i bezlitośnie obnażał. Oderwany od narodu, jednego tylko nie dojrzał poeta — nie zobaczył, jak w trakcie w alki ludu coraz w yraźniej w ystąpiła w rosyjskim charakterze narodowym świadom ość socjalistyczna, jak k ształtow ały się rysy Pawła W łasowa, rew olucjonisty-bolsze- w ik a4.

Ju ż przytoczone sądy świadczą, że próby przełożenia patriotycznej liry ki Błoka na język potocznych przedstawień, bezpośrednich kategorii społecznych i politycznych spłycają ją w pew nym stopniu, ponieważ nie akcentują jej cech swoistych, odm iennych od trad y cji realistycznej li­ ry k i obyw atelskiej XIX wieku. Nie brano pod uw agę zależności kon- cepcji ojczyzny od całokształtu koncepcji historiozoficznych Błoka5 6. W y­ daje się, że w łaśnie w nich, a zwłaszcza w pojęciach „żywiołu i m uzyki”,

„cywilizacji i k u ltu ry ” szukać należy właściwego klucza interp retacy jn e­ go, umożliwiającego opis liryki patriotycznej Błoka jako swoistego mo­ delu, k tóry w brew potocznym m niem aniom nie ulegał w m iarę rozwoju twórczości poety zasadniczym przemianom. Próbę takiego opisu podej­ m uje niniejsza praca.

Symboliczne pojęcie żywiołu, ukształtow ane w znacznym stopniu pod w pływ em poglądów Tiutczewa, a zwłaszcza popularnej na przełomie dwóch wieków „dionizyjskiej” koncepcji życia, oznaczało „silne, w olne zjawiska przyrody, jednostki ludzkiej i człowieczeństwa”, „źródło życio­ dajne i energię tw órczą »żywiołowych ludzi« bliskich przyrodzie”. Jed ­ nak „żywioł” był zjawiskiem neutralnym w stosunku do wysokich w ar­ tości duchowych i idei rozwoju. W iązały się one z następnym zaczerpnię­ tym z koncepcji W agnera symbolicznym pojęciem m uzyki zrodzonej przez żywioły, ściśle z nimi związanej, zm iennej i dynam icznej jak one. W łaśnie m uzyka w prowadzała do żywiołów, w których krzyżow ały się jasne i mroczne elem enty, m aterialne i uduchowione siły, harm onię i twórcze, konstruktyw ne prapoczątki.

Muzyka — pisał Błok — tworzy św iat. Jest ona duchem św iata — m yślą (zmienną) św iata.8

3 Б. С о л о в ь е в : Поэт..., s. 389. 4 H. В е н г р о в : Путь..., s. 263.

5 Jako jedna z pierw szych zw róciła uw agę na ten fakt T. Rodina. Jej luźne u w agi inspirow ały n iniejszy artykuł (T. Р о д и н а : Александр Блок и русский

театр начала XX века, Москва 1972).

Anarchiczne żywioły, w których potencjalnie tkw ił porządek w pro­ wadzony przez muzykę, stanow ił dla Błoka „muzyczną harm onię św iata.” W kręgu tych pojęć kształtow ała się ważna dla zrozum ienia twórczości Błoka koncepcja k u ltu ry i cywilizacji, pow tarzających się na zm ianę okresów w zam kniętym kole procesu historycznego. Okresem k u ltu ry nazyw ał poeta dynam iczne epoki rozwojowe, nacechowane syntezą, du­ chem twórczym , w ew nętrzną harm onią i równowagą, przepojone „m u­ zyką św iata”. Po upływ ie czasu epoki te odryw ają się od fali m uzycz­ nej, która je zrodziła, starzeją się i w yradzają w m artw ą bezduszną cy­ wilizację. W ten sposób wielka, syntetyczna k u ltu ra Odrodzenia w y- rodziła się w hum anitarną cywilizację XIX wieku, z której uleciał duch muzyki. We w szystkich dziedzinach zapanował chaos, rozpad, m arazm i bezduszność, albowiem zabrakło łączącej więzi.

M artw a, statyczna cywilizacja, pozbawiona możliwości twórczych, zwalczyła ducha muzyki, ale nie pokonała go całkowicie. Jego potok rozbił się na mnóstwo drobnych odnóg, skry ł się pod ziemię i swoim naporem przebija od czasu do czasu powierzchnię, krusząc skorupę cy­ wilizacji. M uzyka św iata brzm i w dziełach w ielkich artystów XIX w ie­ ku, którzy przezwyciężyli zgubny w pływ cywilizacji i zachowali ideał harm onijnego człow ieka-artysty M uzyka św iata dźwięczy w w olnych żywiołach przyrody i w ielkich nam iętnościach ludzkich. Nieświadomym i nosicielami ducha m uzyki są również masy ludowe, prym ityw ne i ży­ wiołowe, nie tknięte jadem cywilizacji. Podobnie jak przyroda, są one źródłem energii życiowej i z nim i wiąże się problem przyszłości.

Przytoczone pojęcia kształtow ały koncepcję Rosji. W 1909 roku Błok pisał:

R osję rozpatruję nie jako państwo, nie jako narodową całość, nie jako ojczyznę, lecz pew ną zbiorowość stale zm ieniającą swój w ygląd zew nętrzny, płynną (jak św iat Heraklita), i jednocześnie nie zm ieniającą się w czym -to zasadniczym . N ajbliżej określają to pojęcie słowa: „naród”, „dusza lu dow a”, „żyw ioł”, ale każde z nich rozpatrywane oddzielnie m im o wszystko nie w y ­ czerpuje m uzycznego sensu słow a Rosja.

(T. 6, s. 453) Zgodnie z tym założeniem w obrazie Rosji dom inującym w liryce patriotycznej nakładają się na siebie dwie przestrzenie: pierwsza „m uzy­ kalna”, „nie zm ieniająca się w czym-to zasadniczym ” i druga sfera b y tu „historycznego”, płynna, „stale zm ieniająca swój w ygląd zew nętrzny”.

Идут века, шумит война. Встает мятеж, горят деревни, А ты все та ж, моя страна, В красе заплаканной и древней. —

(Т. 3, s. 281) Та sama m yśl pow tórzy się w w ierszu Rosja z 1908 roku. Na przekór wszystkim ujem nym zjawiskom w sferze rzeczywistości historycznej

R osja w sw cim rzeczywistym „m uzykalnym ” obliczu pozostaje niena­ ruszona. Какому хочешь чародею Отдай разбойную красу! Пускай заманит и обманет, — Не пропадешь, не сгинешь ты, И лишь забота затуманит Твои прекрасные черты... Ну что ж? Одной заботой боле — Одной слезой река шумней, А ты все та ж е — лес, да поле. Да плат узорный до бровей... (Т. 3, s. 254) Те dwie przestrzenie w obrazie Rosji wiążą się z sobą na zasadzie k o n trastu . K ażdej z nich odpowiadają dwa równoległe rzędy obrazów artystycznych, często zaopatrzonych w symboliczny podtekst i akcentu­ jących przeciw staw ne zjaw iska w rzeczywistości rosyjskiej7.

W rzędzie pierwszym, k tóry uw ydatnia stałe i nieprzem ijające w ar­ tości, pow tarza się motyw żywiołu. U jaw nia się on w uogólnionym obra­ zie tajem niczej i zagadkowej Rusi, opartym na m otyw ach folklorystycz­ nych, a zwłaszcza na ludowej demonologii:

Где ведуны с ворожеями Чаруют злаки на полях, И ведьмы Тешатся с чертами В дорожных снеговых столбах. Где буйно заметает вьюга Д о крыши — утлое жилье, И девушка на злого друга П од снегом точит лезвее. (Т 2, s. 108) Nieograniczony żywioł wolności akcentuje określenie „rozbójnicze p ięk n o ” Rosji (Rosja), które w yw ołuje asocjacje z rosyjskim i pieśniami rozbójniczym i, przepełnionym i protestem , rozmachem i dążeniem do „w olnej w oli”, łamiącymi wszelkie zakazy ograniczające człowieka. P o­ jęcie Rosji ucieleśnia się również w postaci młodej w iejskiej dziewczyny, nosicielce „żywiołów starej Rusi w iejskiej i jej w olnych dzikich pory­ w ó w ”8, ujaw niają się one w bujnym tańcu, dźwiękach muzyki ludowej i pieśni:

Какой это танец? Каким Это светом Ты дразнишь и манишь?

7 Przypom nijm y, że ta sam a zasada u jaw niła się w charakterystyce Fainy (dram at Pieêü losu), będącej w intencji Błoka sym bolicznym uogólnieniem Rosji.

В кружении этом Когда ты устанешь? Чьи песни? И звуки? Чего я боюсь? Щемящие звуки И — вольная Русь? (Т. 2, s. 280) Tak samo przedstaw icielam i żywiołów niepokornej Rusi są fanatyczni staroobrzędowcy, którzy w imię w łasnej w iary idą dobrowolnie na stos. W ich walce i w pieśniach m istycznych o „świętej miłości od zarania prześladowanej i krw ią polanej” poeta dopatryw ał się widomego zna­ ku nadciągającej burzy rew olucyjnej (Задебренные лесам круги).

Sporadycznie pod w pływ em reakcji lat dziesiątych Błok daw ał w yraz niew ierze w stałe i niezm ienne w artości ojczyzny. Z rozpaczą konsta­ tował:

[...] w szystko jednakowo śm ierdzące, brudne i duszne, — jak zaw sze było w Rosji: historii, sztuki, w ydarzeń i w szystkiego, co tworzy jedyny fundam ent dla każdego istnienia, tu praw ie że nie b yło9.

N astroje te dyktow ały gorzkie strofy w iersza Ruś m oja, życie moje...: Русь моя, жизнь моя, вместе ль нам маяться? Царь, да Сибирь, да Ермак, да тюрьма! 1...] Знала ли что? Или в бога ты верила? Что там услышишь из песен твоих? Чудь начудила, да Мера намерила Гатей, дорог да столбов верстовых... Лодки да грады по рекам рубила ты. Но до Царьградских святынь не дошла... 1...1 Дико глядится лицо онемелое. Очи татарские мечут огни... (Т. 3, s. 259) N. W iengrow słusznie zauważył, że w iersz Błoka przypom ina L ist filozoficzny Czaadajewa, z jego totaln ą negacją historii rosyjskiej10. W przekonaniu Błoka Rosja straciła wszelkie w artości duchowe (do św ią­ tyń C argradu nie doszła). U jaw niły się tylko dzikie i nieujarzm ione „azjatyskie” instynkty. Wszędzie zapanowała m artw ota i bezduszność (oniemiałe tw arze, drogi i słupy wiorstowe).

W iarę w Rosję podtrzym yw ała w iara w lud rosyjski, któ ry dzięki ścisłej więzi z przyrodą zachował w łasne podstawowe wartości.

Czym bardziej człow iek zbliża się do żyw iołów — p isał Błok — tym donośnipjszym staje się jego głos, tym bardziej rytm iczne słowa.

(T. 5, s. 52) 9 Письма Александра Блока к родным. Т. 2. Ленинград 1927, s. 282.

Obrzędy, pieśni, chorowody, zam aw iania zbliżają ludzi z przyrodą, zm u­ szają do zrozum ienia jej nocnego języka, naśladują jej ruchy.

(T. 5, s. 43) Stąd też przyroda na rów ni z żywiołem ludowym jest organicznym kom ponentem obrazu Rosji, sym bolizując jej nieprzem ijające wartości.

W rosyjskim pejzażu narodow ym stale pow tarza się m otyw nieogra­ niczonej przestrzeni. Над печалью нив твоих заплачу, твой простор на веки полюблю... (Т. 2, s. 7Ь) Живую душу укачала, Русь, на своих просторах, ты (Т. 2, s. 107) Пусть ночь. Домчимся. Озарим кострами Степную даль. (Т. 3, s. 249) Только ль страшный простор пред очами. Непонятная ширь без конца? (Т. 3, s. 268)

P rzestrzeń ta nie odznacza się bogactwem szczegółów pejzażowych: „ubogie w sie”, „szare izby”, „las”, „pole”, „rzeka”, „ściernisko”, „stogi”, „gołe krzaki”, „czerwone jarzębiny”, „zamieć śnieżna” — jednak w in ­ te rp retacji Błoka ucieleśniają one tw órczy żywioł i są nosicielami du­ cha muzyki. Podkreśla to odpowiednio dobrana leksyka i poetyckie określenia. D. Pocepnia zwrócił uwagę, że w prozie Błoka sem antyka słowa m uzyka rozszczepia się jakby na dwie grupy. Pierw sza z nich („głos”, „pieśń”, „śpiewać”, „śpiew ny”) uw ydatnia „harm onię i melo- dyjność dźwięku, jego urzekającą i tajem niczą siłę”, druga zaś („szum”, „św ist”, „zgiełk”) ujaw nia „siłę, potęgę, natężenie dźw ięku”11. Obie g ru ­ py dźwięków są zjawiskiem „wolnej, potężnej przyrody” i podkreślają dwie strony jej żywiołów: „piękno, .harm onijność i wieczną potęgę sił życiowych”11 12.

W takiej samej funkcji określenia te w ystępują również w poezji. W Rosji w pejzaż rosyjski poeta włączył „pieśni w ia tru ”, bliskie dla niego i drogie „jak łzy pierw szej miłości”. W Rusi natom iast celem spotęgow ania wymowy ideowej pojęcia „m uzyka” zaakcentow ał oba jej aspekty: pieśń i świst:

И вихрь, свистящий в голых прутьях. Поет предания старины... (Т. 2, s. 106) 11 Д. П о ц е п н я : П роза А. Блока. Стилистические проблемы. Ленинград 1976, s. 57—58. 12 Tamże, s. 59.

Poeta przeciw staw ia m uzykalny żywioł przyrody, siły w iecznej i tw ó r­ czej, w szystkim negatyw nym zjawiskom w psychice ówczesnego społe­ czeństwa: И опять — коварство, слава. Злато, лесть, всему венец — Человеческая глупость, Безысходна, величава. Бесконечна... Что ж, конец? Нет... еще леса, поляны, И проселки, и шоссе. Наша русская дорога. Наши русские туманы. Наши шелесты в овсе... (Т. 3, s. 273) W rzędzie drugim wszystkie obrazy artystyczne związane z pojęciem Rosji „historycznej”, Rosji teraźniejszości noszą negatyw ne zabarwienie semantyczne. Bezduszna cywilizacja dusi żywe siły ojczyzny. Znalazła się ona w „głodującej i w ielkiej niew oli”, w objęciach „zakłamanego życia”. Tę gorzką praw dę potęgują przejrzyste i jednoznacznie czytelne symbole zaczerpnięte z tradycji rosyjskiej poezji obyw atelskiej: „dłu­ gie nie kończące się lata nocy”, „m artw a ciemność”, „dzika zamieć”, „m gła”.

Ciemne i wrogie siły, które opętały Rosję, ucieleśniają się również w ciągu symbolicznie reinterpretow anych motywów, zaczerpniętych z li­ te ra tu ry rosyjskiej i folkloru. Rosja — to zaczarowana śpiąca królew na. Motyw ten przewinie się w poezji Błoka w rozm aitych w ariantach: „Ty i we śnie jesteś niezw ykła” (Ruś); „Carówna śpi w kryształow ym łożu przez długich sto nocy” (Sny); „Nie w bogatej spoczywasz trum nie ty, uboga fińska R uś” (Nowa Am eryka); w Odwecie Rosja usnęła pod w pły­ wem szklanego spojrzenia czarownika. M otyw złych czarów powtórzy się również w innych wierszach, jego źródeł zaś należy szukać w S tra sz­ nej zem ście Gogola, tak chętnie in terpretow anej w środowisku symbolis- tów w m etaforycznym aspekcie. P ani K atarzyna — to Rosja, czarow­ nik, któ ry porw ał jej duszę — złe siły pętające ojczyznę.

Ich synonim em były również złowieszcze ptaki krążące nad Rosją: kruk, jastrząb, sowa. W roli symboli negatyw nie ocenianej cywilizacji w ystąpiły w ytw ory techniki: samochód, pociąg, „w yjące maszyny, które w dzień i w nocy k ują zgubę” (Odwet). Uogólniony sens bezdusznego w ieku techniki, k tóry zagubił wyższe w artości duchowe, zam knął Blok w określeniu „żelazny w iek”. Tym samym poeta podkreślił, że Rosja

[...ł w stąpiw szy na drogą cyw ilizacji [...] niszczy sama siebie, gin ie jako kraj młody i dziewiczo czysty13.

13 Л. Д о л г о п о л о в : Александр Блок. Личность и творчество. Ленинград

Podobna m yśl pow tórzy się w pierw szej w ersji w iersza Rosja: Пускай скудеющие нивы Устелят красным кирпичом, И остов фабрики спесивый Твоим да будет палачом. (Т. 3, s. 591) W poetyckim ujęciu Błoka Rosja jest żywym organizmem.

Czym bardziej odczuwasz w ięź z ojczyzną, tym realniej i chętniej przed­ staw iasz ją sobie jako żyw y organizm, na każdy cios lub ukłucie podnosi ona gniew ną głow ę, pod każdą pieszczotą staje się tkliw ą i nam iętną.

(T. 9, s. 89 —90) P rzybiera postać m atki, żony, narzeczonej. Jaw i się jako piękna dziewczyna we w zorzystej chustce na głowie, oznace pochodzenia z ludu rosyjskiego14. Nie jest to spraw ą przypadku, dla Błoka bowiem kobiecość zawsze oznaczała wyższy sens bytu. Stąd też bohaterka jest żywym ucieleśnieniem stałych i niezm iennych wartości, które raz po raz prze­ b ijają się przez skorupę negowanej teraźniejszości, kształtow anej przez zmienną i bezduszną cywilizację. Dlatego też w kompozycji wierszy patriotycznych Błoka zasadniczą rolę odgryw a zasada kontrastu, prze­ ciwstaw ienia. Sięgnijm y do przykładów. W Jesiennej woli w początko­ w ych strofach przygnębiający pejzaż jesienny podkreśla beznadziejność w egetacji, ogólny m arazm :

Ветер гнет упругие кусты. Битый камень лег по косогорам, Желтой глины скудные пласты. Разгулялась осень в мокрых долах. Обнажила кладбища земли, (Т. 2, s. 75) W dalszej części tonacja zmienia się. Sygnałem jest czerwona jarzę­ bina. W dali wzywa „wzorzysty, kolorowy rękaw ”, wzywa „wesołość wolności”15.

Ta sama zasada kontrastu w yraźnie ujaw niła się w pierwszym w a­ riancie Rosji, w strofach, które nie weszły do w ersji kanonicznej:

Твои болотистые топи Обманчивы, как ты сама: Там угля каменного копи. Там драгоценных камней тьма! Сулишь ты горы золотые. Ты дразнишь дивным мраком недр. 14 И. К р у к: „Сокрытый двигатель его...". Проблемы эволюции творчества А. Блока. Киев 1980, s. 126—127. 15 П. Г р о м о в : А. Блок..., S. 282.

Россия, нищая Россия,

Обетованный край твой щедр!

(Т. 3, s. 590) „Błoto”, „nędza” — to tylko zew nętrzna otoczka, ukryw ająca w iel­ kie możliwości ojczyzny, jej potencjalne siły, których symbolem są bo­ gactwa podziemne: węgiel i drogocenne kam ienie. N. W iengrow dowo­ dził, że symbol ten oznacza „bogactwo niew yczerpanych sił, kryjących się w głębi skutych mas ludow ych”16. Godził się z nim D. Pocepnia, podkreślając, że „motyw ru d y jest symbolem podziemnych żywiołów”17, którego znaczenie zmieniało się w zależności od kontekstu. W zasadzie jednak oznaczał on „w artość i piękno tego, co jest głęboko u k ry te ”18.

Motyw podziemnych bogactw odegra ważną rolę w N ow ej Am eryce. Podobnie jak poprzednie przykłady, wiersz jest skom ponowany na za­ sadzie przeciw stawienia. Jednym jego członem jest obraz Rosji u trzy ­ m any w tonacji typow ej dla liryki słowianofilskiej. Podkreślić jednak należy, że zaczerpnięte stąd realia: „dzwony cerkiew ne”, „głosy m odli­ tew n e”, „pokłony do ziemi”, „świece”, „kadzidła” i inne zjaw iska zwią­ zane z kultem religijnym , nie łączą się z w yidealizow aną w izją p atriar- chalnej, cerkiew nej Rusi, lecz są świadectwem m artw oty, życia, które zastygło w niezm iennych bezdusznych formach. Jest to tylko zew nętrzna maska skryw ająca praw dziw e oblicze ojczyzny:

Там прикинешься ты богомольной. Там старушкой прикинешься ты, [... 1 Нет, не старческий лик и не постный Под московским платочком цветным! (Т. 3, s. 268) Pod „moskiewską chustką kolorową” Błok dojrzał „inne oblicze Ro­ sji” — k raju wielkich możliwości, których symbolem są podziemne po­ kłady węgla: Черный уголь — подземный мессия. Черный уголь — здесь царь и жених. Но не страшен, невеста, Россия, Голос каменных песен твоих! (Т. 3, s. 269) Z losami Rosji nierozerw alnie wiążą się losy bohatera lirycznego. Jego pozycja subiektyw na w ycisnęła swe piętno na w szystkich przed­ staw ionych faktach i problem ach. Stąd też w poezji patriotycznej Błoka dom inuje żywioł liryczny, splatający osobiste i ogólne w jedną całość. Była to jedna z cech charakterystycznych poetyki Błoka, k tó ry zawsze

16 H. В е н г р о в : Путь..., s. 243. 17 Д. П о ц е п : Проза.... s. 58. 18 Tam że, s. 69.

dążył do w ielkich uogólnień i syntez. Losy osobiste bohatera lirycznego nierozerw alnie łączyły się z losami ojczyzny, rozm yślania nad w łasną przyszłością były jednocześnie rozm yślaniam i nad przyszłością Rosji i dro­ gami ku niej wiodącymi. Stąd też, jak to słusznie podkreślił W ładim ir Orłów, m otyw drogi

[...] leżącej przed ojczyzną, czerwoną nicią przew ija się przez całą lirykę patrio­ tyczną B łoka19 20.

Moment ten akcentow ał rów nież D. Maksimów:

W cyklu O jczyzn a obrazy dróg i szlaków (sym bolicznych i empirycznych-) w ysuw ają się jako podstaw owe, n iem alże najw ażn iejsze atrybuty R osji90.

Выхожу я в путь, открытый взорам. Кто взманил меня на путь знакомый. Нет, иду я в путь никем не званый (Осенняя воля) Где все пути и все распутья Живой клюкой измождены. Тропу печальную, ночную Я до погоста протоптал, (Русь) [...] До боли Нам ясен долгий путь! (На поле Куликовом) Дорога долгая легка. Когда блеснет в дали дорожной Мгновенный взор из-под платка, (Россия) Путь степной — без конца, без исхода. Степь, да ветер, да ветер [...] (Новая Америка) Но бежит шоссейная дорога. Убегает вбок... И опять влечет неудержимо Вдаль из тихих мест Путь шоссейный, пробегая мимо, (Ветер стих, и слава заревая) Да, ночные пути, роковые. Развели нас и вновь свели, И опять мы к тебе, Россия, Добрели из чужой земли. (Я не предал белов знамя) 19 Вл. О р л о в : Александр..., s. 172. 20 Д. М а к с и м о в : Поэзия и проза А. Блока. Ленинград 1975, s. 139

Drogi te przerzucają pomost od teraźniejszości do przyszłości ocze­ kiw anej i upragnionej, kiedy Rosja przem ieni się, kiedy ujaw ni cechy jej właściwe i wejdzie w epokę k u ltu ry — m uzykalną i harm onijną. 0 tych przem ianach w formach uogólnionych wieszczą symbole rozm ai­ tej prow eniencji. Błok w ykorzystał popularny w rosyjskiej poezji rew o­ lucyjnej drugiej połowy XIX w ieku m otyw obudzenia śpiącej królew ny, k tóry w świadomości czytelnika w iązał się z wyzwoleniem ojczyzny cd „złych czarów ”21. Na jego kanw ie osnuł w iersz S n y :

[...] Конник в латах Трогает коня [... ] За моря, за океаны Он манит и мчит, В дымно-синие туманы. Где царевна спит... I...] Под парчами, под лучами Слышно ей сквозь сны, Как звенят и бьют мечами О хрусталь стены... [...1 С кем там бьется конник гневный Бьется семь ночей? На седьмую — над царевной Светлый круг лучей... (Т. 3, s. 266—267) О rychłych przem ianach wieszczą też łuny pożarów nad ziemią oj­ czystą oraz zapach spalenizny donoszący się ze stepów. W takiej samej funkcji w ystępuje m otyw gwiazdy betlejem skiej, świecącej nad pustą 1 pogrążoną we śnie ziemią. Można tu też odnieść m etaforyczny m otyw spadających z ruin byłej osady staroobrzędowców kropli rdzaw ej wody, z których pow stają rzeki.

L iryka patriotyczna Błoka w yjaśnia przesłanki entuzjastycznego p rzy­ jęcia przez poetę Rewolucji Październikow ej jako zjaw iska związanego z żywiołowym pow staniem mas ludowych, nieświadom ych nosicieli du­ cha muzyki, które zapoczątkuje nową epokę kultury. Stąd też poemat D w unastu jest swoistym podsumowaniem problem u Rosji w twórczości Błoka.

21 Zob. 3. М и н ц : Л и р и к а А л е к с а н д р а Б л ок а. В: Т р у д ы п о з н а к о в ы м системам.

Збигнев Бараньски ПАТРИОТИЧЕСКАЯ ЛИРИКА АЛЕКСАНДРА БЛОКА Р е з ю м е Патриотическая лирика А. А. Блока — это одна из важнейших проблем его творчества и его творческого сознания. Проблема эта не была обойдена исследова­ телями, но существующие решения не могут удовлетворить читателя, ибо ВИДНО В них черты схематизма, философского детерминизма и, прежде всего, детерминизма социального и политического. Такие интерпретации измельчают намерения Блока. Автор настоящей статьи старается рассмотреть патриотизм Блока в контексте его идейно-социально-культурного мировоззрения. На примере некоторых стихотворений разных периодов, а также его дискурсивных высказываний, автор статьи выявляет органическую связь мировоззрения Блока, в котором патриотические чувства зани­ мают значительное место. Патриотизм Блока отличается народностью, глубокими национальными и культурными традициями, находящими свои корни как в мистико- -славянофильских взглядах, так и в социально-народном историзме. Патриотизм Блока является частью его мечты о гармонии; ее воплощением является „дух музыки", носителем которого являются стихийные народные массы; им принадлежит задача создания новой культурной эпохи. Такая интерпретация Блоковского патрио­ тизма объясняет, как нам кажется, положительное отношение к Октябрьской рево­ люции, которую Блок принял поэмой Двенадцать. Zbigniew Barański

THE PATRIOTIC LYRICS OF ALEXANDER BLOK S u m m a r y

The patriotic lyrics of A lexan d er Blok present one of the major problems that his output and his w ilfu ll activity as a w riter raise. This topic has drawn attention of researchers, still up-to-dated ascertainm ents can not satisfy a reader, as they are marked w ith schem atism , w ith philosophical, social, and political determ inism . Such interpretations m ake intentions of th e poet shallow . The author of the present paper attem pts to put B lok’s patriotic feelin gs into the com plex of his ideological, social, and cultural outlook at the world. Taking as an exam ple som e of his poem s, derived from different stages of his w ritin g output, and his other enunciations, the author shows that Blok’s philosophy of life, w ithin w hich his patriotic em otions take up an im portant place, are interrelated. Blok’s patrio­ tism is derived from the people, it is deep-rooted into th e cultural traditions, sup­ ported both by his m istic philosophy and p hiloslavonic inclinations, and by, so characteristic of Blok, social historiosophism . B lok’s patriotism is a part of his longing for harm ony; its ideal is the spirit of m usic, and its carrier, althought non-aw are of its tasks, are m asses of the people, w hich give origin to the new epoch of culture. It seem s that such an interpretation of B lok ’s patriotism exp lain s the affirm ative attitude of the great poet toward the October Revolution, w elcom e by him w ith the poem The T w elve.