Mirosław Przyłęcki
Uwagi na temat programów ochrony
konserwatorskiej zabytkowych
zespołów miejskich
Ochrona Zabytków 26/1 (100), 29-39
M IR O S Ł A W P R Z Y Ł Ę C K I
UWAGI NA TEMAT PROGRAMÓW OCHRONY KONSERWATORSKIEJ
ZABYTKOWYCH ZESPOŁÓW MIEJSKICH
W p rak ty c e konserw ato rsk iej sp raw ę ochrony
zabytkow ego zespołu m iejskiego zaliczyć m ożna
do problem ów niezw ykle skom plikow anych. Po
m ijając liczne a sp ek ty w y k raczające poza kom
pe te n c je fachow e u rb an isty , a rc h ite k ta, k o n ser
w ato ra czy h isto ry k a sztuki, p roblem te n o b ej
m u je zagadnienia dotyczące kom pleksow ego
p ro g ram u ko nserw atorskiego ochrony zab ytk o
wego zespołu u rbanistycznego — m asow o w y
stęp u jący ch w Polsce i w w ielu k ra ja c h E u ro
p y — procesach odbudowy, przebudow y, ro zb u
dow y i ad ap tacji historyczn ych ośrodków m ie j
skich.
Do zagadnień takich m ożna zaliczyć:
— sform ułow anie k ry te rió w w y b o ru i oceny
w artości zabytkow ych, p odlegających ochronie
w procesie p rzekształceń u rb an isty czn ych , h isto
ry czn y ch dzielnic m iejskich;
— określenie dopuszczalnych g ranic in g eren cji
w spółczesnego u rb a n isty i a rc h ite k ta w p rze
k ształcaniu elem entów zabytkow ego u k ład u u r
banistycznego;
— w y b ó r fu n kcji, jakie może i pow inno speł
niać w organizm ie m iejskim tzw. stare m iasto;
— ustalen ie gabary tó w i rodzajów zabudow y
w spółczesnej, uzupełn iającej zabudow ę h isto ry
czną w zabytkow ym m ieście;
— ustalenie rozw iązań technicznych, technolo
gicznych i organizacyjnych procesu przebu do
wy, m odernizacji i zabudow y zabytkow ej dziel
nicy m iejskiej.
K ry te ria w y b oru oraz oceny w artości zabytko
w ych elem entów zachow anego u k ładu p rze
strzennego historycznej su b stan cji m iasta były
n iejed nok rotnie przedm iotem k o ntrow ersji \ J e
dni tw ierdzą, że „zabytkiem u rb an isty k i jest
u kład p rze strz e n n y ... stanow iący zam kniętą
kom pozycję p lastyczną o w artości historycznej
lu b a rty sty czn ej, w k tó ry m nie m uszą znajdo
w ać się zabytki architektoniczne, rzeźbiarskie,
sztuki ogrodniczej i in .” 2, że zabytkow ym ele
m entem u k ład u urbanistycznego je st określona
skala, g a b a ry ty czy form a zabudow y, k tó rej czas
pow stania nie pozw ala zaliczyć do zabytków a r
c h ite k tu ry , techniki, k u ltu ry i s z tu k i3. In n i w
zabytkow ych zespołach m iejskich szukają
prze-1 S p ra w y te p o r u s z a ją m ię d z y in n y m i: M. W i t w i c - k i, K r y te r ia o c e n y w a r to ś c i z a b y t k o w y c h z e s p o łó w m ie js k ic h , „ B ib lio te k a M u z e a ln ic tw a i O c h ro n y Z a b y t k ó w ” , S e ria B, t. X V II I, W a rs z a w a 1967, s. 25; M. W i t w i c k i i K. P a w ł o w s k i , P r o b le m y o c e n y w a r to ś c i z a b y t k o w e j h is to r y c z n y c h z e s p o łó w m i e j s k ic h , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ”, X X I (1968) n r 4, ss. 3— 12; A. K r z y s z k o w s k i , O d b u d o w a o ś r o d k ó w z a b y t k o w y c h — p r o b le m a ty k a , e w o lu c ja , w y ty c z n e , „ I n f o r m a t o r B u d o w n ic tw a O g ó ln e g o ” , 1960, n r 2, s. 59; J . Z a c h w a t o w i c z , O d b u d o w a h is to r y c z n y c h o ś r o d k ó w m ia s t p o ls k ic h , „ K w a r ta ln ik A r c h ite k tu r y i U r b a n i s t y k i”, t. 2 (1957) n r 3/4, s. 278; te n ż e : W y m a g a n ia o c h r o n y z a b y t k ó w u r b a n is ty c z n y c h w o b e c n a u k i h is to r y c z n e j, „ P ra c e I n s ty tu t u U r b a n is ty k i i A r c h it e k tu r y ” , I (1951) z. 2, s. 23; W. C z e r n y , O d b u d o w a o ś r o d k ó w s ta r o m ie js k ic h w P o lsce p o 1945 r. (s k ró t r e f e r a tu n a m ię d z y n a ro d o w e j k o n fe r e n c ji: „R ozw ój w s p ó łc z e s n e go m ia s ta a p ro b le m je g o o śro d k a h is to ry c z n e g o ”, W a rs z a w a 8— 10.X.1959), m a te r ia ły p u b lik o w a n e p rzez S A R P w 1959 r.; W. O s t r o w s k i , P r o b le m y z a b y tk ó w a r c h ite k to n ic z n y c h w m ia s ta c h — P o d s ta w o w e p r o b le m y w s p ó łc z e s n e j te c h n ik i, W a rs z a w a 1963, t. 8, s. 43; K . D z i e w o ń s k i , M ia sta P o m o r za i z a g a d n ie n ie z a b y t k ó w u r b a n is ty c z n y c h na P o m o r zu , „ O c h r o n a Z a b y tk ó w ’’, V II (1954) n r 4, s. 221. 2 P o r.: K . D z i e w o ń s k i , M ia sta P o m o r za ... o.e.; do p o d o b n y c h s tw ie rd z e ń s k ła n ia ją się ta k ż e K. P a w ł o w s k i i M. W i t w i c k i , P r o b le m y o c e n y ..., o.c. 3 T ezy te j b ro n i p rz e d e w s z y s tk im M. W i t w i c k i w c y to w a n y c h w y ż e j p ra c a c h .
29
de w szystkim auten ty czn y ch układów historycz
nych, nie przebudow anych i nie fałszow anych 4.
Poszukiw ania te poparte badaniam i naukow ym i
tra k tu ją jako nien aru szaln e podw aliny w szel
kich poczynań z zakresu ochrony zabytków 5.
W Polsce znaczny stopień przebudow y zabytko
w ych m iast oraz zniszczenia w ojenne w ielu czo
łow ych ośrodków zabytkow ych zm usiły a rc h i
tektów , konserw atorów i urb an istów do poszu
kiw ania rozw iązań m niej teoretycznych, m odu
low anych w zależności od w aru n k ó w istn ieją
cych w danym mieście. Znalazło to swoje odbi
cie zarów no w w yborze i u sta la n iu h iera rc h ii
w artości poszczególnych elem entów m iast za
bytkow ych, ja k i w p rzy ję ty c h m etodach odbu
dow y i przebudow y zespołów m iejskich ®. Oczy
wiście m iało także znaczenie p rzy form ułow a
niu poglądów i tez teoretyczn y ch (ogólnych).
W większości tez teo rety k ó w i p rak ty k ó w w i
dać potrzebę, a n aw et konieczność ochrony za
bytkow ego ośrodka m iejskiego, jako uk ładu
przestrzennego, niezależnie od jego wielkości,
położenia w stosunku do dzielnic późniejszych
4 J . D u t k i e w i c z , S e n ty m e n ta liz m , a u te n t y z m , a u to m a ty z m , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ”, X IV (1961) n r 1— 2, s. 3. A u to r te n , n ie z a le ż n ie od w ła s n y c h in te r e s u ją c y c h p rz e m y ś le ń d o k o n a n y c h w czasie w ie lo le tn ie j p r a k ty k i, o p a rł się tu n a id e a c h g ło sz o n y c h m .in . p rz e z A u s tr ia k a W. F r o d l a (zob.: A u fg a b e n u n d Z ie le d er D e n k m a lp fle g e , „ K u n s tc h r o n ik ”, W ie d e ń 1959, n r 12/3, s. 61) i W ło c h a A. B a r b a c c i e g o (zob.: II r e s ta u r o dei m o n u m e n ti Ita lia n i, R zym 1960; p r a c a z o s ta ła o p u b li k o w a n a w ję z y k u p o ls k im — K o n s e r w a c ja z a b y t k ó w w e W ło sze c h , „ B ib lio te k a M u z e a ln ic tw a i O c h ro n y Z a b y tk ó w ” , S e ria B, t. X V I, 1966, s. 14). 5 P o r. m .in .: P . C o r e m a n s , C o n s e r v a tio n d es m o n u m e n ts h is to r iq u e s , „ B u lle tin d e I n s ti t u t R o y a l d u P a t r i m o in e A r ti s ti q u e ”, B ru x e la 1960; I. M u s i l , P r is p e v e k к n a z a r u m na r e k o n s tr u k c i h is to r ic k y c h ja d e r , „ A rc h i te k t u r a C S R ”, 1960, n r 1, s. 63; E. H r u ś к a, B e m e r k u n g e n e in e s S tä d te b a u e r s z u m P r o b le m d er R e s e r v a tio n s s tä d te in d e r T s c h e c h o s lo v a k e i, „ B e ric h te zu L a n d e s f o rs c h u n g u n d L a n d e s p la n ” , 1962, n r 4, s. 373; te n ż e : S v e t o v y p o k ła d na m e to d y p a m a tk o v e j s ta r o s tliv o s ti — te o r ie a k o n c e p c e , „ P r o j e k t” 1968, n r 4, s. 78; V. M а - d а г i ö, P ro b iern i v a lo r iza c e s p o m e n ik a k u ltu r ę , „ Z b o r- n ik z a s z tite s p o m e n ik a k u lt u r ę ” , X (1959) n r 1, s. 1; E. S с h o 1 z e, S a n ie r u n g u n d e r n e u e r u n g v o n a lte n S tä d te n , „ D e u tsc h e A r c h it e k t u r ”, 8 (1959) n r 4, s. 205; H. S c h m i d t , D er W ie d e r a u fb a u h is to r is c h e r S tä d te , „ D e u tsc h e A r c h it e k tu r ” , 8 (1959) n r 6, s. 312. P o g lą d y w y m ie n io n y c h w y ż e j te o r e ty k ó w k o n s e r w a c ji z a b y tk ó w w y w o d z ą się z z a sa d g ło sz o n y c h jeszcze n a p o c z ą tk u b ie ż ą c e g o s tu le c ia p rz e z M. D v o r a k a , K a te c h is m u s d e r D e n k m a lp fle g e , W ien 1918. e M. P r z y ł ę c k i , P r o b le m y k o n s e r w a to r s k ie z a b y t k o w y c h m ia s t D o ln eg o Ś lą s k a , „ B ib lio te k a M u z e a ln ic tw a i O c h ro n y Z a b y tk ó w ”, S e ria B, t. X V II, 1967, ss. 102— 120. 7 E k s p e ry m e n ty te d o ty c z y ły m .in . Z a m o śc ia , T o ru n ia , L a n c k o ro n y i L u b o m ie rz a , p o r.: Z. H a m a n , S z c z e g ó ło w y p la n za g o s p o d a ro w a n ia p r z e s tr z e n n e g o S ta r e g o M ia sta w Z a m o ś c iu , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” , X X I I (1969) n r 3, s. 181; B. R y m a s z e w s k i , Z a ło ż e n ia k o n s e r w a to r s k ie i p r z y s z ło ś ć to r u ń s k ie j d z ie ln ic y s ta r o m ie js k ie j, „R o czn ik T o r u ń s k i”, 1966, s. 131; H. P i e ń k o w s k a , E k s p e r y m e n t L a n c k o r o ń s k i — te z y k o n s e r w a to r s k ie , „ B ib lio te k a M u z e a ln ic tw a i O c h ro n y Z a b y tk ó w ”, s e r ia B, t. X V III, 1967, s. 98; E. W i t w i ń s k a , E k s p e r y
-i c h a ra k te ru -istn-iejącej zabudow y. Forsow ana
niekiedy za granicą zasada m ia sta -re z e rw atu
(Francja, Czechosłow acja, W łochy) nie zyskała
w Polsce zw olenników , m im o k ilk u teoretycz
nych eksperym entó w 7.
Za jed n ą z zasad stosow anych p rzy rew alo ryza
cji zabytkow ych zespołów m iejsk ich p rzyjęto
ich w ielostronną, a k tu a ln ą p rzydatność funkcjo
naln ą w e w spółczesnym organizm ie m iejskim .
Z abytkow e m iasta zachow ują w Polsce funkcje
m ieszkaniow e i usługow e, chociaż w śród tych
ostatnich na pierw szy p lan w y su w ają się u słu
gi tu ry sty cz n e i k u ltu r a ln e 8. N a ogół daje się
zaobserw ow ać ten d en cje do ograniczenia in te n
syw ności zabudow y m ieszkaniow ej, są jed n ak
także zw olennicy u trzy m an ia n orm aln ej gęstoś
ci tak ie j zabudow y w sta ry m m ieście 9 z uw a
gi na zapew nienie stały ch form całodobowego
użytkow ania danego zespołu m iejskiego.
Je d n ą z pow szechnie obserw ow anych tend encji
przy odbudow ie i rew alo ry zacji sta ry c h m iast,
tak w Polsce, ja k i za granicą, je st dążenie do
usunięcia ko m unikacji tran zy to w ej poza obręb
ośrodka zab y tk o w eg o 10. N ajprostszym rozw
ią-m e n t L a n c k o r o ń s k i, „ F u n d a ią-m e n ty ”, n r 31/1971, s. 8; M. P r z y ł ę c k i , P r o b le m y k o n s e r w a to r s k ie z a b y t k o w y c h m ia st..., o.c.
8 T e m a te m ty m a u to r z a ją ł się w o p ra c o w a n iu P r z e m ia n y f u n k c j i o ś r o d k ó w z a b y tk o w y c h w s t r u k tu r z e r o z w ija ją c y c h się m ia s t L e g n ic k o - G ło g o w s k ie g o O k r ę g u M ie d zio w e g o w o k r e s ie 1960— 1970 — w y k o n a n y m w IU A O d d z ia ł W ro c ła w . Zob. M . P r z y ł ę c k i , P r z e m ia n y fu n k c jo n a ln o - p r z e s tr z e n n e o ś r o d k ó w z a b y t k o w y c h w s t r u k tu r z e m ia s t L e g n ic k o - G ło g o w s k ie g o O k r ę g u M ie d zio w e g o w la ta c h 1960— 1970, „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ”, (w ty m ż e n u m e r z e s. 39). D o z b liż o n y c h w n io sk ó w n a te m a t w ciąż a k tu a ln y c h f u n k c j i z a b y tk o w e g o m ia s ta d o c h o d zą też m .in .: M . K s i ą ż e k , M o ż liw o śc i a d a p ta c ji u k ła d ó w z a b y t k o w y c h dla p o tr z e b w s p ó łc z e s n y c h o ś r o d k ó w m ie js k ic h m a ły c h m ia s t (r e fe ra t), K o n f e r e n c ja p ro b le m o w a T U P w O p o lu w dn. 12— 13.X. 1970; A. D o m a g a l s k i , R o la i z n a c z e n ie u k ła d ó w z a b y t k o w y c h w e w s p ó łc z e s n y c h m ia s ta c h , K o n f e r e n c ja p ro b le m o w a T U P w O p o lu w dn. 12— 13.X.1970; Z e sp ó ł W P U — O p o le p o d k ie r. J . S u c h a n ó w a, P r o b le m y u r b a n is ty c z n e ś r ó d m ie js k ic h z e s p o łó w z a b y t k o w y c h m a ły c h m ia s t n a p r z y k ła d z ie w o je w ó d z tw a o p o ls k ie g o , ta m ż e ; E. U s a k i e w i c z , R o la w s p ó łc z e s n y c h c z y n n ik ó w m ia s t o tw ó r c z y c h w a k ty w i z a c ji o ś r o d k ó w z a b y t k o w y c h {na p r z y k ła d z ie P ło cka ), „ B ib lio te k a M u z e a l n ic tw a i O c h ro n y Z a b y tk ó w ”, S e ria B, t. X V II I, 1967, s. 64; A. M i s i o r o w s k i , N ie k tó r e p r o b le m y f u n k c jo n a ln e g o i k o n s e r w a to r s k ie g o p r o g r a m o w a n ia z a b y t k o w y c h z e s p o łó w s ta r o m ie js k ic h , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ” , X X I I I (1970) n r 3, s. 167; I. M a d e y s k i , Z a b y tk i i lu d z ie , „Ż ycie L it e r a c k ie ”, 1971 n r 20, s. 1. 9 W. G r u s z k o w s k i , W a r u n k i m ie s z k a n io w e w o d b u d o w y w a n y c h h is to r y c z n y c h o ś r o d k a c h m ie js k ic h , M ię d z y n a ro d o w a k o n f e r e n c ja S A R P w W a rs z a w ie 8— 10.X.1959 r.; J. V o g t m a n, A d a p ta c ja z a b y t k o w y c h d o m ó w m ie s z k a ln y c h , P W T , W a rs z a w a 1953; A . M i s i o r o w s k i , N ie k tó r e p r o b le m y fu n k c jo n a ln e g o ..., o.e., s. 167. 10 P ro b le m e m ty m z a jm u ją się m .in .: L. T o m a s z e w s k i , Z a g a d n ie n ia k o m u n ik a c ji w r e jo n a c h m i e j s k ic h o w a rto ś c ia c h z a b y t k o w y c h ( r e fe ra t), K o n fe re n c ja S A R P w W a rs z a w ie 8— 10.X.1959; E. H r u ś к a, Z a
-30
zaniem , choć nie zawsze w pełni m ożliw ym do
zastosa(wania, jest w prow adzenie tzw. obwodnic.
In ny m , często sp otykan y m zaleceniem jest w y
odrębnienie zabytkow ego ośrodka m iejskiego za
pom ocą pierścienia zieleni, poprow adzonego
najczęściej na obszarach daw n y ch fo rty fik acji
m ie js k ic h n . P ierścień ta k i m a duże znaczenie
kom pozycyjne i funkcjonalne, a także stanow i
najw łaściw sze otoczenie dla relik tó w fo rty fik a
cji m iejskich, stanow iących w ażny elem en t za
bytkow ego u k ład u m iejskiego. Często jest to je
dyne m ożliwe do przyjęcia odgraniczenie zespo
łu starom iejskiego od now szych dzielnic m iasta,
o innej a rc h ite k tu rz e i in n y ch rozw iązaniach
p rz e s trz e n n y c h 12.
W szyscy teo re ty c y p o d k reślają zasadnicze zna
czenie d om inant architektonicznych, zwłaszcza
budow li o elem entach w e rty k a ln y ch , dla u trz y
m ania zabytkow ego c h a ra k te ru m iasta. W w ięk
szości p rac pośw ięconych rew alo ry zacji i ochro
nie zabytkow ych m iast p o stu lu ją nie ty lk o u
trz y m an ie i kon serw ację tak ich budow li (zam
ki, kościoły, ratusze, w ieże system ów obron
nych, klaszto ry itp.), ale także zapew nienie im
otoczenia nie zakłóconego now ym i form am i z
dostosow aniem g ab ary tó w do wysokości istn ie
jących zabytkow ych d om inant architekto n icz
ny ch 13. Z achow anie odpow iednich gabary tów
g a d n ie n ia k o m u n ik a c j i w m ia s ta c h ś r e d n ie j w ie lk o ś c i z o ś r o d k a m i h is to r y c z n y m i, ta m ż e ; P . B i e g a ń s k i , Z a g a d n ie n ia n o w o c z e s n e j u r b a n is ty k i w o d b u d o w ie z n is z c z o n y c h c e n tr ó w z a b y t k o w y c h , ta m ż e . 11 L. D ą b r o w s k i , O b rze ża m ia s t z a b y tk o w y c h , K o n f e r e n c ja S A R P w W a rs z a w ie 8— 10.X.1959. P e w n e a s p e k ty teg o z a g a d n ie n ia p o ru s z a o s ta tn io G. H. H a i n e s , T h e p r o b le m o f old to w n w a lls a n d g a te s, „ T o w n C o u n try P la n n i n g ” , 40 (1972) n r 4, s. 216. 12 P ro b le m a m i e k s p o z y c ji m ie js k ic h f o r ty f ik a c ji z a ją ł się a u to r w p r a c y O c h ro n a z a b y t k o w y c h fo r ty f ik a c j i m ie js k ic h ja k o e le m e n tó w h is to r y c z n e g o u k ła d u u r b a n is ty c z n e g o n a p r z y k ła d z ie w o je w ó d z tw a w r o c ła w s k ie go i o p o ls k ie g o o ra z m ia s ta W ro c ła w ia , 1967 (p u b lik a c ja n a z a sa d z ie rę k o p is u o p u b lik o w a n a p rz e z P P P K Z O d d z ia ł W ro cław ). 13 Z d a r z a ją się je d n a k i o p in ie s u g e r u ją c e m o żliw o ść p rz e w a rto ś c io w a n ia z a s ta n e j s k a li z a b u d o w y m ia s ta p rz y n e g a c ji w io d ą c e j ro li d o m in a n t z a b y tk o w y c h . P r a k ty c z n y m e fe k te m ta k ic h te o r ii je s t n p . w y b u d o w a n ie w e W ro c ła w iu n o w o c z e sn e g o (1930— 1931) g m a c h u p rz y R y n k u n r 9/11, ró g pl. S o ln e g o n a p rz e c iw r a t u s z a s t a ro m ie js k ie g o czy w y b u d o w a n ie 11 k o n d y g n a c j o w y ch w ie ż o w c ó w m ie s z k a ln y c h w c e n tr u m S ta r e g o M ia s ta w L e g n ic y ( a r c h ite k c i B. i M. K lim c z e w sc y ) a lb o z a p r o je k to w a n ie p o d o b n y c h w ie ż o w c ó w w o b rę b ie S ta r e g o M ia s ta w J e le n ie j G ó rz e (a rc h . R. T u n ik o w sk i). W a rto p o d k re ś lić , że d w a o s ta tn ie z w y m ie n io n y c h p r z y k ła d ó w z o sta ły , ja k o n a jle p s z e , w y b r a n e p rz e z s ą d y k o n k u r s o w e S A R P , m im o n e g a ty w n e j o p in ii a u to r a n in i e j szej p ra c y , o p in iu ją c e g o p r a c e k o n k u rs o w e z p u n k tu w id z e n ia k o n s e r w a to rs k ie g o . 14 T e n d e n c je ta k i e r e p r e z e n tu ją w k ilk u w a r ia n t a c h m .in . J . Z a c h w a to w ic z , P . B ie g a ń sk i, W. O s tr o w s k i w w y ż e j c y to w a n y c h p ra c a c h . P ro b le m e m ty m z a jm o w a ł się ta k ż e J. S t a n i s ł a w s k i , P la n y z a g o s p o d a r o w a nia m ia s t a p r o b le m za c h o w a n ia u k ła d ó w z a b y t k o w y c h , „ B ib lio te k a M u z e a ln ic tw a i O c h ro n y Z a b y tk ó w ” , S e ria
w ysokościow ych i w łaściw ej skali zabudow y w
obrębie starego m iasta je st problem em bardzo
isto tny m z p u n k tu w idzenia konserw atorskiego,
chociaż budzącym liczne k o ntrow ersje zarów no
co do bezw zględnych w ym iarów , ja k i m etod
oceny tej skali; jest ono uw aru nko w ane specy
ficznym c h a ra k te re m poszczególnych m iast i ich
zabytkow ą zabudow ą w rejonie starom iejskim .
P rzy p rio ry tecie k ry te rió w historycznych z a ry
sow ują się poważne rozbieżności w opiniach co
do właścfwości skali budow li zabytkow ych, j a
ko skali rep re z en ta ty w n ej dla całego zespołu
starom iejskiego lub jego poszczególnych w n ętrz
urbanistycznych. P rzew aża dążność do u trz y
m yw ania najniższych gabarytó w zabudow y i
m ożliwie najdro bniejszej skali poszczególnych
b u d o w li14. Oczywiście zagadnienie to m a m nó
stw o rozm aitych w arian tó w w zależności od sto
pnia zachow ania zabudow y m ieszczańskiej, iloś
ci budow li zabytkow ych, ich c h a ra k te ru i for
m y. N ajłatw iej precyzow ać koncepcje konser-
w atorsko -urban istyczne tam , gdzie historyczna
zabudow a m ieszczańska w ypełnia zdecydow aną
większość obszaru starego m iasta 15. Po p rostu
p ostuluje się zachow anie tej zabudow y, a p ro
blem y m etodologiczne sprow adza się do sposo
bów technicznej renow acji substan cji połączonej
z ad ap tacją budynków dla potrzeb i w arunków
B, t. X V II I, 1967, s. 121. I n te r e s u ją c e u w a g i n a te n t e m a t p o d a je m .in. S. M ü l l e r , P r o je k t i b u d o w a r y n k u s ta r o m ie js k ie g o w J a w o rze , „ A r c h it e k tu r a ” , n r 5— 6, 1967, s. 188. Z n a jn o w s z y c h p u b lik a c ji n a te m a t s k a li z a b u d o w y w s ta r y m m ie śc ie w y m ie ń m y : J . R a t a j c z a k , K r a k o w a tr z e b a b ro n ić, „Ż ycie li te r a c k ie ”, n r 31/1971, s. 1.; M. P r z y ł u b s k i , G d y n o w o c ze sn o ś ć s zp e c i, „ F u n d a m e n ty ”, n r 21/1972, s. 9; T. P o r t a , G ood b ye W o lfe n b ü tte l, „ B a u w e lt”, 62 (1971) n r 49, s. 1978. W a ria n to w a n ie m s k a li z a b u d o w y n a o b sz a rz e z a b y tk o w e g o m ia s ta z a ją ł się R. J ę d r a k , P r o b le m y w s p ó łc z e s n e j z a b u d o w y o śro d k a h is to r y c z n e g o L u b in a L e g n ic k ie g o , W ro c ła w 1964 — p r a c a d o k to r s k a (rę k o pis). 15 W P o ls c e p ro b le m te n d o ty czy ra c z e j p o szczeg ó ln y ch b a rd z ie j z n a n y c h ciąg ó w z a b y tk o w y c h niż c a ły c h m ia st. D o zesp o łó w k tó r e z a c h o w a ły z d e c y d o w a n ą w ięk szo ść z a b y tk o w e j s u b s ta n c ji n a le ż ą m .in . ul. K a n o n ic z a w K ra k o w ie zob.: Z a g a d n ie n ia b a d a w c ze i p r o je k to w e z e sp o łu u lic y K a n o n ic z e j w K r a k o w ie , S y m p o z ju m K o n s e r w a to r s k ie w K ra k o w ie d n ia 20— 21.V.1971; p o r. a r ty k u ły z a m ie sz c z o n e w „ O c h ro n ie Z a b y tk ó w ” , X X V (1972) n r 1; J . M a d e y s k i , U lica D z iw ó w , „Ż y cie l i t e r a c k ie ” , n r 19/1972, s. 3; R y n e k w J a r o s ła w iu (zob. m .in .: I. O f g i n , R y n e k w J a r o s ła w iu , „ M ia sto ” 1951, n r 10, s. 39), R y n e k w K ra k o w ie zob. m .in .: J . K o s s o w s k i , P r o b le m y o c h r o n y z a b y tk o w e g o z e s p o łu u r b a n is ty c z n e g o w K r a k o w ie (k o n k u rs), S A R P 1971, n r 9/10, s. 46), R y n e k w P o z n a n iu (zob. m .in .: J . J a s i e c - k a , H. K o n d z i e l a , P rze g lą d z a b y t k ó w m ia s ta P o zn a n ia , P o z n a ń 1965), R y n e k w T o ru n iu (zob. m .in.: B. R y m a s z e w s k i , W y m a g a n ia k o n s e r w a to r s k ie w p ro g r a m ie p r z e b u d o w y m ie js k ie j d z ie ln ic y z a b y t k o w e j na p r z y k ła d z ie T o r u n ia , IV P rz e g lą d P la n ó w M ie j sco w y ch , W a rs z a w a 1970, s. 28), R y n e k w Z a m o śc iu (zob. m .in .: Z. B a r a n o w s k a , H. S y g i e t y ń s k a , R y n e k m ie js k i w X V I w ie k u , „ K w a r ta ln ik A r c h ite k tu r y i U r b a n is ty k i”, 1967, n r 1, s. 51), R y n e k i z e sp ó ł k la s z to r n y w L u b o m ie rz u , p ie r z e ja r y n k u i c ią g d r e w n ia n y c h d o m ó w tk a c z y p rz y ul. S u d e c k ie j w C h e łm s k u Ś lą s k im . i
1. W r o c ła w , z a b u d o w a p ie r ze i r y n k o w e j (fot. K . J a b ło ń s k i) 1. W r o c ła w : b u il d in g s f o r m i n g a fr o n t a g e o f th e M a r k e t P la ce
w spółczesnych. Nie św iadczy to oczywiście o ła
twości prob lem u u trzy m an ia zespołu zabytko
wego
a jed yn ie o m ożliwości w zględnie bez
d yskusyjnego ustalenia p ro gram u ko n serw ato r
skiego pod k ą te m p rzyn ajm n iej program ow ania
urbanistycznego.
Dalsze, szczegółowe już planow anie p rac doty
czy pojedynczych kam ienic lub ich zespołów w
zakresie pro jektow ania architektonicznego i
szczegółowych badań arch itekto n iczny ch 17. P e
w nym paradoksem jest fakt, że dość jed n o z n a
czne program ow anie pod kątem k o n se rw ato r
skim przy jęto tam , gdzie zabudow a m ieszczań
ska zachow ała się w znikom ej ilości lub nie za
chow ała się w ogóle. W dotychczasow ej p r a k ty
ce zakładano w ów czas bądź rek o n stru k c ję fo r
m alną zabudowy, o p artą na p rzekazach ikono
graficznych, m ateriałach pom iarow ych i re lik
tach odsłoniętych w przyziem iach, np. S tare
M iasto w W arszaw ie 18 i w G dańsku 1Q, R ynek
w O p o lu 20, p ierzeje ry nk ów w e W rocław iu
l' O tr u d n o ś c ia c h o rg a n iz a c y jn o - te c h n ic z n y c h w te j m ie rz e św ia d c z y w y m o w n ie p r z y k ła d ro z p a d u w la ta c h 1956— 1967 z a b y tk o w e g o r y n k u w J e le n ie j G ó rze. C zęś c io w ą a n a liz ę p rz y c z y n p o w s ta łe j s y tu a c ji z a w a rł S. B ę d k o w s k i , w o p ra c o w a n iu P r z y c z y n y p r z y s p i e sz o n eg o z a n i k a n i a w a r to ś c i u ż y t k o w y c h o ś r o d k ó w s t a r o m i e j s k i c h na p r z y k ł a d z i e J e l e n i e j G ó ry (P o lite c h n ik a W ro c ła w s k a 1964, ręk o p is). T ru d n o ś c i te il u s t r u j ą p o s tę p u ją c e z n is z c z e n ia n ie re m o n to w a n y c h z a b y tk o w y c h k a m ie n ic m ie s z c z a ń s k ic h w w ię k sz o śc i m ia s t p o ls k ic h ; p rz y k ła d y ze Ś lą s k a — L w ó w e k Ś lą s k i, L e g n ic a , N y sa i W ro c ła w . 17 P ro b le m o m re n o w a c ji, o d b u d o w y i a d a p ta c ji z a b y t k o w y c h b u d y n k ó w m ie s z k a ln y c h p o św ię c o n o w ie le u w a g i, p o r.: B. G u e r q u i n , O k a m i e n i c y s t a r o m i e j s k i e j , „ S to lic a ” 1949, n r 59, s. 3; W . P i a s e c k i , S t o s o w a n ie s t a n d a r d ó w p r z y o d b u d o w i e z a b y t k o w y c h d o m ó w m i e j s k i c h , „ B iu le ty n IB M ” 1952 n r 3; J. V o g t -m a n, A d a p t a c j a z a b y t k o w y c h d o -m ó w -m i e s z k a l n y c h , P W T W a rs z a w a 1953; z e s ta w re f e r a tó w i k o m u n ik a tó w m .in. J. J a s i e c k i e j , R. M a s s a l s k i e g o , O. C z e r n e r a , Z. C i e k l i ń s k i e g o , D. P t a - s z y c k i e j i F. M a d u r e r a p u b lik o w a n y c h w K o m u n i k a t a c h na o g ó ln o p o l s k ą k o n f e r e n c j ę k o n s e r w a t o r ską , p o ś w i ę c o n ą s p r a w i e b a d a ń n a d k a m i e n i c a m i m i e s z c z a ń s k i m i i p r o b l e m a t y c e ic h a d a p ta c j i do w s p ó ł c z e s n y c h p o tr z e b , T o ru ń 1963; H. J a s i e ń s k i , O m o ż l i w o ś c ia c h a d a p ta c j i k a m i e n i c y m i e s z c z a ń s k i e j do d z i s i e j s z y c h w y m a g a ń m i e s z k a l n y c h (w :) Z a b y t k o w e o ś r o d k i s t a r o m i e j s k i e n a p r z y k ł a d z i e ś r ó d m i e ś c ia K r a k o w a , K ra k ó w 1963. 18 Z ob.: P. B i e g a ń s k i , S t a r e M i a s to — p o m n i k K u l t u r y N a r o d o w e j , „ S to lic a ” n r 3/1953, s. 2; J. V o g t - m a n, „ A dapta cja... o.c.19 L . K r z y ż a n o w s k i , H i s t o r y c z n e c e n t r u m G d a ń s k a , o d b u d o w a i rola w z e s p o le m i e j s k i m , „ K w a r ta ln ik A r c h ite k tu r y i U r b a n is ty k i”, 1967, n r 2, s. 11; J. S t a n - k i e w i c z , B. S z e r m e r , G d a ń s k , A rk a d y , W a rs z a w a 1959.
(il. 1) 21, Bolesław cu **, R aciborzu “ bądź też
w prow adzano budow nictw o o fo rm ach w spół
czesnych. W pierw szym w y p ad k u w zorow ano
się głów nie na p rzykładzie S tarów ki w arszaw
skiej, lecz tw orzono także p seu d o rek o n stru k cje
na podstaw ie w ątp liw y ch i dow olnie niejed no
k ro tn ie in te rp re to w a n y ch przekazów . Postępo
w an iu takiem u sprzyjało osłabienie k ry ty cy zm u
twórczego, spowodow ane forsow aniem tzw. so
cjalistycznego realizm u “w a rc h ite k tu rz e w la
tach 1945— 1954. B ezkryty czn e pow ielanie nie
k tó ry ch form zaczerpniętych z a rc h ite k tu ry za
bytkow ej (,.narodow ość w fo rm ie”) odbiło się w
zauw ażalny sposób rów nież na pew nej dow ol
ności w p ro jekto w aniu rek o n stru k c ji zabudow y
w ośrodkach starom iejskich (m.in. Opole, R aci
bórz, Bolesławiec, W ro c ław )24. W w y p ad k u d ru
gim projektow ano now ą zabudow ę p rzy zacho
w an iu na ogół zabytkow ego u k ład u kom u nika
cyjnego. W m niejszym stopniu szanow ano skalę
zabytkow ego ośrodka m iejskiego, operu jąc p rze
w ażnie zabudow ą 4- lub 5-kondygnacyjną, zbli
żoną do w zorców typow ej a rc h ite k tu ry zunifi
kow anej. T ak zaprojektow ano zabudow ę sta ry c h
m iast m.in. w M alborku 25, częścidwo w K łodzku
(ul. Czeska), w S trzelinie (projekt nie zrealizo
w any), w Ścinaw ie (pierzeja północna ry n k u —
zrealizow ana w lata ch 1968— 1971) **, w O lszty
nie *7, częściowo w e W rocław iu (np. rejo n No
w ego T arg u i ul. K o tla rs k ie j)M, w L ubinie
w L e g n ic y ,0, p rzy R y nku lw ó w e c k im 81 i w w ie
lu in n y ch m iastach polskich.
N ajbardziej jed n a k złożone, a jednocześnie n a j
bardziej dla ochrony zabytków istotne p ro ble
m y w y stę p u ją wszędzie tam , gdzie na obszarze
zaby tko w ych m iast zachow ały się zabytkow e
bu d y n k i m ieszkalne o ró żn ych w artościach, po
m ieszane z zabudow ą niezabytkow ą lub też z
pu sty m i tere n am i oczekującym i na zabudowę.
T u już tru d n o o jakieś jednoznaczne „ re c e p ty ”
czy n a w e t ściślejsze zasady. K ażde z takich
m iast pow inno być bow iem ro zpatryw ane jako
osobny i in dy w id u aln y zespół p rzestrzenny, o
sobie tylko w łaściw ych fo rm ach zabudowy, pro
porcjach, d e ta lu i tru d n y m do naśladow ania
ch arak terze. P roblem konserw atorskiego pro
gram ow ania odbudow y, przebudow y, rozbudo
w y, ad ap tacji polegać pow inien w ty m w y pad
ku głów nie na u m ie ję tn y m doborze najm niej
kłopotliw ych fu n k cji dla obszaru zabytkow ego,
a jednocześnie funkcji, k tó re po dkreślałyby zna
czenie zabytkow ego ośrodka historycznego dla
całego zespołu m ie jsk ie g o 82.
20 N ie k tó r e in f o r m a c je p o d a je K . R ó ż a i in . w i n f o r m a to rz e C h r o ń m y z û b y t k i k u lt u r y , W o je w ó d z k i K o n s e r w a t o r Z a b y tk ó w , O p o le 1956. 21 M . B u k o w s k i , O d b u d o w a o śr o d k a h is to r y c z n e g o W ro c ła w ia , „ M ia sto ” 1955, n r 2, s. 29; O. C z e r n e r, O ch ro n a z a b y t k ó w a r c h i te k t u r y D o ln eg o Ś lą s k a po II w o jn ie ś w ia to w e j, „ A n n a le s S ile s ia e ”, t. I I I (1964). 22 P r a c e w B o le s ła w c u n ie d o c z e k a ły się o b sz e rn ie jsz e j in f o rm a c ji. G łó w n y m p r o j e k ta n te m r e k o n s tr u k c ji z a b u d o w y p rz y r y n k o w e j w ty m m ie śc ie b y ł S t. S k o m o - r o w s k i z „ M ia s to p r o je k tu ” W ro c ła w . P r a c e p r z e p r o w a d zo n o w la ta c h 1955— 1960, r e k o n s tr u u j ą c fa s a d y i d a ch y z a b u d o w y p rz y r y n k o w e j w dość sw o b o d n e j im p r o w iz a c ji a r c h ite k to n ic z n e j, o p a r te j n a z d ję c ia c h f o to g r a fic z n y c h i o c a la ły c h z a ry s a c h m u ró w . W g ru n c ie rzeczy u z y s k a n o ra c z e j sp e c y fic z n ą a tm o s fe r ę h is to ry c z n e g o p la c u n ie u d o k u m e n to w a n y ze sp ó ł z re k o n s tru o w a n y c h b u d o w li h is to ry c z n y c h . 22 J . S y m o n o w i c z , O d b u d o w a ś r ó d m ie śc ia R a c ib o rza , „ M ia sto ” , 1954, n r 5, s. 33; K . R ó ż a , C h r o ń m y z a b y tk i... o.c. 24 N o w y m k ra ń c o w y m p r z y k ła d e m ta k ie j m e to d y są z a p r o je k to w a n e w z e sp o le E. K a lic k ie g o w la t a c h 1950— 1952 z „ M ia s to p r o je k tu ” W ro c ła w , p ie r z e je N ow ego T a rg u , ul. W ita S tw o s z a i ul. Sw . K a ta rz y n y , (zob. r e p ro d u k c je ): „ W ro c ła w w 1960 r .”. W p r o je k ta c h ty c h c a ły m z e sp o ło m u lic i p la c ó w n a d a w a n o fo rm y w z o ro w a n e n a często rp ało d o k ła d n y c h ry c in a c h , bez z w r a c a n ia u w a g i n a w e t n a z a c h o w a n e r e lik ty m u r ó w go ty c k ic h , czy te ż o c a la łe , p rz e b u d o w a n e w X I X i X X w ie k u ż e lb e to w e i s ta lo w e k o n s tr u k c je do m ó w . T e n s a m p r o j e k t z a k ła d a ł w y b u rz e n ie se c e s y jn e g o b u d y n k u D o m u H a n d lo w e g o „ F e n ik s ” p rz y R y n k u i z a s tą p ie n ie go d w ie m a p s e u d o r e n e s a n s o w y m i k a m ie n ic z k a m i. Z p r o j e k tu te g o z re a liz o w a n o ty lk o r e k o n s tr u k c j ę n ie k tó ry c h fo rm d a w n e j k a m ie n ic y „ P o d Z ło tą K o r o n ą ” n a z n a c z n ie z r e d u k o w a n y m rz u c ie p o zio m y m . 25 S. B a u m , O d b u d o w a z e s p o łu z a b y tk o w e g o w M a l b o r k u , „ A r c h it e k tu r a ” , 1961, n r 4, s. 146. 28 M . P r z y ł ę c k i , J. B u r e k , Z a g o sp o d a r o w a n ie z a b y tk o w y c h z e s p o łó w u r b a n is ty c z n y c h w s tr e fie in t e n s y w n ie r o z w ija ją c e g o się p r z e m y s łu r e g io n u L e g n ic k o - G ło g o w sk ie g o , IU A O d d z ia ł W ro c ła w 1970— 1971 (r ę k o pis). 27 H. A d a m c z e w s k a , P ra ce p la n is ty c z n e p r z y o d b u d o w ie sta re g o m ia s ta w O ls z ty n ie , „ M ia sto ”, 1951, n r 5, s. 12. 28 R. N a t u s i e w i c z , A d a p ta c ja s ta r o m ie js k ie g o p la c u N o w y T a rg w e W r o c ła w iu na w s p ó łc z e s n y ze s p ó ł m ie s z k a n io w y , d y s e r ta c ja n a W y d z ia le A r c h ite k tu r y P o lite c h n ik i W ro c ła w s k ie j, 1968. 29 B a rd z o s z e ro k i i o b sz e rn y k o m e n ta rz p o d a je p r o j e k t a n t R. J ę d r a k w o p ra c o w a n iu P r o b le m y w s p ó łc z e s n e j z a b u d o w y o ś r o d k a h is to r y c z n e g o L u b in a L e g n ic k ie go, W ro c ła w 1964, W y d z ia ł A r c h ite k tu r y P o lite c h n ik i W ro c ła w s k ie j. 80 M . P r z y ł ę c k i i J. B u r e k , Z a g o sp o d a r o w a n ie z a b y tk o w y c h ze s p o łó w ... o.c. 81 P r o j e k t B. i K . K lim c z e w sc y w „ M ia s to p ro je k c ie ” W ro c ła w . 82 I n t e r e s u j ą c e ro z w a ż a n ia n a t e m a t śró d m ie ś c ia — c e n t r u m u k ła d u m ie js k ie g o p o d a ją m .in .: J . J a n k o w s k i , T e n d e n c je o k s z ta łt o w a n iu c e n tr u m w ie lk ic h m ia s t w k r a ju i za g ra n icą ( r e f e r a t w y g ło sz o n y n a s e m i n a r i u m S e k c ji Ś ró d m ie ś ć T U P w K ra k o w ie w dn. 16.111.1967 r.); J. S u c h a n ó w , K. K u c h a r z e w - s k a i Z. M i k o ł a j e w i c z , P r o b le m y ś r ó d m ie js k ic h z e s p o łó w z a b y t k o w y c h m a ły c h m ia s t n a p r z y k ła d z ie w o je w ó d z tw a o p o ls k ie g o (r ę k o p is r e f e r a tu ) , R o la ś r ó d m ie js k ic h z e sp o łó w z a b y tk o w y c h m a ły c h m ia s t, k o n f e r e n c ja S A R P , T U P w O p o lu , w dn. 12.X.1970 r.; L . L a n d , P r o b le m y u r b a n is ty c z n e ś r ó d m ie js k ic h z e s p o łó w z a b y t k o w y c h m a ły c h m ia s t w o j. k a to w ic k ie g o , r e f e r a t n a k o n fe r e n c ję , ta m ż e .K olejną pow ażną trudność stanow i w ybór ko n
cepcji p rzestrzen n ej zabytkow ego ośrodka w e
dług trz e ch sk ra jn y c h zasad:
1. M odelow anie zabudow y ośrodka m iejskiego
na w zór jed n ej z p rzy ję ty c h epok h istorycznych
lub re k o n stru k c ja różnych stylowo, ale zaWsze
n aślad u jący ch lub pow tarzających historyczne
form y architek ton iczn e budynków pom iędzy a u
ten ty czn y m i zabytkam i a rc h ite k tu ry .
M etoda ta jak o n ajm n iej ryzykow na estetycznie
i em ocjonalnie znajdow ała w Polsce licznych
zw olenników , ta k w teorii, jak i w p rak ty c e u r
ban istyczno-architektonicznej. Pozw ala ona rze
czywiście osiągnąć jed n o lity i na ogół p ozy tyw
ny efe k t estetyczny, p rzy najm n iej dla szerokich
rzesz społecznych. W m oim osobistym przeko
n an iu re z u lta t takiego postępow ania graniczy z
efektem budow y „D isneylandu” czy w iększych
m ak iet do deko racji film ow ych i nie pow inien
być rozw ażany w śród zalecanych m etod k o n ser
w ato rsk ich 33. W ielkie s tra ty w dziedzinie zab y t
ków a rc h ite k tu ry spowodow ane działaniam i
w o jen n y m i w P o ls c e 34 przesądziły o nastaw ie
niu em ocjonalnym społeczeństw a i jego w ładz
do utraco n y ch widoków m ie js k ic h 35. N astaw ie
nie to było niejako dem onstracją przezw ycięże
nia k lęsk zadanych przez o k u p a n ta 36. I w ty m
w łaśnie doszukuję się uspraw iedliw ienia w ielu
kom pleksow ych re k o n stru k c ji i budow y p seu-
dozabytkow ych obiektów w w ielu polskich
m iastach po w ojnie.
2. R ugow anie zabudow y daw nej, w zasadzie nie-
zabytkow ej (w p rak ty ce objęło także zabudow ę
zabytkow ą) i w prdw adzanie na jej m iejsce za
budow y w spółczesnej, o jednolitych, przew aż
nie ty p o w y ch form ach. P rz y przyjęciu takiej
zasady postępow ania, w y b ran e obiekty zabytko
w e odcinają się kontrastow o od obiektów w spół
czesnych i zdecydow anie zm ienia się c h a ra k te r
m iasta. U lega ono unow ocześnieniu, zachow u
jąc jed y n ie re lik ty daw nej zabudow y w form ie
pojedynczych
obiektów,
rzadziej
zespołów
obiektów historycznych.
W ten sposób odbudow ano w iele zniszczonych
cen trów zabytk ow y ch E u ropy zachodniej (A rn
heim , R o tterdam , Le H avre, E x ter, C oventry,
B erlin i Drezno), a także liczne m iasta w P o l
sce (podaję przede w szystkim n ajle p ie j m i z n a
ne p rzy k ła d y śląskie — W rocław , Nysa, Brzeg,
Legnica (il. 2), Lw ów ek Śląski, ale tak że Szcze
cin, S ta rg a rd i O lsztyn (il. 3)).
Również i ta m etoda, m ająca licznych zw olen
ników w śród p ro je k tan tó w i teo rety k ó w u r b a
nistyki, nie pow inna być — m oim zdaniem —
pop ieran a przez w ładze k onserw atorskie.
E fekty je j stosow ania — być może w yrażone
w określonych korzyściach ekonom icznych i so
cjalnych, k tó ry c h nie n egu ję — niosą za sobą
znaczne um niejszenie lub p rzek reślen ie isto t
nych w artości k u ltu ra ln y c h i estetycznych, zn i
szczenie w ielu w artości historycznych i p sycho
logicznych. M etoda ta nie uw zględnia p o d sta
w ow ych nieraz zasad harm onii p rze strz e n n ej,
w prow adza dysonanse kom pozycyjne, dezorg a
nizuje w artościow e p ro p orcje u k ształto w an ia
ulic, placów czy sy lw ety staro m iejskiej. O słabia
na ogół także w alo ry krajobrazo w e zab y tk o w e
go m iasta, a często i całego m iejskiego zespołu
przestrzennego.
3. K om ponow anie nowo pro jek to w an ej zabudo
w y na m iejscu pow stałych p u sty ch obszarów
lub bezw artościow ych p rzestrzen n ie i h isto ry cz
nie budynków , z p ełny m uszanow aniem z a b y t
kowego c h a ra k te ru całego m iasta i najbliższego
otoczenia; kom ponow anie jed n a k w fo rm ach
w spółczesnych w y raźn ie sygnalizujących okres
pow stania poszczególnych obiektów. Z k o n ser
w atorskieg o p u n k tu w idzenia niezw ykle w ażne
w y daje się tu przestrzeganie n astęp u jący ch za
sad:
— zachow anie g a b a ry tu i odpow iedniej skali
zabytkow ego ośrodka;
— u nikanie zbyt agresy w n ych form całej b ry ły
i poszczególnych jej elem entów oraz zbyt a g re
syw nej kolory styki w p ro jek to w an y ch rozw ią
zaniach;
— naw iązanie form am i k o n stru k c y jn y m i do
ogólnych dyspozycji p rzestrzen n y ch otaczającej
33 K r y ty k ę ta k ie g o p o s tę p o w a n ia p rz e p r o w a d z ił m .in . J. D u t k i e w i c z , S e n t y m e n t a l i z m , a u t e n t y z m , a u t o m a t y z m , o.c. s tw ie rd z a ją c że „ z a h a m o w a n ie p ro c e s u ro z p a d u i z n is z c z e n ia m a te r ii je s t sy n o n im e m o c h ro n y p o m n ik ó w p rz e s z ło ś c i”. 34 A. G i n s b e r t, O w ł a ś c i w ą g o s p o d a r k ę z a b y t k a m i , „ M ia s to ”, 1960, n r 5, s. 6, p o d a je , że c a łk o w ite m u z n is z c z e n iu u le g ło 9000 b u d y n k ó w z a b y tk o w y c h o k u b a tu r z e ok. 25 m il. m 3, a z n is z c z e n iu ok. 50% (ok. 14 000 b u d y n k ó w o k u b . ok. 40 m il. m 3); sta n o w iło to ok. 15% o g ó l n e j k u b a tu r y b u d o w li z a b y tk o w y c h w P o lsce. O so b iście sąd zę, że s t r a t y te b y ły z n a c z n ie w yższe. T rz e b a ta k ż e r o z p a tr y w a ć p ro b le m zn iszczeń , n ie o p e ru ją c ś r e d n ią s ta ty s ty c z n ą , a ra c z e j b r a ć p o d u w a g ę ic h k o n c e n tr a c je w n a jc e n n ie js z y c h o ś ro d k a c h z a b y tk o w y c h P o ls k i ja k :
W a rs z a w a , G d a ń s k , P o z n a ń , W ro c ła w , N y sa, K o ło b rz e g , czy O pole. K o n c e n tr a c je ty c h z n is z c z e ń p r z e s ą d z iły b o w ie m o n a d a n iu o d p o w ie d n ie j r a n g i p ro b le m o w i o d b u d o w y z n is z c z o n y c h c e n tr ó w m ie js k ic h ty c h m ia s t w f o r m a c h z n a n y c h s p rz e d zn isz c z e n ia . 35 T e r m in u te g o u ż y łe m ś w ia d o m ie n ie id e n t y f i k u ją c ó w c z e sn y c h s e n ty m e n tó w sp o łe c z n y c h z z a m iło w a n ie m d o z a b y tk ó w ja k o ta k ic h . A n g lic y z a m ia s t o k re ś le n ia „ w id o k ” u ż y w a ją te r m i n u „ h is to ric a l to w n la n d s c a p e ” czyli „ h is to ry c z n y k r a jo b r a z m ie js k i”. 36 P o lity c z n e z a b a rw ie n ie o k re ś lo n y c h „ p ro h is to r y c z - n y c h ” s e n ty m e n tó w leg ło u p o d ło ż a r e k o n s tr u k c j i s t a ró w k i w a r s z a w s k ie j, ta k ż e w ro c ła w s k ie j i g d a ń s k ie j, ja k o w y ra z n a w r o tu d o h is to ry c z n ie p o ls k ic h tr a d y c ji ty c h m ia s t.
2. L e g n ic a , p a n o r a m a m i a s t a (fot. A . F a b i e r k i e w i c z ) 2. L e g n ic a , p a n o r a m i e v i e w
3. O l s z t y n , z a b u d o w a p o ł u d n i o w e j p ie r z e i r y n k o w e j (fot. T. Z a l e w s k i ) 3. O l s z t y n , b u i l d i n g s f o r m i n g t h e s o u t h f r o n t a g e o f t h e M a r k e t P la c e
4. J a w o r , p i e r z e j a R y n k u z p o d c i e n i o w y m i k a m i e n i c z k a m i (fot. L. Ś w i ę c i c k i ) 4. J a w o r , a M a r k e t P l a ce f r o n t a g e f o r m e d b y a r c a d e d d w e l l i n g - h o u s e s 5. D u s z n i k i Z d r ó j , p o w . K ł o d z k o , R y n e k (fot. L. Ś w i ę c i c k i ) 5. D u s z n i k i - Z d r ó j , K ł o d z k o d is tr i c t — M a r k e t Pla ce
zabudowy, np. unikanie dachów płaskich tam ,
gdzie w ogólnym ch a ra k te rz e zabudow y histo
rycznej dom inują dachy strom e — ceram iczne.
Zastosow anie
podcienia,
n aw et
o
form ach
współczesnych, tam , gdzie je st ono zasadniczym
m otyw em architektonicznym ;
36
— um iejętn e operow anie zielenią, u zyskując
e fek ty p rzestrzen n e n aw et w najb liższym oto
czeniu zabytkow ych budow li;
— rozw ażne stosow anie d etalu arch itek to n icz
nego sygnalizującego history czn ą przeszłość
ośrodka m iejskiego i d ek o racji m alarsk ich n
a-6. P a c z k ó w , p o w . N y sa, f r a g m e n t z a b u d o w y R y n k u (fot. A . Z b o r s k i) 6. P a c z k ó w , N y s a d i s t r ic t — p a r t o f b u il d in g i n t h e M a r k e t Pla ce
w iązujący ch treścią do tra d y c ji m iasta, a także
u m ia r w operow aniu elem entam i rek la m y (szyl
dy, neony, wywieszki);
—■
naw iązyw anie m ateriałem nowo wznoszo
n y c h budow li do s tru k tu r budow li zab ytk o
w ych, np. w ą tk i kam ienne, ceram iczne p o k ry
cia dachów itp. ;
■
— u m iejętn e stosow anie św iatła do ekspozycji
w ażniejszych elem entów zabytkow ych;
—■
zachow anie elem entów tra d y c ji histo rycz
n ej w nazw ach ulic i sklepów w tem aty ce no
w o w znoszonych pom ników i tablic pam iątko
w ych .
N iektó re z ty ch zasad b y ły n iejed no k ro tnie
z.głaszane jako p o stu laty teorety czne w w ielu
opracow aniach, pośw ięconych problem om och
r o n y zabytkow ych m iast *7. N iestety, nie jest
m i znany an i jeden p rzy k ład zabytkow ego m ia-
srta w k ra ju , w k tó rym w szystkie zalecenia b y
ły b y konsekw entnie i w całości zastosowane.
Różne — przew ażnie dysk u sy jn e, choć w a rte
odnotow ania — prób y w ty m zakresie zaobser
8:7 P o r p rz y p is y : 1, 5, 6, 8, 9, 14, 15, 25, 29. 8!8 J . ■' a s i e с к a, H. К o n d z i e 1 a, P r z e g l ą d z a b y t - f r ó w тт. P o z n a n i a , o.c. 319 P o r p rz y p is 19. 410 P o r p rz y p is 28. 441 P ro j. a r c h . W. K a lin o w s k i w W B P w e W ro c ła w iu . “** P rc j. a rc h . S t. K n y sz z „ M ia s to p r o je k tu ” w e W ro c ła w iu .
wow ać m ożna w bloku śródrynkow ym w Po
znaniu 38, w zespole starom iejskim G d a ń sk a 39,
w zabudow ie Nowego T arg u w e W ro c ła w iu 40,
zachodniej podcieniow ej pierzei ry n k u w Bol
kowie 41, zachodniej pierzei bloku śródrynkow e-
go w L e g n ic y M, pierzei ry n k u w J a w o rz e a
(il. 4), pierzei ry n k u w D u sz n ik ac h 44 (il. 5), od
cinku pierzei południow ej ry n k u w Oleśnicy 45,
czy zespole S tarego M iasta w Paczkowie 43 (il. 6).
Św iadczy to o ogrom nych trudnościach w spół
czesnego u rb a n isty i a rc h ite k ta w tra fn y m
w kom ponow aniu now ych i rep re z en ta ty w n y ch
dla w spółczesności form p rzestrzenn ych w za
bytkow e otoczenie. N orm alnie w y stęp ujące pro
blem y artystyczno-kom pozycyjne pogłębiane są
przez narzucan e n o rm a ty w y techniczno-ekono
m iczne i ograniczenia płynące z możliwości w y
konaw czych przedsiębiorstw budow lanych. Og
raniczen ia te przesądzały najczęściej rów nież o
sp raw ach kom pozycyjnych, podporządkow ując
je z re g u ły słabym możliwościom inw estorów
i w ykonaw ców .
48 P r o j. a rc h . S. M ü lle r z „ M ia s to p r o je k tu ” w e W ro c ła w iu , p o r. a r t y k u ł n a te n te m a t P r o j e k t i o d b u d o w a r y n k u s t a r o m i e j s k i e g o w J a w o r z e , „ A r c h it e k tu r a ” , n r 5/6, 1967, s. 188. 44 P ro j. a rc h . R. Z u c z k ie w ic z w W B P — W ro c ła w , O d d z ia ł K ło d zk o . 45 P r o j. a rc h . A. K rz y w ic k i z „ M ia s to p r o je k tu ” w e W ro c ła w iu . 46 P o r. J . С y d z i к , P r z e b u d o w a z a b y t k o w e g o o ś r o d k a s t a r o m i e j s k i e g o na p r z y k ł a d z i e m i a s t a P a c z k o w a , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ”, X IV (1961) n r 1— 2, s. 75.37
Z agadnienie ochrony zabytkow ego m iasta —
poza w ym ienionym i — obejm u je jeszcze inne
problem y, m oże m niej w ażne z k o n serw ato r
skiego p u n k tu widzenia, ale rów nie kłopotliw e.
N ależy do n ich np. spraw a n aw ierzchni ulic i
placów ; ośw ietlenia ulic, placów i budynków
oraz sp raw a w szechstronnej ekspozycji histo
ry czn y ch tra d y c ji m iasta.
P ro b lem naw ierzchni stał się w zasadzie p róbie- ,
m em technologicznym i technicznym . W iado
mo, że żadne z naszych m iast nie m ogłoby w ró
cić do średniow iecznej naw ierzchni u kładanej
z dyli d rew nian y ch, a utrzy m an ie w prow adzo
n y ch później b ruk ó w („kocich łbów ”) jest już
dzisiaj coraz bardziej p ro b le m a ty c z n e 47. In te n
sy fik acja ru c h u kołowego i pieszego zm usza za
tem do w y m ian y naw ierzchni ulic na trw ałe,
estetyczne, łatw e do w ykonania, reg e n e rac ji i
konserw acji. S tosuje się w obec tego na ogół n a
w ierzch n ie z asfaltu , rzadziej beto nu czy kostki
k am ienn ej.
W zw iązku z rozw ojem ru ch u tu ry styczn ego co
raz większego znaczenia n ab iera problem oświe
tlen ia. P o szuk u je się kom prom isow ych rozw ią
zań d ający ch n ależy tą siłę św iatła p rzy m ożli
w ie d y s k re tn y c h słupach i opraw ach lam p. P ro
blem te n należy rozw iązyw ać w y k orzy stu jąc
m ożliw ie szeroki zestaw wzorów lam p ulicz
nych dostosow anych do p rze k ro ju ulicy, po
w ierzchni placu i form budynków 4S. W iąże się
z ty m nie dość jeszcze rozpow szechniony w
Polsce problem ilu m in acji budow li zabytko
w ych. N ajlepsze w rażen ia uzyskiw ano tu za po
mocą w m iarę d y sk re tn ie u k ry ty c h b a te rii re
flektorów . N iekiedy stosow ane są w k ra ju po
kazy „Ś w iatła i dźw ięk u”, polegające na syn
chronicznym m anip u low aniu kolorow ym i s tru
gam i i plam am i św iatła oraz n ag ran iam i recy
tacji i m u z y k i49.
Z agadnieniem drugoplanow ym w stosun k u do
problem ów
architekton iczno -k on serw atorsk ich
jest spraw a u trz y m an ia historycznych nazw
ulic, placów , budow li, rzek itp. N azw y te, czę
sto nie zw iązane ju ż z istn iejący m i tra d y c ja
m i 50 czy b u d o w la m i51, św iadczą o c h arak terze
ulic czy placów w przeszłości i ich daw nej fu n k
cji. U trzy m an ie ty ch nazw pow inno być także
troską w ładz k o n serw ato rskich i społeczeństw a,
ta k jak i utrzy m an ie historyczn ych elem entów
herald y czn y ch
w
h e rb a c h
zabytkow ych
m ia s t52.
m g r inż. a rc h . M iro s ła w P rz y łę c k i W ro c ła w
47 P r o b le m te n o m ó w ił m .in . A. M a ś l i ń s k i , W tr osce o b r u k i m i a s t z a b y t k o w y c h , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w ”, V II (1954) n r 3, s. 208. 48 N ie s te ty i w ty m w y p a d k u n a jc z ę ś c ie j ilo ść m o ż li w y c h do z a s to s o w a n ia w z o rc ó w ty p o w y c h je s t b a rd z o o g ra n ic z o n a . 49 W P o ls c e te g o ro d z a ju p e łn y p o k a z w p ro w a d z o n o po r a z p ie r w s z y w T o r u n iu w r u in a c h z a m k u w r. 1964. 50 N p. n a z w y p o c h o d z ą c e od z a w o d ó w r z e m ie ś ln i czy ch — S z e w s k a , K o tla r s k a , Ig ie ln a , g r u p m n ie js z o ś c io w y c h — Ż y d o w s k a , C zesk a, N ie m ie c k a , sp o łe c z n y c h — R y c e rs k a , P a ń s k a , M ie sz c z a ń sk a , n a z w y z w ią z a n e z f u n k c ja m i m ie js k im i — pl. S o ln y , T a r g W o ło w y , u l. M ły ń s k a , M e n n ic z a , B ro w a rn a .
51 T a k ic h u lic j a k K la s z to rn a , Z a m k o w a , W a ło w a ,
Bra-
m n a , S ą d o w a itp .
52 O b s z e rn e in f o r m a c je n a te n te m a t p o d a je M. G u m o w s k i , H e r b y m i a s t p o l s k i c h , W a rs z a w a 1960.
SOM E R EM A R K S CONCERN IN G TH E PROG R AM M ES OF PRO TEC TIO N OF H ISTO R IC A L U R B A N SE T T IN G S
T h e a u th o r , t a k i n g th e c o n s e r v a to r ’s p o in t of v iew , d e a ls w ith p ro b le m s o f p ro te c tio n of h is to ric a l u r b a n s e ttin g s w ith i n th e p ro c e s se s o f re b u ild in g , r e c o n s tr u c tio n , e x te n s io n a n d a d a p ta tio n . A ll m e a s u re s in th is r e s p e c t r e q u i r e t h a t b e fo re th e a ll a s e t of c rite r ia f o r a s s e s s m e n t a n d s e le c tio n b e p r e p a r e d w h ile b o th to w n - p l a n n e r a n d a r c h i te c t s h o u ld b e a r in th e i r m in d s th e f u n c tio n a n d th e ro le p la y e d b y a h is to r ic a l u r b a n s e ttin g w ith in th e e n ti r e u r b a n o rg a n is m o f a m o d e rn to w n . A p p r o p r ia te s te p s s h o u ld b e ta k e n in e a c h s e p a r a t e c a s e a im e d a t d e fin in g o f th e h e ig h ts a n d sizes a n d a ls o o f k in d s o f b u ild in g t h a t h a s to c o m p le m e n t th e h is to r ic a l b u ild in g s a n d a ls o b e c o n s id e re d th e te c h n ic a l, te c h n o lo g ic a l a n d o rg a n iz a tio n a l a s p e c ts of m o d e r n iz a tio n s to b e in tro d u c e d in h is to ric a l s e ttin g s. T h e a b o v e - lis te d p o in ts w e re a lr e a d y s e v e r a l tim e s d is c u s s e d d u r in g t h e m e e tin g s o f e x p e rts . T h e d a m a g e s
c a u s e d to h is to r ic a l u r b a n s e ttin g s b y m ilita r y a c tio n s d u r in g th e W o rld W a r II h a v e fo rc e d a ll th e c o n c e rn e d w ith t h a t p ro b le m , i.e. a r c h ite c ts , to w n - p l a n n e r s a n d c o n s e r v a to r s to lo o k a f t e r a p p r o p r ia te s o lu tio n s t h a t c o u ld b e a p p lie d to re b u ild in g a n d re c o n s tr u c tio n of to w n s. I n th is c o n n e c tio n n u m e r o u s th e o r e tic a l c o n s id e ra tio n s a n d p ro p o s a ls of g e n e ra l n a tu r e w e re f o r m u la te d b u t, fo r in s ta n c e , t h a t b e in g a c o n c e p t o f a „ to w n - r e s e r v a t io n ” fo r h is to ric a lly p a tt e r n e d to w n s d id n o t f in d s u p p o r t b y th o s e c o n c e rn e d in th is c o u n tr y .
N o w a d a y s, w h ile p la n n in g th e r e h a b ilita tio n i t sh o u ld , in th e f i r s t lin e , b e b o rn e in m in d t h a t a ll tr a n s it , i.e. d ir e c tly r u n n in g m a s s tr a f f ic sh o u ld b e re m o v e d fro m h is to r ic a l u r b a n c e n tr e s , g re e n b e lts b e e s ta b lis h ed a n d th e a r c h i te c t u r a l d o m in a n ts c a r e f u lly a c c e n tu a te d .
38
O n e o f th e m o s t d if fic u lt p ro b le m s is p e r m a n e n tly e n c o u n te r e d in to w n s h a v in g t h e i r u r b a n tis s u e s c o m p o se d o f b u ild in g s v a ry in g a s to th e i r v a lu e a n d , in a d d itio n , th e se le c tio n of a p r o p e r c o n c e p t of th e i r s p a tia l d e v e lo p m e n t. U n til th e r e c e n t tim e th e r e w e re c r e a te d th r e e c o n c e p ts of r e h a b i li ta t io n o f a h is to ric a l u r b a n s e ttin g c o n s is tin g in : (1) a d a p ta tio n of n e w a r c h ite c t u r e to a d e fin e d s ty le of e x is tin g h is to ric a l b u ild in g w h ic h th e s o lu tio n w h e n c o n s id e re d fro m a n a e s th e tic a l v ie w p o in t c o n ta in s th e s m a lle s t p o ss ib le n u m b e r of r is k s a n d th u s h a s f o u n d n u m e r o u s s u p p o r te r s ; (2) re m o v a l o f a n c ie n t, in p rin c ip le , n o t h is to r ic a l b u ild in g (th o u g h in p r a c tic e s e v e r a l in s ta n c e s m a y b e lis te d in w h ic h also h is to r ic a l b u ild in g s w e re re m o v e d ) a n d c r e a tin g in its p la c e of m o d e r n a r c h i te c tu r e w ith its s t a n d a r d iz e d s h a p e s (b lo c k s of fla ts ); in th is c a se , h o w e v e r, h is to ric a l b u ild in g s a r e m a r k e d ly c o n tr a s tin g w ith th o s e m o d e r n a n d th e to w n s a re d e p r iv e d o f t h e i r o rig in a l, h is to ric a l, c u lt u r a l a n d a e s th e tic a l v a lu e s ; (3) d e s ig n in g of n e w b u ild in g in a ll th e s e p la c e s w h e r e lo sses a r e to b e fo u n d in th e d e n s e ly b u ilt q u a r t e r s w ith a s im u lta n e o u s c a r e f u l a d a p ta tio n of n e w b u ild in g s to th e i r h is to r ic a l s u rro u n d in g s . W h ile e m p h a s iz in g th e n e e d to c a re f u lly a p r o a c h to h is to r ic a l u r b a n p a t t e r n s th e a u th o r m a k e s a n a p p e a l to d e s ig n e rs t h a t th e y s h o u ld r e m e m b e r a b o u t th e n e c e s s ity to lim it th e a g g re s s iv e f e a tu r e s in a r c h i te c t u r a l fo r m s of t h e i r b u ild in g s , to m o d e r a te ly u se th e c o lo u rs on t h e i r fa ç a d e s a n d d e ta ils a n d , f in a lly , to a p p ly th e p r o p e r ly a d a p te d m a te ria ls . A s a n o t h e r i m p o r t a n t f e a t u r e t h a t m a y d e c is iv e ly in f lu e n c e th e c h a r a c t e r of th e n e w b u ild in g s is m e n tio n e d th e m o d e r a te u se o f p u b lic ity m e d ia in th e fo r m of illu m in a te d a d v e rtis in g a n d e le c tric sig n s. A ll th e a b o v e r e q u i r e m e n ts w e re s e v e r a l tim e s p u t f o r w a r d d u rin g d is c u ssio n s on n e w d e sig n s o f th e h is to ric a l u r b a n c e n tre s . H o w e v e r, u n ti l n o w th e y a re s till c o n s id e re d as p ro p o s a ls w ith o u t a n y c o n c re te e x a m p le s t h a t c o u ld b e tr e a te d a s so m e k in d o f m o d e l so lu tio n .
A ll th e a b o v e r e m a r k s m a d e b y a p ra c tic is in g a r c h i te c t - c o n s e r v a to r a r e c le a rly e n o u g h c h a ra c te riz in g t h e r a n g e o f d if fic u ltie s w ith w h ic h a r e fa c e d th e d e s ig n e rs in th e i r e v e r y - d a y w o rk d e v o te d to a d a p ta tio n a n d r e h a b ilita tio n of h is to ric a l u r b a n se ttin g s .
M IR O S Ł A W P R Z Y Ł Ę C K I
