Ustrój wspólności majątkowej małżonków

Marzena Świstak

Ustrój wspólności majątkowej

małżonków

Studenckie Zeszyty Naukowe 8/11, 37-49

2005

Ustrój w sp ólności m ajątkowej m ałżonków

Nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, k tó ra dokonana została ustaw ą z dnia 17 czerwca 2004 r. o zm ianie ustaw y - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz innych ustaw, w zasadniczy sposób zm ieniła dotychczasowe stosunki majątkowe małżeńskie. Dostosowała je do ak­ tualnej sytuacji społeczno-gospodarczej kraju, powstałej po 1989 roku, czyli po transform acji ustrojowej. Chodziło o to by uwzględnić odmienne w arunki ekonomiczne między małżonkami oraz zasady gospodarki ry n ­ kowej, a także możliwość samodzielnego podejmowania przez m ałżon­ ków działalności gospodarczej. Wprowadziła ona nowe instytucje, zaś dotychczasowe zmodyfikowała. Recypowała również niektóre sprawdzo­ ne instytucje z innych państw europejskich, ja k np. z Niemiec instytucję umownej rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków (art. 512). Wprawdzie przedm iot regulacji nie jest objęty zakresem praw a Unii E u­ ropejskiej, jed n ak że zostały uw zględnione postanow ienia Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzy­ mie w dniu 14 listopada 1950 r., w szczególności zaw arte w art. 5 proto­ kołu n r 7 (Równość praw małżonków). W myśl zasady tam wyrażonej, m ałżonkom przysługują równe prawa i obowiązki o charakterze cywil­ noprawnym w stosunkach wynikających z m ałżeństw a zarówno między nimi, ja k również w stosunkach z ich dziećmi w trakcie trw ania m ałżeń­ stw a i w związku z jego rozwiązaniem.1

U staw ą z dnia 17 czerwca 2004 r. wprowadzono zmiany w przepisach regulujących stosunki majątkowe między małżonkami (Tytuł I Dział III). Przewidziano bowiem następujące ustroje majątkowe małżeńskie: 1) ustawowy ustrój m ajątkowy (art. 31);

2) umowne ustroje majątkowe, w których może wystąpić: — wspólność m ajątkow a (art. 48),

— rozdzielność m ajątkow a (art. 51),

— rozdzielność m ajątkow a z wyrównaniem dorobków;

3) przym usow y ustrój m ajątkow y (czasami to nie wola małżonków, a przepisy praw a decydują o kształcie stosunków majątkowych np. związek m ałżeński zawrze osoba całkowicie ubezwłasnowolniona,

1 R. S ztyk, M ałżeńsk ie ustroje m ajątkowe w praktyce notarialnej, „R ejent” 2004, nr 6, s. 28.

wbrew zakazowi wynikającem u z art. 11 § 1 k.r.o., w braku spełnienia któregoś z innych w arunków formalnych w ogóle nie dojdzie do po­ w stania wspólności ustawowej małżeńskiej, albo ubezwłasnowolnie­ nie nastąp i w czasie trw ania związku małżeńskiego i nastąpi u s ta ­ nie wspólności zgodnie z art. 53 k.r.o.).

Niezależnie od stosunków majątkowych łączących małżonków wpro­ wadzono zasadę dotyczącą korzystania z lokalu i przedmiotów urządze­ nia domowego. Zgodnie z art. 281 k.r.o., jeśli prawo do m ieszkania przy­ sługuje jednem u z małżonków, drugi jest uprawniony do korzystania z tego m ieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny. Tę regułę stosuje się odpowiednio do przedmiotów urządzenia domowego. Mimo, że konkluzję tak ą można było wyprowadzić z ogólnej zasady w spierania się m ałżon­ ków i wzajemnej pomocy wyrażonej w art. 22 k.r.o., to ze względu na rangę jak ą odgrywa w życiu rodziny zaspakajanie potrzeb m ieszkanio­ wych, zm iana ta m a duże znaczenie.2 Ponieważ przepis ten został um iesz­ czony w dziale, który odnosi się do praw i obowiązków małżonków co oznacza, że odnosi się on do wszystkich ustrojów małżeńskich. Małżonek pozbawiony praw a do m ieszkania może wystąpić do sądu z powództwem posesoryjnym. Takie samo prawo przysługuje dzieciom.

1. U sta w o w y u strój m ajątk ow y

Podstaw ow ym założeniem nowelizacji je s t pozostaw ienie u stro ju wspólności majątkowej jako ustroju ustawowego. Ustrój ten jednak sil­ nie zmodyfikowano, głównie w zakresie przepisów o zarządzie m ajątkiem wspólnym małżonków i odpowiedzialności tym m ajątkiem za długi m ał­ żonków. Zgłaszano także postulaty by ustrój wspólności majątkowej za­ stąpić ustrojem rozdzielności majątkowej z w yrów naniem dorobków. Pomimo tych głosów można jednak stwierdzić, że ustrój ten najpełniej odzwierciedla istotę m ałżeństw a jako wspólnoty osobowo-majątkowej. Ponadto ustrój wspólności majątkowej je st głęboko zakorzeniony w tr a ­ dycji praw a polskiego, natom iast ustrój rozdzielności majątkowej z wy­ rów naniem dorobków jest konstrukcją obcą, stąd przyjęcie go od razu za ustrój ustawowy byłoby, jak się wydaje, zbyt ryzykowne.

Zgodnie z brzm ieniem art. 31 § 1: „z chwilą zawarcia m ałżeństw a powstaje między m ałżonkam i ex lege, z mocy samego prawa, wspólność m ajątkow a (wspólność ustawowa) obejm ująca przedm ioty m ajątkow e nabyte w czasie jej trw ania przez oboje małżonków lub jednego z nich (m ajątek wspólny). Przedm ioty majątkowe nieobjęte wspólnością u sta ­ wową należą do m ajątku osobistego każdego z małżonków”. W stosunku

2 A. Karnicka-K awczyńska, J. Kawczyński, W spółwłasność jako szczególna for­ ma w łasności. Problem atyka i wzory pism, Warszawa 2004, s. 148.

do poprzednio istniejącej definicji wspólności ustawowej rozszerzono nabycie praw majątkowych na każdego z małżonków. Przyjęcie takiego rozw iązania wydaje się korzystne dla obrotu cywilnoprawnego, ponie­ waż w stosunkach zewnętrznych częściej występuje jeden z małżonków. Musi jednak wystąpić aprobata obojga małżonków n a zasadach równo­ ści praw i obowiązków w m ałżeństwie (art. 23).

Z przepisu art. 31 § 1 wynika, że wspólność ustawowa powstaje z c h w i­ lą z a w a r c ia m a łż e ń s tw a . Należy więc wyjaśnić czym jest m ałżeństwo w rozum ieniu polskiego ustawodawcy. Wyjaśnienie można znaleźć w art. 1 § 1 i 2 k.r.o. - „Małżeństwo zostaje zaw arte gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stan u cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek m ałżeński”. Podobnie sytu­ acja przedstaw ia się w m ałżeństw ach wyznaniowych. Małżeństwo zosta­ je zaw arte zgodnie z prawem polskim, jeżeli kobieta i mężczyzna zawiera­ jący związek małżeński, podlegający prawu w ew nętrznem u kościoła lub innego związku małżeńskiego, w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego jego zawarcia, a ten zgłosi ów fakt kierownikowi USC. N astępnie kierow nik urzędu stanu cywilnego sporządzi akt małżeństwa. Uważa się je za zaw arte z chwilą złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego. Gdy mimo niezachowania przepisów ak t m ałżeństw a zo­ stał sporządzony, każdy, kto m a w tym interes prawny, może wystąpić z powództwem o ustalenie nieistnienia m ałżeństw a.3

Problem teoretyczny, aczkolwiek możliwy do zaistnienia powstaje, gdy mamy do czynienia z m ałżeństwem bigamicznym. Sytuacja jest to rzadka, ale nie wykluczona. D oktryna w tej sprawie nie zajmuje jednolite­ go stanowiska. Przyjmuje się za priorytet interes osoby znajdującej się w dobrej wierze. Według A. Karnickiej-Kawczyńskiej i J. Kawczyńskiego, ze względu na istnienie art. 13 § 2 k.r.o. o uniew ażnieniu związku biga- micznego, należałoby się przychylić do poglądu, zgodnie z którym istnie­ je możliwość wysunięcia żądania o stwierdzenie ustan ia wspólności u sta­ wowej z d atą wsteczną. Przyjmuje się, że wspólność ustawowa m ałżeńska nie powstaje w związkach, w których jedna ze stron jest ubezwłasnowol­ niona, mimo wydanego przez sąd zezwolenia n a ich zawarcie.

Wspólność ustaw ow a m ałżeńska zaliczana je s t do współwłasności łącznej (tzw. niepodzielnej ręki), bezułamkowej i bezudziałowej, czyli żad­ ne z małżonków nie ma określonego w ułam ku udziału w m ajątku wspól­ nym. Dopóki trw a wspólność m ałżeńska nie m ożna wydzielić udziałów małżonków. Co więcej w czasie trw ania ustawowej wspólności m ałżeń­ skiej nie mogą małżonkowie wydzielić udziałów, umownie podzielić m a­ ją tk u objętego wspólnością, ani zgłosić takiego żądania przed sądem.

ne z małżonków w czasie obowiązywania wspólności majątkowej nie może rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzenia takim udziałem w m ajątku, jaki przypadłby mu z chwilą zaprzestania jej istnienia. Taka umowa o podział lub rozporządzenie są nieważne. W przypadku ustaw o­ wej wspólności majątkowej małżeńskiej m am y do czynienia z jednym m ajątkiem wspólnym m ałżonków oraz dwoma m ajątkam i odrębnym i każdego z nich. Ustawowa wspólność m ajątkowa obejmuje przedm ioty i praw a (wszystkie praw a rzeczowe, wierzytelności oraz ekspektatywy praw) nabyte po dacie jej powstania. Niedawno jeszcze uważano, że przed­ miotem wspólności ustawowej mogą być tylko praw a majątkowe.4

M a jątek w sp ó ln y

Przywoływany wcześniej art. 31 k.r.o. zawiera, w porównaniu z daw­ nym brzm ieniem § 2, który wylicza składniki majątkowe wchodzące au ­ tom atycznie do m ajątku objętego ustawową wspólnością.

Do m ajątku wspólnego więc należą w szczególności:

1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności za­ robkowej każdego z małżonków,

2) dochody z m ajątk u wspólnego oraz z m ajątku osobistego każdego z małżonków,

3) środki zgrom adzone n a rach unku otwartego lub pracowniczego fun­ duszu em erytalnego każdego z małżonków.

Ustawodawca odszedł od określenia „m ajątek dorobkowy” n a rzecz „m ajątek wspólny”. M ajątek wspólny stanowią przedm ioty nabyte w cza­ sie trw an ia wspólności ustawowej przez obydwoje małżonków lub przez jednego z nich. Ustawodawca celowo zrezygnował z tego określenia, po­ nieważ wprowadzono nowy ustrój umowny, tzw. „rozdzielczość m ajątko­ wa z wyrównaniem dorobku”, w którym pojęcie „dorobku” rozum iane je st inaczej niż w dotychczasowym brzm ieniu art. 31 k.r.o.

Ogólna reguła jedn ak nie została zmieniona. Nadal istnieją dwie prze­ słanki: pozytywna i negatywna. Pozytywną przesłanką do zaliczenia da­ nego przedm iotu majątkowego do m ajątku wspólnego jest fakt jego naby­ cia przez któregokolw iek z m ałżonków w czasie trw a n ia wspólności ustawowej. Przesłankę negatyw ną stanowi okoliczność, że dany przed­ m iot m ajątkow y został wyłączony z m ajątku wspólnego na podstawie art. 33 k.r.o., który to wyczerpująco określa skład majątków osobistych (wcześniej przed nowelizacją nazywano je „odrębnymi”).

Ponadto należy pamiętać, że przepis ten wymienia jedynie przykłado­ we składniki m ajątku wspólnego i bez tego wyliczenia i ta k wymienione w nim przedm ioty majątkowe stanowiłyby składnik m ajątku wspólnego.

U trzym ano bowiem zasadę podstawową, określoną w art. 31 § 1 k.r.o., k tó ra już dotychczas dawała podstawy do konstruow ania przez Sąd Naj­ wyższy dom niem ania przynależności konkretnych przedmiotów m ająt­ kowych do m ajątku wspólnego, o ile nie zostały wymienione w art. 33 k.r.o.5 Jeśli chodzi o zmianę sformułowań, to dotychczas istniejący zwrot: „wynagrodzenie za inne usługi świadczone osobiście” zastąpiono zwro­ tem „dochody z innej działalności zarobkowej”, które bardziej przystają do obecnych realiów społeczno-gospodarczych. W punkcie 3 tego przepi­ su wymieniono środki zgromadzone na rachunku otw artym lub pracow­ niczego funduszu em erytalnego każdego z małżonków. Do tej pory to zagadnienie mogło budzić wątpliwości.

P rzy nowelizacji kodeksu ustawodawca nadal nie rozstrzygnął, czy do m ajątku wspólnego wchodzi jedynie „czysty” dochód z m ajątku osobi­ stego, tj. po odliczeniu kosztów jego uzyskania (S. Breyer, S. Gross, T. Smy- czyński) czy też cały przychód bez odliczania kosztów jego uzyskania (J.St. Piątowski). Są argumenty, które przemawiają za przyjęciem pierw­ szego rozw iązania (głównie wykładnia funkcjonalna), za drugim głów­ nie przem awia wykładnia językowa i systemowa, w szczególności porów­ nanie z art. 103 k.r.o.

M ajątk i o so b iste

W miejsce m ajątku odrębnego wprowadzono pojęcie m ajątku osobi­ stego każdego z małżonków, recypując w większości dotychczasową re ­ gulację praw ną z niewielkimi modyfikacjami, z wyjątkiem art. 33 p k t 3 i 10, którym nadano nowe brzmienie. Aktualnie do m ajątku osobistego każdego z małżonków należą:

1) przedm ioty m ajątkowe nabyte przed pow staniem wspólności u s ta ­ wowej;

2) przedm ioty m ajątkowe nabyte w drodze dziedziczenia, zapisów lub darowizny, chyba że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej; 3) prawo majątkowe wynikające ze wspólności łącznej, podlegające od­ rębnym przepisom. (Nastąpi to wtedy, gdy zbiegną się m ajątki spółki cywilnej (art. 861 § 1 k.c.) i spółek osobowych, a mianowicie jawnej (art. 22 § 1 k.s.h.), partnerskiej (art. 86 § 1 k.s.h.), komandytowej (art. 102 k.s.h.) i komandytowo-akcyjnej (art. 125 k.s.h.) z m ajątkam i małżon­ ków).6 Istotne novum polega na przynależności tych praw do m ająt­ ków osobistych każdego z małżonków oraz zastosowania w tym przed­ miocie przepisów odrębnych, właściwych dla danej wspólności łącznej. Można stwierdzić, że zasadę tę stosuje się do wszystkich układów ma­

5 Zob. wyrok SN z dnia 17 maja 1985 r., III CRN 119/85, OSP 1986, nr 9, poz. 185. 6 Zob. R Sztyk, op.cit., s. 27.

jątków małżonków ze spółkami. Wystąpi to wtedy, gdy tylko jeden z mał­ żonków jest wspólnikiem, każdy z małżonków jest wspólnikiem oraz kiedy każdy z małżonków jest wspólnikiem innej spółki względnie spół­ ki zawiązanej przez oboje małżonków. Przyjęte rozwiązanie odpowiada współczesnym regulacjom państw europejskich. Stw arza czytelne ukła­ dy m ajątkowe między małżonkami a tymi podmiotami. Znosi u tru d ­ nienia w podejmowania działalności gospodarczej przez małżonków. Poprzednio nie uwzględniano tych przesłanek, co zmuszało niekiedy do składania przez małżonków niezgodnych ze stanem faktycznym oświadczeń o charakterze m ajątku wniesionego do spółki. Powodowa­ ły one trudności przy dokonywaniu np. czynności notarialnych; 4) przedm ioty m ajątkow e służące wyłącznie do zaspokojenia osobistych

potrzeb jednego z małżonków;

5) praw a niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie (cho­ dzi tu o np. roszczenia alimentacyjne);

6) przedm ioty uzyskane z odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wy­ wołanie rozstroju zdrowia albo z ty tu łu zadośćuczynienia za dozna­ ną krzywdę, z wyjątkam i tam opisanymi, określonym i w ustawie; 7) w ierzytelności z ty tu łu wynagrodzenia za pracę lub z ty tu łu innych

działalności zarobkowych jednego z małżonków;

8) przedm ioty m ajątkowe uzyskane z ty tu łu nagrody za osobiste osią­ gnięcia jednego z małżonków;

9) praw a auto rsk ie i praw a pokrewne, praw a własności przemysłowej oraz inne praw a twórcy;

10) przedm ioty m ajątkowe nabyte w zam ian za składniki m ajątku osobi­ stego, chyba że przepis szczególny stanow i inaczej.

W ten sposób została wprowadzona surogacja w pełnym rozmiarze, w miejsce poprzedniej, ograniczonej do przedmiotów majątkowych naby­ tych przed pow staniem wspólności ustawowej lub przez dziedziczenie, zapis albo darowiznę. Zgodzić się należy z motywacją prawodawcy, że decydujący wpływ na przyjęcie tego rozwiązania wywarły względy eko­ nom iczne, słusznościow e i jurydyczne.7 Zasada ta zm ierza do ograni­ czenia zakresu wspólnego m ajątku i rozszerzenia granic m ajątku oso­ bistego każdego z małżonków. To w konsekwencji m a zwiększyć szansę wierzyciela jednego z małżonków n a spłatę długu, w sytuacjach opisa­ nych w art. 41 § 2 i 3 k.r.o.

Zastosowanie tej zasady wymagać będzie precyzyjnego rozgranicze­ nia i właściwej subsumpcji poszczególnych stanów faktycznych. Nie m a problemów w sytuacji, gdy jeden z małżonków wykorzysta jakikolwiek składnik swojego dotychczasowego m ajątku osobistego (np. odziedziczo­

7 U zasadnienie do projektu ustawy z dnia 23 kw ietnia 2003 r. (druk sejmowy nr 1566).

ny) w celu nabycia w zam ian innego składnika dla siebie (np. zakupi określone dobro). Nie zawsze jednak zamiana przedm iotu należącego do m ajątku osobistego n a inny przedmiot majątkowy spowoduje zastosowa­ nie zasady surogacji, np. pobranie należności wynikającej z wierzytelno­ ści o wynagrodzenie za pracę lub wynikającej z innej działalności zarob­ kowej. P o b ran a należność zostanie zaliczona do m ajątk u wspólnego małżonków n a podstawie art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o. jako przepisu szczególnego w rozum ieniu art. 33 pkt 10. Identycznie należy zakwalifikować np. do­ chody z praw autorskich i pokrewnych, praw własności przemysłowej i innych praw twórcy. Wątpliwości powstają również w wypadkach wy­ datkow ania przez każdego z małżonków pewnych kwot z m ajątku osobi­ stego n a m ajątek wspólny (możliwe są dwa warianty: przedm iot m ajątko­ wy już istnieje - np. chodzi o pokrycie z m ajątku osobistego jednego m ałżonka kosztów rem ontu wspólnego domu lub jest dopiero nabywany - np. zakup nowego domu na współwłasność ze środków pochodzących z majątków osobistych obojga małżonków) albo na rzecz m ajątku osobi­ stego współm ałżonka (np. n a rem ont kawalerskiego samochodu). We­ dług J. Strzebińczyka, wszystkie trzy przypadki powinny być kwalifiko­ wane tradycyjnie jako nakłady z majątków osobistych n a m ajątek wspólny lub m ajątek osobisty współmałżonka, z wykluczeniem zasady surogacji.8

Obowiązuje nadal klauzula, że „przedmioty zwykłego urządzenia do­ mowego, służące do użytku obojga małżonków, są objęte wspólnością ustawową także wtedy, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej” (art. 34 k.r.o.).

Dodano natom iast art. 34‘ w którym postanowiono, że „każdy z m ał­ żonków jest uprawniony do współposiadania rzeczy wchodzących w skład m ajątku wspólnego oraz do korzystania z nich w zakresie zgodnym ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez drugiego małżonka, jed­ nakże żaden z małżonków nie może żądać podziału m ajątku wspólnego w czasie trw ania wspólności ustawowej, ja k również rozporządzać albo też zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie u stan ia wspólności przypadnie mu lub w poszczególnych przedm iotach należą­ cych do tego m ajątku” (art. 35). Wynika to z charakteru współwłasności łącznej, której udział może być nieznany.9

8 J. Strzebińczyk, N owelizacja przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w zak resie m ałżeń sk iego prawa m ajątkowego (cz. 1), „R ejent” 2004, nr 8, s. 149-150.

9 Zob. A. Stelm achow ski, M odele w łasności i ich uw arunkow anie sp ołeczn o- ustrojowe (w:) System prawa prywatnego, t. III: Prawo rzeczowe, pod red. T. Dybowskiego, Warszawa 2003, s. 228.

Z bezudziałow ego c h a ra k te ru m ałżeńskiej wspólności ustawowej wynika bezudziałowy ch arak ter współposiadania składników m ajątku wspólnego. Przez sam fakt powstania lub istnienia małżeńskiej wspólno­ ści ustawowej jedno z małżonków nie staje się jednak posiadaczem samo­ istnym tylko dlatego, że tak i przymiot m a drugie z małżonków.10 Nie oznacza to jednak, że drugie z małżonków nie odnosi korzyści ze skutków posiadania wykonywanego przez współmałżonka np. zasiedzenia jest to już skutek wynikający nie z przepisów o posiadaniu, ale z Kodeksu ro­

dzinnego i opiekuńczego. Współposiadanie małżonków określone w przy­ toczonym przepisie pozwala każdem u z małżonków na swobodne posia­ danie i korzystanie z mienia stanowiącego m ajątek wspólny, ograniczone jedynie praw em posiadania tego m ienia przez współm ałżonka.11

Z arząd m a ją tk ie m w sp óln ym

Głębokie zmiany dotknęły także sposobu zarządzania majątkiem wspól­ nym. Dotychczas a rt. 36 § 1 odnosił się do czynności tzw. zwykłego zarzą­ du, natom iast art. 36 § 2 k.r.o. dotyczył również tzw. czynności przekra­ czających zakres zwykłego zarządu. Obecnie zrezygnowano z podziału n a czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczające zwykły za­ rząd. Nie było jednak ustawowej definicji tych pojęć. Obecnie w zmodyfi­ kowanym art. 36 § 2 zdanie 2 k.r.o. ustawodawca umieścił definicję zarzą­ du. W ykonyw anie zarządu więc „obejm uje czynności, k tó re dotyczą przedm iotów m ajątkowych należących do m ajątku wspólnego, w tym czynności zmierzające do zachowania tego m ajątku ”.

Zachowano ta k ż e zasadę autonom ii małżonków, poniew aż każdy z nich może nadal samodzielnie zarządzać m ajątkiem wspólnym, „chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej”(art. 36 § 2 zdanie 1 k.r.o. po nowelizacji). A utonom ia małżonków nie w yklucza jed n ak obowiązku współdziałania w zarządzie m ajątkiem wspólnym. Ustawodawca skon­ kretyzował ten obowiązek, wymieniając przykładowo mieszczące się w jego ram ach wzajemne udzielanie informacji o stanie wspólnego m ajątku, o wy­ konywaniu zarządu wspólnym m ajątkiem oraz o zobowiązaniach obcią­ żających m ajątek wspólny (art. 36 § 1). Wskazanie takich choćby przykła­ dowych elem entów jest potrzebne po to by np. sąd mógł podjąć ingerencję na podstawie art. 40 k.r.o.

Zasada autonom ii została wyłączona co do zasady w dwóch sytu­ acjach:

10 O rzeczenie SN z dnia 9 w rześnia 1977 r., II CR 304/77, OSNCP 1978, nr 7, poz. 111.

11 K. Gromek, K om entarz do kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Suplem ent - M ałżeński ustrój majątkowy i inne przepisy, W arszawa 2004, s. 10.

1) w odniesieniu do przedmiotów m ajątku wspólnego służących jed n e­ m u tylko małżonkowi do wykonywania zawodu lub prow adzenia dzia­ łalności zarobkowej, którym i może zarządzać samodzielnie. Współ­ m ałżonek uzyskał jed ynie możliwość dokonyw ania niezbędnych, bieżących czynności wymienionymi przedm iotam i w razie przem ija­ jącej przeszkody dotyczącej pierwszego m ałżonka (art. 36 § 3 k.r.o.); 2) w wypadku czynności wymienionych taksatyw nie w art. 37 § 1, a więc: a) dokonania czynności prawnej prowadzącej do:

— zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchom ości albo użytko­ w ania wieczystego oraz do oddania nieruchomości do używ ania lub pobierania z nich pożytku (najem, dzierżawa, art. 659 § 1 k.c.); — zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia praw a rzeczowego, którego

przedm iotem jest budynek lub lokal. Budynki trw ale związane z g ru n ­ tem są w zasadzie częścią składową nieruchomości, zgodnie z pare- m ią superficies solo ced.it (art. 48 k.c.). Tylko wyjątkowo, n a mocy odrębnych ustaw, stają się przedm iotem odrębnej własności i są obję­ te samodzielnym obrotem praw nym ;12

— zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodar­ stw a rolnego lub przedsiębiorstwa. (Przepis nie określa bliżej tych praw, dlatego należy odnieść się do przepisów ogólnych. W stosunku do gospodarstw a rolnego obowiązuje definicja zaw arta w a rt. 553 k.c., ale przy zbyciu i nabyciu także w zw. z art. 2 ust. 2 ustaw y z dnia 11 kw ietnia 2003 r. o kształtow aniu ustroju rolnego, czyli gospodar­ stwo rolne powinno posiadać obszar nie mniejszy niż 1 ha użytków rolnych. W zakresie przedsiębiorstw a należy odnieść się do definicji przewidzianej w art. 551 k.c.);

b) darow izny z m ajątk u wspólnego, z w yjątkiem drobnych darow izn zwyczajowo przyjętych.

Dla ochrony m ajątku wspólnego przed nielojalnym, lekkomyślnym i niegospodarnym podejmowaniem czynności przez jednego z małżonków, w prow adzono tak że możliwość w niesienia sprzeciw u przez drugiego m ałżonka, przeciwko zamierzonej przez tam tego czynności. Zasada ta nie obowiązuje w stosunku do „bieżących czynności życia codziennego lub zmierzających do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podej­ mowanych w ram ach działalności zarobkowej. Sprzeciw jest skuteczny, gdy osoba trzecia mogła się z nim zapoznać przed dokonaniem czynno­ ści” (art. 361). Ma on charakter działania prewencyjnego. Rozstrzygnię­ cie sprawy może nastąpić n a podstawie orzeczenia sądowego w wyniku wniesionego powództwa o pozbawienie m ałżonka praw a zarządu m ająt­

12 Zob. E. Gniewek, Kodeks cywilny. Księga druga. W łasność i inne prawa rze­ czow e. Kom entarz, Kraków 2001, s. 81; S. Breyer, P rzen iesien ie w łasności nieruchom ości, Warszawa 1975, s. 47.

kiem wspólnym (art. 40) lub o ustanow ienie rozdzielności majątkowej (art. 52), stosując odpowiednio dyspozycję art. 39.

Ustawodawca w § 2-4 art. 37 wypowiedział się n a tem at skuteczności czynności praw nych m ałżonka dokonanych bez wymaganej zgody d ru ­ giego. Ważność umowy zawartej przez jednego z małżonków - bez wyma­ ganej zgody drugiego - „zależy od jej potwierdzenia przez drugiego m ał­ żonka. D ruga stro n a może wyznaczyć małżonkowi, którego zgoda jest wymagana, odpowiedni term in do potwierdzenia umowy. Po bezskutecz­ nym upływie wyznaczonego term in u ”, jest „wolna” od umowy. W razie gdy osoba trzecia w wyniku tej umowy nabywa prawo lub zostaje zwol­ niona od obowiązku, stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie osób, które w dobrej wierze dokonały czynności prawnej z osobą nieupraw nio­ ną do rozporządzania prawem (art. 38). Ustawodawca zrezygnował osta­ tecznie z przewidywanego w projektach ograniczenia zastosowania art. 38 k.r.o. jedynie do czynności odpłatnych. „Jednostronna czynność praw ­ na dokonana bez wymaganej zgody drugiego m ałżonka je st niew ażna.”

W przypadku gdy Je d e n z małżonków odmawia zgody wymaganej do dokonania czynności albo jeżeli porozumienie z nim napotyka tru d n e do przezwyciężenia przeszkody, drugi m ałżonek może zwrócić się do sądu o zezwolenie n a dokonanie czynności. Zostanie ono udzielone wówczas, jeżeli dokonania czynności wymaga dobro rodziny” (art. 39 k.r.o.).

„Z ważnych powodów sąd może n a żądanie jednego z małżonków po­ zbawić drugiego samodzielnego zarządu m ajątkiem wspólnym. Sąd może także postanowić, że na dokonanie czynności wymienionych w art. 37 § 1 w miejsce zgody m ałżonka będzie potrzebne zezwolenie sądu. Oba posta­ nowienia mogą być uchylone w razie zmiany okoliczności”(art. 40 k.r.o.). Udzielenie zezwolenia na dokonanie czynności, do której potrzebna je st zgoda drugiego m ałżonka lub której drugi m ałżonek się sprzeciwił, może nastąpić dopiero po umożliwieniu złożenia wyjaśnień m ałżonko­ wi wnioskodawcy, chyba że jego wysłuchanie nie je st możliwe lub celo­ we (art. 565 § 1 k.p.c.).

2. U m o w n e u s t r o j e m a ją tk o w e - w s p ó ln o ś ć m a ją tk o w a

Umowa m ajątkow a m ałżeńska jest samodzielną instytucją Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, regulującą przyszły ustrój majątkowy m ał­ żonków. Nie m ają do niej zastosowania przepisy dotyczące przeniesienia własności nieruchomości (art. 157 § 1 k.c.) oraz inne ograniczenia u sta­ wowe. Treść umowy powinna zawierać istotę umowy majątkowej m ał­ żeńskiej, określającą zakres regulacji wzajemnych praw majątkowych. Umowa je st skuteczna z chwilą jej zawarcia i nie może działać wstecz. G eneralnie zmodyfikowano rozdziały II i III działu III, wprowadzając wspólność m ajątkow ą i rozdzielność majątkową, a także przymusowy ustrój majątkowy. Nadal małżonkowie mogą n a zasadzie art. 47 § 1 za­

wrzeć umowę w formie ak tu notarialnego, n a podstawie której wspól­ ność ustaw ow ą rozszerzą lub ograniczą albo też ustanow ią rozdzielność m ajątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. Umo­ wa tak a może być sporządzona przed zawarciem m ałżeństwa. Skutecz­ ność umów przedm ałżeńskich następuje z chwilą zawarcia m ałżeństwa. Zawarcie umowy z m ałoletnim, niemającym zdolności do czynności praw ­ nych z powodu nieosiągnięcia wieku, jest możliwe z zastrzeżeniem jej potw ierdzenia z chwilą osiągnięcia pełnej zdolności do czynności praw ­ nych lub z chwilą zawarcia m ałżeństw a (art. 63 § 2 k.c.). Zezwolenie władzy opiekuńczej będzie konieczne, jeżeli wspólność ustawowa zosta­ nie rozszerzona i umową będą objęte składniki majątkowe małoletniego (art. 101 § 1).

Umowy mogą być zmienione lub rozwiązane w formie ak tu no tarial­ nego. Rozwiązanie umowy nie może nastąpić z mocą wsteczną. Skutecz­ ność zmiany umowy nastąpi wówczas, gdy zostaną o tym powiadomione osoby trzecie. M ałżonek może powoływać się wobec innych osób na tę umowę, ale tylko wtedy, gdy zawarcie jej oraz rodzaj były tym osobom wiadome. Rozwiązanie jej w czasie trw an ia m ałżeństw a powoduje po­ w stanie między m ałżonkami wspólności ustawowej, chyba że strony po­ stanowiły inaczej.13

W razie ustanow ienia umową wspólności majątkowej stosuje się do niej odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej (art. 48).

Przez umowę m ajątkową m ałżeńską nie m ożna rozszerzyć wspólno­ ści na:

1) przedm ioty m ajątkowe, które przypadną małżonkowi z ty tu łu dzie­ dziczenia, zapisu lub darowizny,

2) praw a m ajątkowe ze wspólności łącznej, do których stosują się prze­ pisy szczególne,

3) praw a niezbywalne, k tóre mogą przysługiwać tylko jednej osobie, 4) wierzytelności z ty tu łu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wy­

wołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności u s ta ­ wowej, ja k również wierzytelności z ty tu łu zadośćuczynienia za do­ znaną krzywdę,

5) niewym agalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z ty tu łu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków. W razie gdy wierzytelność powstała przed rozszerzeniem wspólności, wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden małżonek, może żądać za­ spokojenia także z tych przedmiotów majątkowych, które należałyby do m ajątku osobistego dłużnika w razie niezawarcia umowy.

W przypadku u stania wspólności udziały małżonków są równe, chy­ ba że um owa m ajątkowa m ałżeńska stanowi inaczej.

P ara g raf 2 niniejszego artykułu dodaje, że w razie wątpliwości uw a­ ża się, że przedm ioty służące wyłącznie do zaspakajania osobistych po­ trzeb jednego z małżonków nie zostały włączone do wspólności.

U sta n ie w sp ó ln o śc i m ajątkow ej

Kwestie u sta n ia wspólności majątkowej w czasie trw a n ia m ałżeń­ stw a reguluje a rt. 52-54 k.r.o. Zgodnie z treścią tych przepisów, jeśli prze­ mawiają za tym ważne powody, każdy z małżonków może żądać zniesie­ n ia przez sąd wspólności majątkowej zarówno ustawowej i majątkowej. Wtedy ustaje ona z dniem oznaczonym w wyroku, który ją znosi. Jedynie w wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność m ajątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa. Nastąpić to może wtedy, jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu.

Obie wspólności (zarówno ustawowa, jak i umowna) ustają ex lege, z mocy samego prawa, w razie ubezwłasnowolnienia jednego z m ałżon­ ków lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków.

U chylenie ubezw łasnow olnienia oraz um orzenie, ukończenie lub uchylenie postępow ania upadłościowego powoduje pow stanie między m ałżonkam i ustawowego ustroju majątkowego.

Zmodyfikowano stosunki majątkowe między m ałżonkami w razie orze­ czenia separacji. Recypowano zasadę, że orzeczenie separacji powoduje pow stanie między nim i rozdzielności majątkowej. Zniesienie zaś separa­ cji skutkuje powstaniem między małżonkami ustawowego ustroju m ająt­ kowego. Jed n ak na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o u trzym a­ niu między nim i rozdzielności majątkowej.

Co do problem atyki skutków u sta n ia wspólności ustawowej u sta ­ wodawca do czasu nowelizacji przewidywał aż dwa odesłania. Z art. 42 k.r.o. (w daw nym brzm ieniu) wynikał nakaz odpowiedniego stosowa­ nia, w odniesieniu do m ajątku, który był objęty wspólnością, przepisów o wspólności w częściach ułamkowych, natom iast w art. 46 k.r.o. odsy­ łano przy podziale wspólnego m ajątku małżonków do przepisów o dziale spadku. Z kolei pierwszy przepis regulujący kwestie związane ze wspól­ nością m ajątk u spadkowego i działem spadku (art. 1035 k.c.) ponownie odsyła do przepisów o współwłasności w częściach ułam kow ych (za­ m knięty krąg). Nowelizacja usu nęła tą zbędną wielopiętrowość odesłań, przesądzając w art. 46 k.r.o., że „w spraw ach nie uregulow anych w a rty ­ k ułach poprzedzających od chwili u s ta n ia wspólności ustaw ow ej do m ajątku, który był nią objęty, ja k również do podziału tego m ajątku, stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności”. Zastosowana technika upraszcza przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ale nie zm ienia końcowego efek tu.14

Konsekwencją u stan ia wspólności ustawowej je s t skonkretyzow a­ nie wysokości udziałów w m ajątku wspólnym. U trzym ano ogólną zasadę równości udziałów obojga małżonków (niezmieniony art. 43 § 1 k.r.o.) oraz identyczne okoliczności, których wystąpienie uzasadnia, w świetle § 2 i 3 tego artykułu, żądanie sądowego ustalenia innej wysokości udzia­ łów (ważne powody oraz stopień, w jakim każdy z małżonków przyczynił się do pow stania wspólnego m ajątku, z uwzględnieniem w tym zakresie nakładu osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospo­ darstw ie domowym). Sytuacje, których zaistnienie uzasadniać będzie żą­ danie nierównego ustalenia udziałów także przez spadkobierców zm ar­ łego m ałżonka rozszerzono o wypadek, kiedy spadkodaw ca w ystąpił o orzeczenie separacji.15

L ite r a tu r a :

B reyer S., Przeniesienie własności nieruchomości, W arszawa 1975 Gniewek E., Kodeks cywilny. Księga druga. Własność i inne praw a rze­

czowe. K om entarz, Kraków 2001

Grom ek K., K om entarz do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Suple­ m ent - M ałżeński ustrój m ajątkowy i inne przepisy, W arszawa 2004 K arnicka-K aw czyńska A., Kawczyński J., W spółwłasność jak o szcze­ gólna form a własności. Problem atyka i wzory pism, W arszawa 2004 Stelm achowski A., Modele własności i ich uw arunkow anie społeczno- ustrojow e (w) System praw a pryw atnego, t. III: P raw o rzeczowe, pod red. T. Dybowskiego, Warszawa 2003

Strzebińczyk J., Nowelizacja przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuń­ czego w zakresie małżeńskiego praw a majątkowego (cz. 1), „R ejent” 2004, n r 8

Sztyk R., M ałżeńskie ustroje m ajątkowe w praktyce notarialnej, „Re­ je n t” 2004, n r 6

U zasadnienie do projektu ustaw y z dnia 23 kw ietnia 2003 r. (druk sej­ mowy n r 1566)