Krystyna Moisan-Jabłońska
Przedstawienie św. Wenantego z
Camerino orędownika dusz
czyśćcowych, pochodzące z kaplicy
cmentarnej w Dobrzyjałowie,
niedaleko Łomży
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 11/1, 159-163
2004
S a e c u lu m C h r is tia n u m 11 (2 0 0 4 ) n r 1
KRYSTYNA M O ISA N -JA B ŁO Ń SK A
PRZEDSTAWIENIE ŚW. WENANTEGO Z CAMERINO
ORĘDOWNIKA DUSZ CZYŚĆCOWYCH, POCHODZĄCE
Z KAPLICY CMENTARNEJ W DOBRZYJAŁOWIE,
NIEDALEKO ŁOMŻY
W kaplicy cm entarnej w Dobrzyjaiowie (il. 1) znajduje się interesujący ob raz, przez lata uchodzący za przedstaw ienie nieznanego św iętego1. A utorce udało się określić osobę świętego. P łótno przedstaw ia klęczącego św. W enan- tego z C am erino wstawiającego się u M atki Bożej i D zieciątka Jezus za dusza mi czyśćcowymi. Święty odziany jest w białą tunikę przepasaną sznurem z trze ma węzłami i czarną pelerynkę zarzuconą na ram iona, do której została przy czepiona m uszelka pielgrzyma. Prawą dłoń opiera na kiju wędrowca. W lewej ręce trzyma złoty dzbanek, z którego wylewa wodę na pokutujące w ogniu po stacie. Jego gest stanowi odpow iedź na w ołanie dusz czyśćcowych o ratunek. Z ust pokutujących biegną cztery napisy tworzące cytat z Księgi Hioba (Hi 19,21) „M IS E R E M IN I M EI /M IS E R E M IN I M E I/ SALTEM VOS A M IC I/ QUIA M A M U Ś D O M IN I T E T IG ” - „Zlitujcie się przyjaciele, zlitujcie, gdyż Bóg mnie dotknął swą i rę k ą ”2. Inskrypcja ta oznaczająca prośbę pokutujących w ogniu dusz o pom oc jest najczęściej występującą sentencją zarówno na pol skich jak i obcych barokow ych przedstaw ieniach czyśćca3. Dwa anioły nad latu
1 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Seria Nowa, t. IX, Woj. łomżyńskie, red. M. K a ł a m aj - s k a - S a e e d , z. 1, Łomża i okolice, opr. M. K a ł a m a j s k a - S a e e d , Warszawa 1982, s. 4. Ob raz datowany na 2 pot. XVII w., przemalowany, silnie zniszczony; Karta Inwentaryzacyjna
ODZ, nr LOX 010 000 185, opr. I. G a l i c k a , H. S y g i e t y ń s k a , Dobrzyjałowo, kaplica
cmentarna, olej, płótno; K. M o i s a n - J a b ł o ń s k a , Obraz czyśćca w sztuce polskiego baroku.
Studium ikonograflczno-ikonologiczne. Warszawa 1995, s. 171, il. 160.
: Biblia Tysiąclecia, Hi 19, 21; cytat według Wulgaty: „Miseremini mei, miseremini mei sal- tim vos amici mei quia manus Domini tetigit me”.
3 K. M o i s a n - J a b ł o ń s k a , Obraz czyśćca..., s. 58nn. Fragment Księgi Hioba cytowany jest również w barokowych kazaniach oraz w pieśniach religijnych poświęconych duszom czyśćcowym. Występuje m.in. u dołu miedziorytu przedstawiającego dusze czyśćcowe, zdobią cego dwie wileńskie edycje mszału żałobnego (Missae defunctorum) z 1707 i 1730 roku. O d najdujemy go również na obrazach pochodzących z kościołów parafialnych w Czulicach, Gostkowie, Rakowie oraz z kościoła pw. Świętego Ducha w Lublinie i św. Wojciecha w
Kro-160 KRYSTYNA MOISAN-JABŁOŃSKA [2]
jące nad m orze płom ieni zwiastują rychłe wybawienie. Jeden z nich podaje cierpiącej duszy rękę.
Podobny obraz św. W enantego (il. 2) znajduje się w jednej z kaplic kościoła katedralnego w Fabriano-1 nota bene noszącego wezwanie świętego. Na wło skim przedstaw ieniu wśród obłoków ukazano siedzącego Chrystusa i stojącą przed nim M aryję wstawiającą się za duszami. Klęczący na ziemi święty mło dzieniec, jest tak sam o odziany ja k na polskim obrazie i posiada te same atry buty: kij pielgrzymi oraz złoty dzbanek, z którego wylewa w odę na dusze czyść cowe. O braz nam alow ał G iuseppe Puglia (przedtem przypisywano go Cantari- niem u). Kaplica, w której znajduje się przedstaw ienie św. W enantego należała do bractw a „C onfraternita del S uffragio”. W szelkie powinności brackie (mo dlitwy, nabożeństw a, procesje, posty, jałm użny) spełniane były w intencji udzielenia duchowej pomocy duszom zm arłych pokutującym w czyśćcu.
Barokow e przedstaw ienia św. W enantego są bardzo rzadkie, a swoją ikono grafią w całości odbiegają od średniow iecznych kanonów. W dobie średniowie cza i renesansu św. W enantego przedstaw iano jako m łodzieńca ubranego w tu nikę, trzym ającego palm ę m ęczeństw a bądź sztandar w barwach miejskich Ca- m erino (biel i czerwień) oraz m odel rodzinnego m iasta, którego był patronem. N iekiedy ubrany był w strój wojownika (tunika, chlam ida) i trzym ał włócznię5.
N a barokow ych przedstaw ieniach trzym any przez świętego kij oraz pele rynka, stanow ią aluzję do jego p atro n a tu : opieki nad wędrow cam i i pielgrzy mami. Św. W enanty m iał szczególnie chronić podróżnych od górskich upad ków. N atom iast w ylewana na czyściec w oda naw iązuje do cudu wytryśnięcia źródła - przed swoją m ęczeńską śm iercią dok o n ał wypłynięcia wody ze skały aby napoić swoich opraw ców zm ęczonych u p ałem 6. N a obrazach z Dobrzy ja łowa i F abriano św. W enanty poi „u p a d łe ” w czeluść czyśćca i „spragnione” w ogniu dusze.
N iestety nie wiemy w jaki sposób w izerunek świętego z C am erino - cieszą cego się we W łoszech jedynie lokalnym kultem - znalazł się w kaplicy grobo wej w Dobrzyjałowie. Praw dopodobnie obraz został nam alow any we Wło szech, a następnie sprow adzony do Polski.
śnie. Łacińska inskrypcja znajduje się także na obrazie powstałym w kręgu sztuki Śląska Opolskiego wiszącym w kaplicy Weideingerów w kościele farnym w Prudniku. Widnieje rów nież na jednym z obrazków umieszczonych na płycinach szafek w zakrystii jasnogórskiej.
4 P. Z a m p e t t i , Pittura nelle Marche, t. 3, Dalia controriforma al barocco. Firenze 1990. s. 405, il. 57. Matka Boża i dusze w czyśćcu. Fabriano, katedra S. Venanzo, piąta kaplica po prawej stronie, Obraz ponad ołtarzem.
5 G. B o c c a n e r a , Venanzio di Camerino, santo, martire, [w:] Bibliotheca Sanctorum, red. F. C a r a f f a , A. A m o r e i inni, t. 12. Roma 1969, szp. 969-978.
6 L. R é a u, Iconographie de Part chrétien, t. 3, Iconographie des saints, cz. 3, P-Z, Paris 1958. s. 1308. Św. Wenanty, męczennik, urodzony ok. 250 r. w Camerino (Umbria), w wieku piętna stu lat był biczowany, wydany na pastwę lwów, a następnie ścięty.
[3] PRZEDSTAWIENIE ŚW. WENANTEGO Z CAMERINO 161
Przechowywane w wilgotnej kaplicy cm entarnej płótno jest już bardzo zniszczone. O braz należy jak najprędzej przenieść do ogrzewanego pom iesz czenia, a następnie przeprow adzić niezbędne prace konserw atorskie (dublo wanie płótna, odtw orzenie ubytków, itp.). Jest to jedyne przedstaw ienie św. Wenantego znajdujące się na terenie Polski, a jego rzadka - wręcz na skalę eu ropejską - ikonografia, wymaga szczególnej ochrony.
REPRESENTATION DE SAINT VENANCE DE CAMERINO, INTERCESSEUR DES AMES DU PURGATOIRE - LAQUELLE SE TROUVE DANS LA CHAPELLE DU
CIMETIERE DE DOBRZYJAŁOWO, PRES DE ŁOMŻA
R ésum é
La chapelle du cim etière de Dobrzyjałow o abrite un tableau qui, des années du ran t, passa p our re p ré se n ter un saint inconnu. Il s’avère q u ’il s’agit de saint V enance nom m é aussi saint V enant de C am erin o in tercéd an t auprès de la Vierge et de l’E n fan t Jésus en faveur des âm es du p u rg ato ire (fig. 1). D ans sa m ain gauche il tient une aiguière d ’or dont il verse l’eau sur les âm es p én ite n tes dans les flam m es. Son geste est une réponse à l’appel au secours des âm es du purgatoire. D e leur bouche s’éch a p p en t q u atre inscrip tions en latin tirées du Livre de Job (Jb 19, 21) - „Pitié, pitié p o u r moi, ô vous m es amis car e ’est la m ain de D ieu qui m ’a frap p é ”.
Un tableau sem blable de saint V enance (fig. 2) se trouve dans une des chapelles de l’église cath éd rale de Fabriano en Italie. Peint p ar G iuseppe Puglia, le tableau représente le C hrist assis sur les nuées, et, plus bas, debout, la Vierge intercédente. Saint Venance est vêtu com m e sur la toile polonaise et présen te les m êm es attributs: le bâton du pèlerin et l’aiguière d ’o r d ont il verse l’eau.
Très rares sont les re p résen tatio n s b aro q u es de saint V enance et son iconographie s’écarte tout à fait des canons m édiévaux. Sur les re p résen tatio n s m odernes, le bâton et la pèlerine trad u isen t son p atro n at: la p ro tec tio n des voyageurs e t des pèlerins. Le saint les protégeait plus p a rticu lièrem en t des chutes en m ontagne. Q u an t à l’eau versée sur le purgatoire, elle rap p elle le m iracle de la source jaillissante. Le saint accom plit ce m ira cle pour que ses b o u rreau x fatigués p ar la chaleur puissent se désaltérer. Sur les tableaux de Dobrzyjałow o et Fabriano, saint V enance d ésaltère les „déchus” dans le gouffre du purgatoire et les âm es „assoiffées” dans le feu.
On ignore p a r quel m oyen l’im age du saint de C am erino - en Italie l’objet d ’un culte à caractère p u re m e n t local - s’est retrouvé dans la chapelle funèbre de D obrzyjałow o. Il est vraisem blable que la toile fut p ein te en Italie avant de gagner la Pologne.
1. Święty Wenanty orędownik dusz czyśćcowych, 2 poi. XVII w., Dobrzyjałowo, kaplica cmentarna (fot. K. Moisan-Jabiońska)
PRZEDSTAWIENIE ŚW. WENANTEGO Z CAMERINO
2. Giuseppe Puglia, Święty Wenanty orędownik dusz czyśćcowych, XVII Fabriano, katedra S. Venanzo (repr. K. Moisan-Jabłońska)
