Badanie cech przestrzeni społecznej w środowisku mieszkaniowym. Propozycje metodologiczne

(1)

Problemy

Wst¿p

Introduction

Artykuä stanowi skrótowñ pre- zentacjö podejĈcia metodologiczne- go bödñcego podstawñ programu ba- dawczego pt. Struktura relacji zacho- dzñcych w obröbie terenów zieleni osiedlowej na poziomie „przestrzeþ fizyczna -przestrzeþ spoäeczna” prze- prowadzonego w latach 2006–2009 przez autorkö. Problematyka programu badawczego skupiaäa siö na prze- strzeniach wspólnych w Ĉrodowisku miejsca zamieszkania majñcych cechy przestrzeni spoäecznej.

Pojecie przestrzeþ spoäeczna okreĈlane, rozumiane i definiowa- ne jest róĔnie w róĔnych dziedzi- nach nauki. ćrodowiska zwiñzane naukowo i praktycznie z ksztaäto- waniem przestrzeni, w rozumieniu przestrzeni spoäecznej odnoszñ siö przede wszystkim do jej aspektów fizycznych badajñc relacje pomiödzy nimi a czäowiekiem. W urbanistyce przestrzeþ spoäeczna rozumiana jest najczöĈciej jako przestrzeþ odpowia- dajñca okreĈlonej grupie mieszkaþ- ców – w odróĔnieniu od przestrzeni publicznej naleĔñcej do zbiorowo- Ĉci, w której nie wyróĔnia siö odröb- noĈci grupowych oraz od przestrzeni prywatnych, w których odröbnoĈè rodziny decyduje o ich charakterze [Chmielewski, Mirecka 2007, s. 6–7].

Osiedla mieszkaniowe powsta- jñce w latach powojennych, w szcze- gólnoĈci masowo wznoszone w latach 70. i 80. XX w. zespoäy miesz-

kaniowe budowane w technologiach wielkopäytowych, urzñdzane byäy minimalnym kosztem bez dbaäoĈci o odpowiednie, speäniajñce wymaga- nia okreĈlone potrzebami mieszkaþ- ców, zagospodarowanie przestrzeni wspólnych. Nawet w przypadku, gdy zagospodarowanie to byäo reali- zowane, rola przestrzeni w budowa- niu wiözi spoäecznych, ksztaätowaniu zachowaþ terytorialnych czy budo- waniu semiotycznych wiözi z miej- scem byäa w niewielkim stopniu bra- na pod uwagö. Obecnie problematyka ta jest uznawana za równie waĔ- nñ, jak wzglödy funkcjonalne i eko- nomiczne, stñd zmieniäo siö takĔe na- stawienie Ĉrodowiska do problemów badawczych i kierunków badaþ, jakie powinny byè w tym obszarze po- dejmowane.

Badania nad terenami otwar- tymi na osiedlach mieszkaniowych prowadzone byäy, w celu ustalenia obecnych w tamtym czasie wzorów zachowaþ, od lat 70. ubiegäego wie- ku. Poczñtkowo gäównñ technikñ ba- dawczñ byäy ankiety. PóĒniej badania prowadzono technikami obserwacyj- nymi, czasem äñczonymi z kwestio- nariuszami lub wywiadami [Cooper 1998; Linday i in. 1977]. Rzadziej prowadzono badania z wykorzysta- niem róĔnorodnych technik badawczych – przykäadem takich progra- mów sñ badania porównawcze nad dwoma zespoäami mieszkaniowymi w Porto Alegre w Brazylii [Lay, Reis 1994] obejmujñce m.in. obserwacje wskaĒników fizycznych w Ĉrodo- wisku mieszkaniowym, obserwacje

B a d a ni e c ec h p rz es trz en i sp o Áe cz ne j w Å ro d o w is ku m ie sz ka ni o w ym . P ro p o zy cj e m et od ol og ic zn e A le ks a nd ra L is

Features Study of the

Social Area in the

Housing Environment

– Methodological

Proposals

(2)

zachowaþ, wywiady, ankiety, analizy notatek.

Podjöty przez autorkö program badawczy obejmuje swym zakresem problematykö zwiñzanñ z relacjami pomiödzy czäowiekiem a Ĉrodowi- skiem mieszkaniowym odnoszñcñ siö do oddziaäywania sposobu zagospodarowania terenu na zachowania i odczucia ludzi. Obszar badawczy zawöĔony zostaä do wybranych osiedli powstaäych w latach 70. i 80.

XX w. we Wrocäawiu. Program miaä na celu uzyskanie obrazu zaleĔnoĈci pomiödzy zachowaniami mieszkaþ- ców osiedli wielorodzinnych a prze- strzeniñ terenów rekreacyjnych badanych osiedli. Obraz zaleĔnoĈci opar- to na analizie cech uĔytkowych, terytorialnych, interakcyjnych i wizualnych przestrzeni.

W niniejszym artykule autorka przedstawia skrótowo najwaĔniejsze elementy metodologii badaþ, przyjö- te jednostki analiz i kierunki postö- powania w naukowym wykorzysta- niu uzyskanych wyników do opra- cowania (docelowo) modelu strefowego przestrzeni otwartych na osiedlach, który mógäby byè podstawñ w programowaniu zagospodarowania tych terenów.

Wybrane elementy wyników badaþ ilustrujñce przyjöte jednostki analiz pokazano na przykäadzie zespoäu mieszkaniowego na osiedlu Pilczyce we Wrocäawiu.

Metody i techniki badawcze

Research methods and techniques

W programie badawczym za- stosowano zróĔnicowane techniki pozwalajñce na jak najszersze rozpoznanie zäoĔonej problematyki badanych relacji. Podstawowe techniki badawcze obejmowaäy:

badanie cech fizycznych Ĉrodo- wiska – badania terenowe pro- wadzone in situ w róĔnych po- rach dnia i roku;

obserwacje zachowaþ, ruchów przestrzennych i Ĉladów – wykonane metodñ obserwacji cyklicz- nych, gdzie przeprowadzono, dla kaĔdego z badanych osiedli, 30 cykli obserwacyjnych, traktu- jñc jako cykl obserwacje zacho- waþ wykonane kolejno, zgodnie z trasñ przemieszczania siö obser- watora, we wszystkich przestrze- niach badanego terenu osiedla;

wywiady pogäöbione – prowadzo- ne metodñ face to face in home (wywiady bezpoĈrednie w do- mach respondentów); podstawñ badaþ prowadzonych przez an- kieterów byä kwestionariusz wy- wiadu o formie Ĉrednio ustruktu- ralizowanej;

badania uzupeäniajñce – badania dodatkowe, uzupeäniajñce wiedzö badawczñ lub pozwalajñce na ko- rygowanie danych i hipotez badawczych, m.in. rozmowy z uĔyt- kownikami przestrzeni rekreacyjnych prowadzone w terenie).

Kierunki analiz,

zaÁoËenia teoretyczne, przyj¿te jednostki

analiz

The directions of analysis, theoretical assumptions, the adopted units of analysis

Metodologia badawcza u w- zglödniaäa cztery grupy zagadnieþ obejmujñcych problematykö zwiñ- zanñ z przestrzeniñ spoäecznñ w Ĉro- dowisku mieszkaniowym. Poni- Ĕej przedstawiono skrótowo podäo- Ĕe podjötej problematyki w aspektach: uĔytkowym, spoäecznym terytorialnym i wizualnym oraz przyjöte do analiz jednostki.

Aspekt uËytkowy Utility aspect

We wczeĈniejszym, klasycznym podejĈciu do projektowania architek- tonicznego przyjmowano potrzebö, za kategoriö podstawowñ i wyjĈcio- wñ w sposobie myĈlenia o przestrzeni. Jednñ z pierwszych teorii zmienia- jñcych to podejĈcie byäa teoria R. Stu- dera (1970), który uznaä za takñ ka- tegoriö bazowñ zachowanie. Zgod- nie z tym podejĈciem poprawnoĈè i skutecznoĈè projektowania polega na dopasowaniu fizycznych form Ĉro- dowiska do przyjötego jako optymal- ny, ukäadu zachowaþ uĔytkowników przestrzeni. Obejmuje ono, w tym ujöciu, dwa elementy: projektowanie systemu zachowania siö ludzi

(3)

oraz projektowanie fizycznego Ĉro- dowiska dostosowanego do zaäoĔo- nych form zachowaþ. Istotñ procesu projektowego jest wiöc uksztaätowa- nie przestrzeni tak, aby przez swñ for- mö fizycznñ, umoĔliwiaäa i uäatwia- äa okreĈlone typy zachowaþ denotu- jñc tym samym funkcjö przestrzeni.

Takie podejĈcie do ksztaätowa- nia przestrzeni käadzie nacisk na jej wartoĈci uĔytkowe i w badaniu takich wartoĈci odgrywa najwiökszñ rolö. TakĔe autorka w proponowa- nej metodologii badawczej dotyczñ- cej aspektu uĔytkowego przestrzeni przyjmuje, jako podstawowñ jednost- kö jego analizy, zachowania ludzi.

Dlatego, jako pierwszy etap badaþ i analiz przyjöto rozpoznanie wystö- pujñcych na badanych terenach za- chowaþ i cech fizycznych miejsc, w których te zachowania zachodzñ oraz zbadanie zgodnoĈci pomiödzy denotowanñ funkcjñ a rzeczywisty- mi formami zachowaþ. Rozpoznanie to prowadzi do znalezienia wĈród tych zwiñzków podobieþstw majñ- cych cechy prawidäowoĈci, których znajomoĈè potrzebna jest dla wäa- Ĉciwego projektowania przestrzeni i trafnego prognozowania zacho- waþ, które pojawiñ siö w tych prze- strzeniach.

Proponowany sposób przepro- wadzenia analiz cech uĔytkowych przestrzeni na badanych osiedlach inspirowany byä ekobehawioralnñ teoriñ R. Barkera (1987, 1990) we- däug którego cechy fizyczne przestrzeni i odbywajñce siö w niej zachowania powinny byè traktowa-

Ryc. 2. Obserwowane zachowania rekreacyjne uĔytkowników osiedla Pilczyce – formy aktywnoĈci

Fig. 2. The observed recreational behavior of users of the housing estate Pilczyce Ryc. 1. Obserwowane zachowania rekreacyjne uĔytkowników osiedla Pilczyce – struktura wiekowa uĔytkowników

Fig. 1. The observed recreational behavior of users of the housing estate Pilczyce – the age structure of members

(4)

ne jako nierozdzielna caäoĈè. Wpro- wadza on jednostkö pojöciowñ zwa- nñ oĈrodkiem aktywnoĈci (behavio- ral setting) täumaczonych teĔ jako

„ukäady zachowania” [Baþka 2002]

dla okreĈlenia pewnych caäoĈci zäo- Ĕonych z zachowania i Ĉrodowiska.

Badanie tego systemu oĈrodków aktywnoĈci jest, zdaniem R. Barke- ra, najlepszñ drogñ do przewidywa- nia zachowaþ w Ĉrodowisku. Pozwa- la na rozpoznanie caäoĈciowego obrazu badanego Ĉrodowiska, w skäad którego wschodzi struktura fizycznych cech Ĉrodowiska i struktura relacji uĔytkowników, obejmujñca peä- nione w ukäadzie zachowaþ role, rozmieszczenie osób w przestrzeni i formy ich zachowaþ.

Kierujñc siö takim podejĈciem autorka, w swych badaniach, wy- odröbnia charakterystyczne miejsca, w których skupia siö rekreacja miesz- kaþców badanych zespoäów mieszkaniowych.

W kolejnym etapie analiz na podstawie obserwacji zachowaþ uĔytkowników, autorka dokonuje syntezy wyników badaþ wyodröb- niajñc charakterystyczne grupy za- chowaþ. Takie zachowania. poja- wiajñ siö we wszystkich lub prawie wszystkich badanych osiedlach. Na- stöpnie analizuje ich zwiñzki z roz- poznanymi wczeĈniej oĈrodkami ak- tywnoĈci w celu okreĈlenia relacji, jakie zachodzñ pomiödzy tym ukäada- mi a fizycznymi cechami Ĉrodowiska.

Jednostki analiz

W celu rozpoznania struktury zachowaþ rekreacyjnych uĔyt-

kowników prowadzono obserwacje w terenie. Podstawowe jednostki analizy, które przyjöto przy obser- wacjach obejmujñ: (1) formy aktyw- noĈci; (2) kategorie wiekowe. Wyni- ki obserwacji nanoszono na mapach (ryc. 1, 2).

Analiza cech przestrzennych terenu osiedla i form jego uĔytko- wania pozwoliäa na wyodröbnienie charakterystycznych miejsc na osiedlu, gdzie skupiajñ siö zachowania rekreacyjne mieszkaþców. Miejsca te okreĈlono jako oĈrodki aktywno- Ĉci (ryc. 3), charakteryzujñc ich ce-

chy i badajñc zaleĔnoĈci w relacjach czäowiek–Ĉrodowisko i podobieþ- stwa miödzy nimi.

Aspekt terytorialny Territorial aspect

Jednym z podstawowych ele- mentów prawidäowej organizacji przestrzeni Ĉrodowiska mieszkaniowego jest jej czytelna hierarchia terytorialna, gdzie przestrzeþ uksztaä- towana i odbierana jest tak, aby czy- telny byä jej charakter jako przestrzeni bñdĒ publicznej bñdĒ kierowanej

D1. Plac zabaw 1 (miödzy blokami); D2. Plac zabaw 2 przy bloku Pilczycka 141; D3. Plac zabaw 3 (przy boisku); D4. Plac zabaw 4 (przy bloku Pilczycka 149; D5. Placyk wypoczynkowy przy placu zabaw 1; D6. Placyk z wazñ; D7. Placyk przy boisku; D8. Boisko do piäki na tyäach bloku Pilczycka 147; D9. Boisko do koszykówki na tyäach bloku Pilczycka 147;

D10. PozostaäoĈci siedziska; D11. Brzeg stawu – cypel na wysokoĈci boiska; D12. Brzeg stawu – miödzy blokami Papierniczej i Lotniczej 139-147; D13. Skarpa nad stawem; D14. ãawki przy gäównej ĈcieĔce na wysokoĈci Placu zabaw 1; D15. ãawka przy gäównej ĈcieĔce na wysokoĈci boiska; D16. ãawka przy ĈcieĔce biegnñcej wzdäuĔ boiska; D17. Teren zadrzewiony z górkñ na tyäach budynków Lotniczej 147 i 149; D18. Placyk gospodarczy z trzepakiem przy bloku Lotnicza 141; D19. Placyk gospodarczy z trzepakiem przy bloku Lotnicza 149; D20. Gäówne

(5)

do mieszkaþców, lub specyficznej grupy mieszkaþców [Lynch, Hack 1984; za: Lay 1998, s. 188].

WaĔnoĈè jasnego podziaäu te- rytorialnego przestrzeni potwierdzi- äy liczne badania [Cooper, Sarkissian 1986; Lay 1996; Lay 1998; Newman 1972]. Ma ona wpäyw na poczucie jej wäasnoĈci i przywiñzanie do miejsca zamieszkania, jest istotna dla re- gulacji zachowaþ mieszkaþców i ich grup, redukcji konfliktów oraz na- wiñzywania wiözi spoäecznych. Sze- reg badaþ wykazaäo, Ĕe brak czytel- nej hierarchizacji terytorialnej przestrzeni wywoäuje próby jej modyfi- kacji oraz takiej definicji przestrzeni, aby byäo jasne, do kogo ona naleĔy [Cooper, Sarkissian 1986; Lay 1996].

Pomimo licznych badaþ zwiñ- zanych ze zjawiskami terytorialnymi, problematyka zwiñzku pomiö- dzy sposobem uksztaätowania przestrzeni, w tym przestrzeni Ĉrodowi- ska zamieszkania, a odbiorem terytorialnym przestrzeni i zachowaniami terytorialnymi mieszkaþców nie jest wciñĔ dostatecznie rozpozna- na. Wyniki badaþ prowadzonych na Ĉwiecie nie dajñ siö w caäoĈci od- nieĈè do warunków polskich, któ- rych specyfika, zwiñzana z trybem Ĕycia mieszkaþców, ich potrzebami, oczekiwaniami, sytuacjñ Ĕycio- wñ itp., sprawia, Ĕe zjawiska terytorialne, w pewnych aspektach, mogñ przebiegaè odmiennie. Dlatego okre- Ĉlenie zasad dotyczñcych ksztaäto- wania przestrzeni mieszkaniowych w Polsce w odniesieniu do zjawisk terytorialnych, wymaga wciñĔ pogäö-

bionych badaþ i studiów prowadzñ- cych m.in. do rozpoznania wpäywu cech fizycznych (wyznaczników te- rytoriów) i spoäecznych (zachowaþ i typów uĔytkowników) przestrzeni na jej odbiór w aspekcie terytorialnym, na sposób wykorzystania spo- äecznej przestrzeni i jej funkcjonowa- nie terytorialne.

Przyjöte przez badaczy po- dziaäy przestrzeni w hierarchii terytorialnej sñ zróĔnicowane. Najprost- sze zawierajñ trzy kategorie – przestrzenie publiczne, semipubliczne (póäpubliczne) i prywatne, bardziej rozbudowane przyjmujñ kategorie poĈrednie (np. przestrzenie póäpry- watne). Autorka prowadzñc badania przyjöäa osiem kategorii terytorialnych, gdyĔ obserwacje terenowe wykazaäy na tyle duĔe zróĔnico- wanie cech terytorialnych, Ĕe opisanie ich z uĔyciem jedynie trzech lub czterech kategorii mogäoby dopro- wadziè do niekorzystnych uprosz- czeþ. Dodatkowo analizujñc relacje terytorialne przestrzeni autorka badaäa jñ pod kñtem podatnoĈci na czasowe zajmowanie w charakte- rze tzw. rewirów przenoĈnych, które A. Krzymowska -Kostrowicka (1997) okreĈla jako mikroterytoria, bronio- ne najczöĈciej na podstawie „przy- wileju” wczeĈniej przybyäego. Takie przestrzenie budujñ poczucie pry- watnoĈci o innych charakterze, niĔ terytoria prywatne czy semiprywatne.

Przyjöto dwie grupy jednostek analiz. W pierwszej wyróĔnikiem byäa przynaleĔnoĈè terytorialna prze-

strzeni w ukäadzie hierarchicznym.

Wyszczególniono kategorie:

1. Przestrzenie prywatne, w których stwierdzono silne oznaki przy- naleĔnoĈci terytorialnej do okre- Ĉlonych osób lub rodzin (m.in.

ogródki frontowe lub tylne, gdzie pojawiajñ siö jednoznaczne mar- kery w postaci ozdobnych nasa- dzeþ wymagajñcych staäej pie- lögnacji, oznaczenia granic po- przez zbudowane przez miesz- kaþców päotki, murki itp.);

2. Przestrzenie prywatne ze säabymi oznakami przynaleĔnoĈci terytorialnej do okreĈlonych osób lub rodzin. (gäównie ogródki przy blo- kach, w których nie stwierdzono intensywnych prac pielögnacyj- nych);

3. Przestrzenie semiprywatne, w od- biorze spoäecznym przynaleĔne grupie mieszkaþców z okreĈlone- go fragmentu zespoäu mieszkaniowego (z najbliĔszej klatki, z bloku bñdĒ jego czöĈci);

4. Przestrzenie semiprywatne ze säa- bymi oznakami przynaleĔno- Ĉci terytorialnej do mieszkaþców z okreĈlonego fragmentu zespo- äu mieszkaniowego (nie odbierane, z punktu widzenia przynaleĔ- noĈci terytorialnej, jednoznacznie – majñ pewne cechy przestrzeni semiprywatnych, jednak traktowane sñ takĔe, przez czöĈè mieszkaþców, jako miejsca na- leĔñce do caäego zespoäu mieszkaniowego, z których kaĔdy ma prawo korzystaè w jednakowym stopniu);

(6)

5. Przestrzenie semipubliczne, odbierane jako naleĔñce do wszystkich mieszkaþców zespoäu (na równych prawach) – miejsca jednoznacznie odbierane jako wspólna wäasnoĈè mieszkaþców badanego zespoäu;

6. Przestrzenie semipubliczne ze säabymi oznakami przynaleĔ- noĈci terytorialnej do mieszkaþ- ców zespoäu mieszkaniowego, posiadajñce czöĈciowo cechy przestrzeni publicznej (przestrze-

nie czösto uĔytkowane przez oso- by spoza badanego zespoäu);

7. Przestrzenie publiczne, które ce- chuje brak jakichkolwiek oznak przynaleĔnoĈci terytorialnej.

W drugiej grupie jednostek analiz wyróĔniono dwa typy przestrzeni, które funkcjonujñ jako tzw. rewi- ry przenoĈne:

I. Miejsca peäniñce rolö rewirów przenoĈnych, gdzie prawa do terytorium naleĔñce do zajmujñ-

cych je osób sñ czytelnie odbierane i na ogóä respektowane;

II. Miejsca peäniñce czasami rolö re- wirów przenoĈnych, przy czym prawa do terytorium naleĔñce do zajmujñcych je osób odbierane sñ niezbyt czytelnie i nie zawsze sñ respektowane.

Przykäadowe wyniki analiz przedstawiono w formie graficznej (ryc. 4).

Aspekt zwi»zany

z kontaktami spoÁecznymi Aspect related to social contacts

Wiözi sñsiedzkie sñ jednym z podstawowych elementów budu- jñcych kategoriö, jakñ jest sñsiedz- two. Osäabienie owych wiözi stanowi obecnie istotny problem, którego przyczyny wciñĔ sñ badane. W badaniach tych jednakĔe, obejmujñcych m.in. te aspekty dziaäaþ i zjawisk podtrzymujñcych wiözi sñsiedzkie, które odnoszñ siö do dziaäaþ spoäecz- nych i do poczucia wzajemnej po- mocy, czösto, jak zauwaĔajñ O. Skja- eveland i T. Gärling (1997), pomija- ne sñ mechanizmy takie, jak projektowanie przestrzeni spoäecznej. Nie jest to säuszne, gdyĔ jednym z naj- waĔniejszych skutków projektowania odnoszñcych siö do zachowania czäowieka jest uäatwienie lub znie- chöcenie do kontaktów miödzy ludĒ- mi. Zgodnie z poglñdem L.A. Festin- gera i in. (1950), spoäeczna interak- cja wzmoĔona zostaje dziöki obec- Oznaczenia:

1. Przestrzenie prywatne – silne oznaki przynaleĔnoĈci terytorialnej 2. Przestrzenie prywatne – säabe oznaki przynaleĔnoĈci terytorialnej 3. Przestrzenie semiprywatne

4. Przestrzenie semiprywatne – säabe oznaki przynaleĔnoĈci terytorialnej 5. Przestrzenie semipubliczne

6. Przestrzenie semipubliczne – säabe oznaki przynaleĔnoĈci terytorialnej 7. Przestrzenie publiczne

I. Miejsca peäniñce rolö rewirów przenoĈnych – prawa do terytorium czytelnie odbierane i na ogóä respektowane

II. Miejsca peäniñce czasami rolö rewirów przenoĈnych – prawa do terytorium odbierane niezbyt czytelnie i nie zawsze respektowane

(7)

noĈci trzech czynników: moĔliwo- Ĉci i skäonnoĈci do pasywnych kon- taktów, bliskoĈci (sñsiedztwa) z innymi oraz odpowiedniej przestrzeni do interakcji. Elementy te wskazujñ na istotnñ rolö, jakñ odgrywa sposób uksztaätowania przestrzeni w formo- waniu siö kontaktów miödzy miesz- kaþcami osiedla.

Prowadzone przez autorkö badania miaäy, miödzy innymi, na celu ustalenie, jakie cechy w okreĈlonych, zróĔnicowanych na badanych terenach, sytuacjach przestrzennych i spoäecznych wpäywajñ na czöstotli-

woĈè kontaktów pomiödzy uĔytkow- nikami. NajczöĈciej badane sñ kontakty bezpoĈrednie, jak wspólne rozmowy, zabawy, pozdrawianie napo- tkanych osób itp. ale, jak zauwaĔa Shu -Chun (2006), do zachowaþ spo- äecznych zaliczyè moĔna takĔe kontakty pasywne, jak kontakty wzroko- we i ukäony, obserwacja wydarzeþ czy säuchanie innych [Shu -Chun 2006, s. 194]. Dlatego, w celu okre- Ĉlenia tych zaleĔnoĈci, analizowano nie tylko intensywnoĈè kontaktów spoäecznych, ale takĔe ich rodzaj.

Przyjöto dwa kryteria podziaäu przestrzeni ze wzglödu na jej cechy interakcyjne. Pierwszym kryterium byäa czöstotliwoĈè kontaktów spo- äecznych, w ramach której wyróĔ- niono trzy typy przestrzeni:

1. Przestrzenie, których cechñ jest czöste wystöpowanie kontaktów spoäecznych;

2. Przestrzenie cechujñce siö Ĉred- niñ intensywnoĈciñ zachodzñcych w ich obröbie kontaktów spoäecz- nych;

3. Przestrzenie, w obröbie których kontakty spoäeczne zachodzñ rzadko lub nie ma ich wcale.

Drugim kryterium, byäy do- minujñce rodzaje wystöpujñcych w nich kontaktów spoäecznych, gdzie wyróĔniono:

A. Kontakty w obröbie grup spoäecz- nych (spotkania w grupach rodzinnych, sñsiedzkich, towarzyskich itp., czösto planowane);

B. Kontakty oparte na säabych wiö- ziach spoäecznych (spotkania osób z sñsiedztwa nie tworzñcych grup towarzyskich lub rodzinnych majñce na ogóä charakter przy- padkowy);

C. Kontakty bierne oparte na obserwacji innych osób i ich zacho- waþ.

Na ogóä przestrzenie mieszczñ- ce siö na badanych terenach sñ miej- scem kontaktów róĔnego typu. Ana- lizujñc cechy interakcyjne przestrzeni oznaczono, dla poszczegól- nych miejsc, te typy kontaktów, któ- re sñ dla nich przewaĔajñce (ryc. 5).

Oznaczenia:

1. Przestrzenie, których cechñ jest czöste wystöpowanie kontaktów spoäecznych

2. Przestrzenie cechujñce siö Ĉredniñ intensywnoĈciñ zachodzñcych w ich obröbie kontaktów spoäecznych

3. Przestrzenie, w obröbie których kontakty spoäeczne zachodzñ rzadko lub nie ma ich wcale A. Kontakty w obröbie grup spoäecznych (interakcje)

(8)

Aspekt wizualny Visual aspect

Tendencje w polityce mieszka- niowej w Polsce w latach powojennych, a szczególnie w okresie ma- sowego wznoszenia osiedli mieszkaniowych w technologiach prefa- brykowanych, negatywnie zawaĔyäy na ich jakoĈci w odniesieniu zarów- no do samych budynków, materia- äów, z jakich byäy budowane, stan- dardów mieszkaþ, jak i do zagospodarowania terenu. Wprowadzane oszczödnoĈci, których celem byäo jak najszybsze zapewnienie mieszkaþ spoäeczeþstwu sprawiäo, Ĕe wszel- kie inwestycje, które nie byäy ko- nieczne, w tym inwestycje zwiñza- ne z urzñdzeniem terenów rekreacyjnych na nowo wznoszonych osiedlach, byäy zaniechane lub odkäa- dane na däuĔszy czas. W efekcie za- równo poziom zainwestowania, jak i utrzymania terenu odbiega na ogóä daleko od oczekiwanego. W szcze- gólnoĈci daje siö zauwaĔyè niedo- statek form zieleni, najczöĈciej ubo- giej i Ēle utrzymanej, na co miesz- kaþcy zwracajñ uwagö powszech- nie w swoich wypowiedziach. Brak bogatej i dobrze utrzymanej szaty ro- Ĉlinnej ma wpäyw nie tylko na niskñ ocenö estetyki terenu osiedli ale tak- Ĕe na odczucia mieszkaþców, któ- rych naturalne potrzeby zwiñzane z kontaktem z przyrodñ nie zostajñ, w stopniu wystarczajñcym dla rekre- acji codziennej, zaspokojone.

Poczynione obserwacje i badania autorki wykazaäy, Ĕe tymi ele- mentami zwiñzanymi z formñ i tre- Ĉciñ przestrzeni, które najsilniej wpäy- wajñ na jej ocenö oraz preferencje wyraĔajñce siö wyborem miejsc re- kreacji sñ: stan utrzymania terenu i obecnoĈè elementów naturalnych.

Te czynniki w efekcie przyjöto jako jednostki analizy przy ocenie wizu- alnej badanych osiedli.

Jako podstawowe kryterium analizy cech wizualnych przestrzeni przyjöto ocenö jej wyglñdu przez mieszkaþców. Oznaczono i opisa-

no te elementy, które wymieniane byäy jako:

I. najäadniejsze na osiedlu, II. oceniane negatywne.

Ponadto, biorñc pod uwagö wnioski dotyczñce kryteriów oceny estetycznej terenu osiedla przez jego mieszkaþców, przyjöto dwie pomoc- nicze jednostki analizy. Pierwszñ byä udziaä form przyrodniczych w zagospodarowaniu terenu. WyróĔniono:

1. przestrzenie, w zagospodarowaniu których przewaĔajñ formy przyrodnicze;

2. przestrzenie, w których formy przyrodnicze zdecydowanie do- Ryc. 6. Cechy wizualne przestrzeni wewnñtrzblokowej na Pilczycach – wyniki analiz

Fig. 6. Visual features of the interblock space in Pilczyce – the results of the analysis Oznaczenia:

I. Najäadniejsze na osiedlu, II. Oceniane negatywne

1. Przestrzenie, w zagospodarowaniu których przewaĔajñ formy przyrodnicze 2. Przestrzenie, w których formy przyrodnicze zdecydowanie dominujñ nad formami

architektonicznymi

3. Przestrzenie, które uksztaätowane sñ zarówno przez formy przyrodnicze o charakterze naturalnym, jak i formy architektoniczne oraz ogrodowe

4. Przestrzenie, w których dominujñcñ rolö odgrywajñ formy architektoniczne A. Przestrzenie o ponadstandardowym poziomie urzñdzenia i utrzymania

B. Przestrzenie o przeciötnym wyglñdzie i standardowym poziomie utrzymania (podstawowe prace konserwatorskie i pielögnacyjne)

C. Przestrzenie zaniedbane lub zdewastowane

(9)

minujñ nad formami architektonicznymi;

3. przestrzenie, które uksztaätowa- ne sñ zarówno przez formy przyrodnicze o charakterze naturalnym, jak i formy architektoniczne oraz ogrodowe (przyroda wy- raĒnie przeksztaäcona przez czäo- wieka);

4. przestrzenie, w których dominu- jñcñ rolö odgrywajñ formy architektoniczne, formy przyrodnicze jedynie im towarzyszñ.

Drugñ pomocniczñ jednostkñ analizy byä stan techniczny i poziom urzñdzenia i utrzymania terenu. Wy- róĔniono:

A. przestrzenie o ponadstandardowym poziomie urzñdzenia i utrzymania;

B. przestrzenie o przeciötnym wy- glñdzie i standardowym poziomie utrzymania (podstawowe prace konserwatorskie i pielögnacyjne);

C. przestrzenie zaniedbane lub zdewastowane.

Przykäadowe, wybrane wyniki analiz przedstawiano w formie graficznej (ryc. 6).

Wykorzystanie wyników badaÃ i analiz

Using the results of research and analysis

Uzyskane wyniki badaþ wyko- rzystano kolejno do:

wyodröbnienia, w wyniku analizy typów zachowaþ majñcych miejsce w opisanych oĈrodkach aktywnoĈci, charakterystycznych ukäadów zachowaþ, które wystö- pujñ na wszystkich lub prawie wszystkich badanych osiedlach, okreĈlenia ich struktury z wy- szczególnieniem zachowaþ podstawowych, generujñcych inne zachowania, i zachowaþ towa- rzyszñcych, gdzie te pierwsze uznaè naleĔy za podstawö okre- Ĉlania programów funkcjonalnych terenów osiedla;

okreĈlenie, w wyniku analizy struktury przestrzeni pod katem jej cech terytorialnych, spoäecz- nych i wizualnych wpäywu cech fizycznych badanego Ĉrodowi- ska na: (1) zachowania terytorialne i na odbiór przestrzeni jako te- rytoriów na róĔnych poziomach hierarchii; (2) na kontakty spo- äeczne; (3) na odbiór i ocenö wy- glñdu przestrzeni przez mieszkaþ- ców osiedla;

sformuäowanie wniosków doty- czñcych cech przestrzeni tere- nów rekreacyjnych w zespoäach mieszkaniowych poĔñdanych ze wzglödu na ich oddziaäywanie na zachowania i odczucia miesz- kaþców w analizowanych aspektach (uĔytkowym, terytorialnym, interakcyjnym i wizualnym).

budowy modelu strefowego, w trzech etapach postöpowania:

ETAP 1. wyznaczenie zbioru za- chowaþ stanowiñcych punkt wyj- Ĉcia do rozwiñzaþ modelowych

oraz okreĈlenie dla nich wyma- gaþ przestrzennych;

ETAP 2. segregacja zachowaþ ze wzglödu na wzajemne relacje i zgodnoĈè cech przestrzennych – wyznaczenie podstawowych stref;

ETAP 3. propozycja modelu strefowego.

Podsumowanie

Conclusion

W tradycyjnym sposobie myĈle- nia o projektowaniu, takĔe ksztaäto- waniu Ĉrodowiska mieszkaniowego, jako kategoriö wyjĈciowñ przyjmowano potrzebö czäowieka, któ- ra stawaäa siö podstawñ do formuäo- wania wskazaþ i wytycznych doty- czñcych zagospodarowania terenu, jego wyposaĔenia i formy przestrzen- nej. Potrzeby takie okreĈlano najczö- Ĉciej dla róĔnych grup uĔytkowników (gäównie grup wiekowych). PodejĈcie to ma takñ wadö, Ĕe w zbyt maäym stopniu uwzglödnia zachowania ludzi w przestrzeni albo, ujmujñc problem szerzej, rolö, jakñ peäni czäo- wiek w tej przestrzeni dla zachowaþ i zaspakajania potrzeb innych ludzi.

Przestrzeþ, o czym nie moĔna zapo- minaè – to nie tylko formy fizyczne, ale takĔe znajdujñcy siö w tej przestrzeni ludzie i ich zachowania. Nie- jednokrotnie to wäaĈnie ludzie sta- nowiñ podstawö wyboru przestrzeni jako miejsca zachowaþ rekreacyjnych i to oni majñ istotny, a czasem decydujñcy, wpäyw na pojawiajñce

(10)

siö formy zachowaþ. Tylko traktowa- nie obu, budujñcych miejsce, syste- mów – Ĉrodowiska fizycznego i spo- äecznego – moĔe daè prawdziwy obraz sytuacji, w jakiej funkcjonuje czäowiek. Czäowiek ten, jest z jednej strony podmiotem w projektowaniu, którego celem jest zaspokojenie jego potrzeb, z drugiej – staje siö przed- miotem – elementem projektowane- go Ĉrodowiska.

Prezentowana metodologia oparta na obserwacji zachowaþ ludzi i ich relacji ze Ĉrodowiskiem fizycz- nym i spoäecznym przestrzeni w róĔ- nych aspektach nie byäa dotychczas stosowana przy badaniu relacji po- miödzy czäowiekiem a Ĉrodowiskiem mieszkaniowym. Wyniki badaþ sta- nowiñ nie tylko efekt rozpoznania za- chowaþ pojawiajñcych siö w danych sytuacjach przestrzennych, ale tak- Ĕe pozwalajñ na lepsze zrozumienie i opisanie zjawisk zwiñzanych z me- chanizmami tych zachowaþ w Ĉrodo- wisku przestrzeni spoäecznej.

Ryciny wykonaäa autorka.

Figures made by author.

Aleksandra Lis Instytut Architektury Krajobrazu

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Institute of Landscape Architecture

Wrocäaw University of Environmental and Life Sciences

Literatura

1. Baþka A., 2002, Spoäeczna psy- chologia Ĉrodowiskowa. Seria: „Wy- käady z Psychologii”, Naukowe Scho- lar, Warszawa, t. 9.

2. Barker R. G., 1987, Prospecting in environmental psychology: Oska- loosa revisited [w:] “Handbook of environmental psychology” pod red.

D. Stockols, I. Altman, t. 2, s. 1413- -1432.

3. Barker R. G., 1990, Recollections of the Midwest Psychological Field Station [w:] “Environment and Beha- vior”, 22, s. 503–513.

4. Chmielewski J.M., Mirecka M., 2007, Modernizacja osiedli miesz- kaniowych, Oficyna Wyd. Politech- niki Warszawskiej, Warszawa.

5. Cooper M. C.C, Francis C, 1998, People places: design guidelines for urban open space, John Wiley &

Sons, New York

6. Cooper M. C.C, Sarkissian W., 1986, Housing As If People Mattered, University of California Press, Berke- ley.

7. Festinger L.A., Schachter S., Back K., 1950, Social pressures in informal groups, New York Harper & Row.

8. Francis M., 1989, Changing va- lues for public spaces [w:] “Landsca- pe Architecture”, January/February, s. 54–59.

9. Krzymowska -Kostrowicka A., 1997, Geoekologia turystyki i wypo- czynku, PWN, Warszawa.

10. Lay M. C.,1996, Relationships be- tween site layout and spatial behavio- ur in low -income housing schemes [in:] Evolving Environmental Ideas

– Changing Way of Life, Values and Design Practices” pod red. M. Gray, IAPS 14 Conference Proceedings, 30 July – 3 August 1996, s. 159–168.

11. Lay M. C.,1998, Site layout, ter- ritorial organization and social beha- viour in residential environments [w:]

“Shifting Balances – Changing Roles in Policy, Research and Design” pod red. J. Tecklenburg, J. Van Andel, J. Smeets, A. Seidel, Proceedings of the 15^th International Association for People -Environment Studies Confe- rence, s. 187–201.

12. Lay M. C., Reis A., 1994, The im- pact of housing quality on the urban image [w:] “The Urban Experience – A People –Environment Perspecti- ve” pod red. S. J. Neary, M. S. Symes and F. E. Brown, Proceedings 13th In- ternational Conference of the IAPS, Manchester (UK) 13–15 July 2001.

13. Newman O., 1972, Defensi- ble space: crime prevention through urban design, MacMillan, New York.

14. Proshansky, Ittelson W. H., Rivlin L. G. (red.), Environmental Psycho- logy: Man and His Physical Setting, Holt, Rinehart & Winston, New York.

15. Shu -Chun L. H., 2006, A study of outdoor interactional spaces in high- -rise housing. “Landscape and Urban Planning”, 78, s. 193–204.

16. Skjaeveland O., Gärling T., 1997, Effects of interactional space of neigh- bouring [w:] “Journal of Environmen- tal Psychology”, 17, s. 181–198.

17. Studer R. G., 1970, The Dyna- mics of Behavior Contingent Physi- cal System [w:] H.M.