JERZY JAROSŁAW SMOLICZ 2 lutego 1935 – 3 listopada 2006
3 listopada 2006 roku zmarł w Australii znakomity uczony pracujący poza krajem, twórca koncepcji wielokulturowości. Miał obywatelstwo brytyjskie i au−
stralijskie.
Jerzy J. [George] Smolicz urodził się 2 lutego 1935 roku w Warszawie. Był synem Adolfa Kotwica Smolicza i Janiny Smoliczowej, z domu Kuroczyckiej.
Wychowywał się w Nieświeżu, gdzie jego rodzice, wywodzący się z okoliczne−
go ziemiaństwa, pracowali jako nauczyciele. Podzielił tragiczny los mieszkań−
ców Kresów Rzeczpospolitej. Ojca, jako oficera rezerwy, wywieziono do łagru na Syberii, a Jerzy J. Smolicz z matką został deportowany w 1940 roku do koł−
chozu w Kazachstanie.
Po utworzeniu Armii Andersa rodzina Smoliczów zdołała wydostać się przez Azję Środkową i Morze Kaspijskie do Persji. W Teheranie Jerzy J. Smolicz roz−
począł naukę w polskiej szkole (1942–1945). W 1945 roku przez Bagdad i Syrię wraz z matką dostał się do Libanu, gdzie przebywali dwa lata, podczas gdy oj−
ciec nadal służył w armii we Włoszech. Uczęszczał wówczas do prowadzonej w języku francuskim szkoły oo. jezuitów.
Przejęcie władzy w Polsce przez komunistów zmusiło rodzinę Smoliczów do emigracji i przyjęcia obywatelstwa brytyjskiego. Jerzy J. Smolicz znalazł się w północnej Szkocji, gdzie kształcił się już w języku angielskim. Doświadczenie wielu kultur było w jego biografii wcześnie i głęboko zakorzenione. W latach 1953–1960 studiował na Wydziale Chemii Uniwersytetu Edynburskiego, a na−
stępnie w Oksfordzie – chemię, historię nauki i nauki społeczne. Doktoryzował się w 1960 roku. Pracował w Lincoln College w Oksfordzie (1961–1963), a na−
stępnie wykładał w University of Leicester (1963–1965). W 1965 roku wyjechał wraz z rodzicami do Australii, gdzie na Uniwersytecie w Adelajdzie uzyskał sta−
nowisko wykładowcy. Na Uniwersytecie tym pracował do końca życia, tworząc ośrodek badawczy – laboratorium australijskiego narodu wielokulturowego.
Zmarł w swym domu w Millswood. Jak w badaniach, tak i w życiu osobistym, szczególną wartością była dla niego rodzina. Wielką troską otaczał swych rodzi−
ców i dzieci – Krzysztofa i Kamilę oraz wnuki – Jeremiego i Oleńkę. Polacy i Australijczycy pożegnali Jerzego 11 listopada 2006 roku w kościele Zmar−
twychwstania Pańskiego. Prywatny pogrzeb odbył się na najstarszym cmentarzu osadników polskich w Australii w Sevenhill, gdzie spoczął obok rodziców.
Jerzy J. Smolicz znany jest jako wybitny badacz etniczności, twórca koncep−
cji wielokulturowości i rdzenia kulturowego. Pierwsze jego publikacje były z za−
kresu chemii (1962–1965), ale wkrótce badanie reakcji chemicznych zastąpiły badania interakcji społecznych. Do tej problematyki przeszedł płynnie, zajmując się historią nauki, teorią nauki i naukami o nauce. Warto tu wspomnieć artykuł (1970) dotyczący paradygmatów w naukach przyrodniczych i w socjologii, arty−
kuły dotyczące socjologii nauki i wreszcie socjologii humanistycznej. Wkrótce potem rozpoczął badania nad zmianą paradygmatu interakcji kulturowych.
Był znakomitym uczonym, jasno formułującym koncepcje teoretyczne, ale miał też nieczęsto spotykaną umiejętność formułowania projektów zmian spo−
łecznych. Za rządów Malcolma Frasera, w 1984 roku przewodniczył zespołowi powołanemu do badania wielokulturowości w edukacji. Jego raport Education for Cultural Democracy stał się podstawą polityki wielokulturowości. Jak stwier−
dza Federation of Ethnic Communities’ Councils of Australia, Jerzy J. Smolicz ma ogromny wkład w kształtowanie tożsamości australijskiej. W 1988 roku otrzymał Order of Australia (AM) za zasługi dla australijskiej wielokulturowo−
ści. Model wielokulturowości przynoszący widoczne efekty w Australii, propo−
nował także dla wielokulturowych krajów Azji i innych regionów świata. Uwa−
żał, że model interakcji kultur i edukacji międzykulturowej można zastosować także w Europie, która odkrywa swą różnorodność kulturową, w tym – jak pisał – perspektywę europejsko−muzułmańską. Eksperyment australijski był więc la−
boratorium procesów interakcji kulturowych w skali globalnej i koncepcji pań−
stwa pluralistycznego, w którym – jak pisał – „sama myśl o zduszeniu lub elimi−
nacji etnicznej identyfikacji oraz zrodzonej z niej solidarności grupowej jest nie tyle niepraktyczna, ile niepożądana”. W swych badaniach nad przekraczaniem granic kultur nawiązywał do polskiej tradycji socjologii kulturowej i socjologii narodu, szczególnie do Floriana Znanieckiego, a potem także do rozwijanej rów−
nolegle przez Antoninę Kłoskowską, z którą był zaprzyjaźniony, teorii identyfi−
kacji narodowej i walencji kulturowej.
Był profesorem w utworzonej specjalnie dla niego Katedrze Edukacji (1987), a także dyrektorem (od 1989 roku) Center for Intercultural Studies and Multi−
cultural Education (CISME). Zgromadził wokół siebie zdolnych współpracow−
ników, z którymi prowadził badania wielu grup etnicznych. Opublikował sześć książek autorskich, sześć współautorskich oraz ponad 200 artykułów w czasopi−
smach i pracach zbiorowych. Margaret Secombe i Joseph Zajda wydali zbiór najbardziej znanych tekstów: J. J. Smolicz on Education and Culture (1999).
W 1976 roku został członkiem Academy of Social Sciences w Australii. Był członkiem komisji rządowych i organizacji społecznych, zajmujących się pro−
blematyką emigracji i polityki edukacyjnej, a szczególnie ochroną języków grup etnicznych. Język, idąc za koncepcjami Znanieckiego, uważał za szczególną wartość społeczną, a erozje i śmierć języków zdominowanych mniejszości uwa−
żał za zjawisko zubażające kulturę. Został pierwszym laureatem UNESCO Linguapax Prize (Barcelona 2002) w uznaniu zasług dla badania polityki języ−
kowej w różnicowanych lingwistycznie społeczeństwach. Jerzy J. Smolicz otrzymał wiele innych zaszczytnych nagród i wyróżnień. Szczególnie cenił ty−
tuł profesora honorowego Pontifical and Royal University of St. Thomas w Ma−
nilii (1993). Był Kawalerem Maltańskim.
Uczestniczył w pracach International Institute of Sociology i International So−
ciological Association. Był członkiem redakcji wielu czasopism, redaktorem „Eu−
ropean Journal of Education”; „Asian and Pacific Migration Journal”; „World Studies in Education”; „Education and Society” i innych. Jego prace przekładano na języki: niemiecki, francuski, włoski, filipiński i polski. Wielokrotnie był profe−
sorem wizytującym w Wielkiej Brytanii, w Niemczech, na Filipinach, w Japonii i w Polsce. W 1995 roku został członkiem zagranicznym Polskiej Akademii Umiejętności. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku był profesorem wizytują−
cym w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego i w Instytucie Studiów Politycznych PAN, a także w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
Jerzy J. Smolicz badał systemy edukacji jako systemy społeczne. Zajmował się wszystkimi typami systemów edukacyjnych, od kształcenia elementarnego
po kształcenie wyższe – zarówno w obszarze publicznym, jak i niepublicznym, a także globalnymi procesami umasowienia kształcenia wyższego i jego prywa−
tyzacją w perspektywie porównawczej. Standardy kształcenia i ewaluacji, które były kolejnym polem jego badań odnosił do wartości społecznych, którym sys−
tem edukacji miał służyć. Był członkiem instytucji wypracowującej kryteria ewa−
luacji i uznawalności dyplomów kształcenia przybywających do Australii emi−
grantów – National Office of Overseas Skills Recognition (NOOSR).
Wniósł wiele do kultury polskiej poza krajem poprzez badania Polonii austra−
lijskiej, której poświęcił m.in.: Zostać Australijczykiem? Polski dom, australijska szkoła (1990, współautor Margaret J. Secombe), Australijczycy polskiego pocho−
dzenia. Studium adaptacji i asymilacji młodego pokolenia (1984, współautor Ro−
ger McL. Harris). W 1998 roku został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orde−
ru Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.
Za najważniejszą pracę Jerzego J. Smolicza uważa się Culture and Education in a Plural Society (Canberra 1979) [przekł. pol.: Kultura i nauczanie w społe−
czeństwie wieloetnicznym, 1990], w niej bowiem przedstawił swą teorię interak−
cji kulturowej, wewnętrznego kulturowego pluralizmu jako przeciwieństwa etno−
centryzmu, separatyzmu i powierzchownego zewnętrznego tylko zróżnicowania kulturowego. W odpowiedniej polityce edukacyjnej upatrywał narzędzia zarów−
no lokalnych, jak i dalekosiężnych zmian w kierunku pluralistycznej demokracji kulturowej oraz internalizacji pluralizmu i wielokulturowości. Wraz z Richardem J. Wattsem wydał na ten temat pracę zbiorową Cultural Democracy and Ethnic Pluralism: Multicultural and Multilingual Policies in Education (1997). Opraco−
wał koncepcję systemów ideologicznych wartości i norm grupowych oraz syste−
mów społecznych, w których wyróżnił systemy pierwotne i wtórne – a co za tym idzie, typy interakcji pomiędzy grupami kulturowymi, zróżnicowanymi pod względem wartości rdzennych i systemów społecznych. Jest to twórcze roz−
winięcie humanistycznej, interakcyjnej, kulturowej teorii socjologicznej w na−
wiązaniu do Roberta M. MacIvera, kontynuującego tradycję szkockiej myśli spo−
łecznej, a przede wszystkim do Floriana Znanieckiego i jego zasady współczyn−
nika humanistycznego. Pod wieloma względami szedł więc podobną drogą co in−
ny polski uczony w Australii – Jerzy Zubrzycki.
Chociaż wkład Jerzego J. Smolicza do teorii wielokulturowości i polityki od−
noszącej się do etniczności i kultur narodowych wysuwa się najczęściej na plan pierwszy, to trzeba zwrócić uwagę na głęboko humanistyczny rys jego dorobku, a więc teorię kulturową osoby jako uczestnika życia społecznego. Także tutaj in−
spirował go Znaniecki swą koncepcją jednostki jako wartości kulturowej i spo−
łecznej. Równie ważnym zagadnieniem, jak kultura i nauczanie w społeczeń−
stwie pluralistycznym, są osobowe systemy kulturowe w społeczeństwie plurali−
stycznym. Jerzy J. Smolicz bowiem, tak jak grupowym systemem społecznym i grupowym systemem kulturowym, zajmował się też relacjami społecznymi,
które buduje jednostka w swej indywidualnej biografii (osobowy system społecz−
ny – pierwotny i wtórny) oraz osobowymi systemami kulturowymi, wskazując na warunki odejścia od rozpowszechnionego w świecie osobowego typu etno−
centrycznego. Konstruując model interakcji pomiędzy grupami etnicznymi w społeczeństwach wielokulturowych przyjął perspektywę socjologii humani−
stycznej. Najważniejszą wartością z tej perspektywy jest jednostka jako wartość kulturowa, a węziej, jako wartość społeczna, podobnie jak język specyficznie jest wartością lingwistyczną, ale szerzej jest wartością kulturową, jak podkreślał to w tekście Social Systems in Multicultural Societies zamieszczonym w księdze poświęconej pamięci Stanisława Ossowskiego. Własny, osobisty system kulturo−
wy, tworzony przez obcowanie od dzieciństwa z wieloma kulturami i językami łączył z bogatą siecią relacji przyjaźni w świecie. Utrzymywał bliskie kontakty i współpracował z wieloma ośrodkami w Polsce, zbliżając dzięki temu te środo−
wiska, szczególnie z Warszawy, Krakowa i Lublina.
W ostatnich latach wiele uwagi poświęcał problemom partykularyzmu i uni−
wersalizmu wartości, europejskiej koncepcji państwa−narodu w innych kontek−
stach kulturowych i cywilizacyjnych, problemom praw człowieka i możliwości uniwersalizacji demokracji.
Cześć jego pamięci.
Elżbieta Hałas
