Janusz Jankowiak, Jerzy Bieñkowski
Zak³ad Badañ rodowiska Rolniczego i Lenego PAN w Poznaniu
ZMIANY STRUKTURY GOSPODARSTW INDYWIDUALNYCH W WIELKOPOLSCE I POLSCE W LATACH 1988-2002 CHANGES OF PRIVATE FARMS STRUCTURE IN WIELKOPOLSKA
AND POLAND IN THE YEARS 1988-2002
S³owa kluczowe: gospodarstwa indywidualne, liczba gospodarstw, powierzchnia u¿ytków rolnych, przep³yw ziemi
Key words: private farms, farm number, agricultural acreage, land transfer
Synopsis. Przedstawiono liczbê gospodarstw indywidualnych i zajmowane przez nie powierzchnie u¿ytków rolnych, w grupach obszarowych, w okresach objêtych trzema spisami rolnymi: 1988, 1996 i 2002 r., w Wielkopolsce i Polsce. W analizowanych okresach zmniejszy³a siê ogólna liczba gospodarstw indywidualnych i wzros³a zajmowana przez nie powierzchnia u¿ytków rolnych. W grupach obszarowych wzros³a g³ównie liczba gospodarstw o powierzchni powy¿ej 15 ha, ale te¿ grupa 1-2 ha. W powierzchni gospodarstw indywi- dualnych uczestniczy³a ziemia z Zasobu Skarbu Pañstwa (ZSP).
Wstêp
Polityka rolna w Polsce pozostaje w dalszym ci¹gu przed dylematem zmiany struktury agrarnej, która cechuje siê utrwalanym od d³u¿szego czasu, silnym rozdrobnieniem. Problem ten zaostrzy³ siê od czasu wprowadzenia zasad liberalizacji gospodarki. Poddanie gospodarstw rolnych zasadom rynkowym wyeksponowa³o na pierwszy plan kryteria ekonomiczne gospoda- rowania, a wiêc z jednej strony poziom dochodowoci z gospodarstwa, zapewniaj¹cy utrzyma- nie siê gospodaruj¹cego, a z drugiej strony koniecznoæ konkurowania na rynku oraz mo¿liwo-
ci rozwojowych gospodarstwa. Warunki ekonomiczne wywo³ywa³y procesy adaptacyjne gospodarstw, g³ównie przez zmianê struktury produkcji, a tak¿e struktury wielkoci gospo- darstw. Uwa¿a siê, ¿e procesy adaptacyjne gospodarstw, jak i obrót ziemi¹ miêdzy rolnikami s¹ ci¹gle zbyt ma³e, aby mog³y przyczyniæ siê do znacznej zmiany struktury agrarnej [Ostrowski 1997, Paszkowski i in. 1998]. Proces ten przebiega z ró¿n¹ dynamik¹ i w ró¿nej skali w poszcze- gólnych regionach Polski. Na zmianê struktury gospodarstw indywidualnych oddzia³ywa³ rów- nie¿ dop³yw ziemi z Zasobu Skarbu Pañstwa [G³êbocki 1998, Jankowiak 1998].
Celem opracowania jest analiza zmian struktury gospodarstw indywidualnych w Wielko-
polsce na tle kraju.
Materia³ i metodyka
W analizie wykorzystano dane GUS, z powszechnych spisów rolnych 1988, 1996 i 2002 [GUS 1996, 2002, WODR 2000], materia³ów analitycznych US [US 1998,2003] oraz z ogólnych publikacji GUS [GUS 1996, 2002].
Klasy wielkoci gospodarstw rolnych przyjêto wg struktury stosowanej przez GUS, dla uzyskania ci¹g³oci danych. Dla ucilenia danych regionalnych ze spisów sprzed reformy administracyjnej kraju korzystano z danych ród³owych i konsultacji specjalistów z GUS. Ana- liz¹ objêto gospodarstwa indywidualne o powierzchni u¿ytków rolnych powy¿ej 1 ha. W oce- nie procesów zmian pos³u¿ono siê analiz¹ porównawcz¹.
Wyniki
W tabeli 1 podano liczebnoæ oraz po- wierzchniê u¿ytków rolnych gospodarstw indywidualnych, wg grup obszarowych, w latach przeprowadzonych, trzech ostat- nich, powszechnych spisów rolnych (w 1988, 1996 i 2002 r.). Na rysunku 1 przed- stawiono zmiany procentowego udzia³u liczby gospodarstw w poszczególnych grupach obszarowych, w ogólnej liczbie gospodarstw. W Wielkopolsce w okresie 1988-1996 ogólna liczba gospodarstw zmala³a o 5,3%, a w okresie 1996-2002 r. o 18,3%. W Polsce natomiast w tych prze- dzia³ach czasu liczba gospodarstw zmniej- szy³a siê odpowiednio o 5,8 i 10,0%. Dy- namika zmniejszania siê liczby gospodarstw w okresie 1988-1996 wyno- si³a rocznie 0,66% w Wielkopolsce i 0,73%
w Polsce. W latach1996-2002 natomiast dynamika zmian by³a znacznie wy¿sza i wy- nosi³a rocznie 3,05% w Wielkopolsce oraz 1,67% w Polsce. Przeciêtnie za ca³y anali- zowany okres (1988-2002) dynamika zmniejszania siê liczby gospodarstw w ci¹- gu jednego roku by³a w Wielkopolsce o 0,5% wy¿sza ni¿ w Polsce. W grupach ob- szarowych dynamika zmian by³a zró¿nico- wana (rys. 1). Procesowi zmniejszania liczby gospodarstw w grupach obszarowych 2- 15 ha towarzyszy³ g³ównie wzrost gospo- darstw o powierzchni powy¿ej 15 ha (w Wielkopolsce w ca³ym analizowanym okre- sie o 7,7 punktów procentowych i w Pol- sce odpowiednio o 4,0 punktów procen- towych). Podkreliæ nale¿y, ¿e zarówno w Wielkopolsce, jak i w Polsce w analizowa- nym okresie wzros³a liczba gospodarstw
gw,hcynlorwókty¿uainhczreiwopeinzezrpanawomjazihcynlaudiwydniwtsradopsogabzciL.1alebaT ecsloPiecslopokleiWwhcynlorwósipshcatalw,wtsradopsoghcyworazsbopurg noigeR jarkiataLjazdoR hcynad]ah[wtsradopsogeworazsboypurGme³ógO 2-15-27-501-751-0151 jecêiwi -okleiW akslop8891 6991 2002
.psogabzcil ]ah[RU.wop .psogabzcil ]ah[RU.wop .psogabzcil ]ah[RU.wop
95072 93114 33092 10804 95272 23873
46593 618631 20063 446711 10303 77289
22502 694421 08671 094501 91731 62418
46803 746662 46652 941712 92291 077161
13133 582014 99482 095743 03122 056962
04091 701983 32342 773886 52362 446358
081071 0948631 102161 1507151 289831 9952051 aksloP8891 6991 2002
.psogabzcil ]ah[RU.wop .psogabzcil ]ah[RU.wop .psogabzcil ]ah[RU.wop
633504 971906 253164 839556 638615 590327
841257 6265852 135766 7695912 264926 8219302 336813 5385391 792162 9200451 446612 1751031 664613 0001272 552952 8447612 678902 6690271 867242 6471992 683612 2108362 505281 3317222 2222231 529396 5955571 131260 304691 7000546 3757612 11373531 0831402 52595241 6271591 00916441 .ensa³weinawocarpo:o³dór
najmniejszych (1-2 ha), w mniejszym stopniu w Wielkopolsce (o 4 punkty procentowe), a w wiêkszym stopniu w Polsce (o 7,8 punktów procento- wych). Zjawisko to nie wi¹¿e siê z eko- nomicznymi przes³ankami zmiany struktury gospodarstw. Jest ono praw- dopodobnie wynikiem przepisów prawnych ustanawiaj¹cych mo¿liwo-
ci korzystania z tañszego ubezpiecze- nia KRUS, przez inne grupy zawo- dowe Na rysunku 2 przedstawiono zmia- ny powierzchni u¿ytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych w analizowanych okresach. W Wielko- polsce we wszystkich grupach ob- szarowych poni¿ej 15 ha mala³a po- wierzchnia zajmowanych przez gospodarstwa indywidualne u¿yt- ków rolnych. W Polsce w tych okre- sach mala³a powierzchnie u¿ytków rolnych w gospodarstwach w gru- pach obszarowych w przedziale 2-15 ha. Dynamicznie natomiast wzrasta³a powierzchnia u¿ytków rolnych w gru- pie gospodarstw powy¿ej 15 ha, sil- niej w Wielkopolsce ni¿ w Polsce (w latach 1988-2002 o 28,4 punkty pro- centowe w Wielkopolsce i o 24,7 punkty procentowe w Polsce). Dy- namika wzrostu powierzchni u¿ytków rolnych zajmowanych przez gospo- darstwa rolne w tej grupie by³a znacz- nie wiêksza ni¿ wzrost liczby gospo- darstw. Wzrasta³a, bowiem powierzchnia gospodarstw. Przeciêt- na, statystyczna powierzchnia u¿yt- ków rolnych przypadaj¹ca na 1 go- spodarstwo indywidualne, w grupie obszarowej powy¿ej 15 ha, wynios³a na koniec 2002 roku 32,4 ha w Wiel- kopolsce i 32,8 ha w Polsce. Ta grupa gospodarstw nawi¹zuje ju¿ swoj¹ po- wierzchni¹ do redniej wielkoci go- spodarstw w niektórych krajach eu- ropejskich, jak: Francja, Belgia, Dania, Irlandia [Paszowski i in. 1998]. Mo¿- na j¹ uznaæ, za grupê posiadaj¹c¹
Rysunek 1. Zmiany liczebnoci gospodarstw indywi- dualnych wg grup obszarowych
ród³o: opracowanie w³asne.
:LHONRSROVND
U U U
3ROVND
U U U
Rysunek 2. Powierzchnia u¿ytków rolnych w gospo- darstwach indywidualnych wg grup obszarowych
ród³o: opracowanie w³asne.
:LHONRSROVND
U U U
3ROVND
U U U
ha
ha
ha
ha
34,7 14,7 14,7 14,6 11,2 6,1
zdolnoci konkuren- cyjne w stosunku do gospodarstw UE [Paszkowski i in. 1998].
£¹czne zwiêksze- nie powierzchni u¿yt- ków rolnych, jakie na- st¹pi³o od 1988 roku do 2002 roku w go- spodarstwach powy-
¿ej 15 ha nie ma po- krycia w dop³ywie ziemi z gospodarstw i n d y w i d u a l n y c h mniejszych (tab. 2). Wzrost powierzchni gospodarstw du¿ych nast¹pi³ zatem w du¿ej czêci z zewnêtrznego ród³a dop³ywu ziemi. Tym ród³em by³a ziemia z Zasobu Skarbu Pañstwa, po- chodz¹ca z prywatyzacji pañstwowych gospodarstw rolnych [G³êbocki 1998, Jankowiak 1998].
W latach od 1992 (od tego roku rozpoczê³a siê prywatyzacja pgr) do 2002, a wiêc w okresie objêtym analiz¹, w Wielkopolsce z ZSP sprzedano 124 828 ha i wydzier¿awiono 273 604 ha gruntów, a w Polsce sprzedano 1 271 953 ha i wydzier¿awiono 2 407 535 ha gruntów [AWRSP 2003]. Wzrost powierzchni gospodarstw indywidualnych w okresie do 2002 roku by³ pokryty z tego ród³a w 28,9% w Wielkopolsce i w 23,9% w Polsce. W stosunku do powierzchni sprywa- tyzowanej z ZSP (sprzeda¿y i dzier¿awy ³¹cznie) stanowi³o to w Wielkopolsce 33,7 i 25,1% w Polsce. Mo¿na zatem stwierdziæ, ¿e udzia³ powierzchni gruntów z Zasobu Skarbu Pañstwa, pochodz¹cej z pañstwowych gospodarstw rolnych, w procesie zmiany struktury agrarnej by³ stosunkowo niedu¿y. Znaczna czêæ tej ziemi pozosta³a w innych grupach u¿ytkowników, poza gospodarstwami indywidualnymi.
Wnioski
1. W okresie 14 lat (1988-2002) spadek liczby gospodarstw indywidualnych by³ ogólnie bar- dzo powolny (rednio o 1,69% rocznie w Wielkopolsce i o 1,13% rocznie w Polsce). Dyna- mika spadku by³a wiêksza w latach 1996-2002.
2. Na powiêkszenie gospodarstw o powierzchni powy¿ej 15 ha sk³ada³a siê w 71,1% w Wielko- polsce i w 76,1% w Polsce, ziemia uwolniona z gospodarstw mniejszych (g³ównie 2-15 ha).
Pozosta³y udzia³ (28,9% w Wielkopolsce i 23,9% w Polsce) stanowi³a ziemia z Zasobu Skar- bu Pañstwa, pochodz¹ca z prywatyzacji pañstwowych gospodarstw rolnych.
3. Udzia³ ziemi z Zasobu Skarbu Pañstwa w zwiêkszeniu gospodarstw indywidualnych by³ stosunkowo ma³y. Stanowi³ on tylko 33,7% w Wielkopolsce i 25,1% w Polsce ca³kowitego, sprywatyzowanego area³u z ZSP.
4. Barier¹ w zwiêkszeniu tempa zmian struktury gospodarstw indywidualnych s¹ niew¹tpliwie warunki ekonomiczne gospodarowania, nie pozwalaj¹ce na akumulacjê znaczniejszych rod- ków finansowych. Proces ten równie¿ powstrzymywany jest przez brak alternatywnych
róde³ dochodów dla rolników pozbywaj¹cych siê ziemi.
5. Na wiêksz¹ dynamikê spadku liczby gospodarstw w latach 1996-2002 mia³y wp³yw wprowa- dzone przepisy o kredytach dla rolników na zakup ziemi.
6. Dop³aty bezporednie dla rolników, jak i du¿e spektrum funduszy specjalnych (programy rolno-rodowiskowe, dop³aty do gospodarstw niskotowarowych i inne), wprowadzone po w³¹czeniu Polski do UE, bêd¹ spowalniaæ proces zmiany struktury gospodarstw.
w t s r a d o p s o g h c y n l o r w ó k t y
¿ u i n h c z r e i w o p a n a i m Z . 2 a l e b a
Tndywidualnych wWielkopolsceiPolscewlatach1988-2002 i
j a r K i n o i g e
R Okres Zmniejszenia R U . w o p [ha]
a i n e z s k ê i w Zpow.UR
] a h [
e c i n
¿ ó R
] a h
[ [%]
a k s l o p o k l e i
W 1988-1996 2 0 0 2 - 6 9 9 1988-2002 1
9 0 7 0 5 179719 130428 3
0 7 2 9 9 265267 164537 4
1 6 5 8 4 114452
134109 6 , 9 48,7
8,9 2 a
k s l o
P 1988-1996 2 0 0 2 - 6 9 9 1988-2002 1
1 5 7 2 9 6 1252658 1945409 2
5 6 9 4 1 4 2455033 1869998 3
4 1 2 2 2 702375 224589 9
9 , 9 213,9
9 , 3 2 .
e n s a
³ w e i n a w o c a r p o : o
³ d ó r
Literatura
Agencja W³asnoci Rolnej Skarbu Pañstwa. 2003: Raport, Warszawa.
GUS. 1996, 2002: Narodowy Spis Rolny 1996, 2002 r.
GUS. 1996, 2002: Rocznik Statystyczny Województw.
GUS. 1996, 2002: Rocznik Statystyczny woj. wielkopolskiego.
G³êbocki B. 1998: Przemiany struktury agrarnej polskiego rolnictwa w latach 1990-1996. [W:] Przestrzen- na transformacja struktury agrarnej a wielofunkcyjny rozwój wsi w Polsce. Praca zbiorowa pod red. B.
G³êbockiego. UAM Poznañ, s. 9-73.
Jankowiak J. 1998: Efekty przemian restrukturyzacyjnych i prywatyzacyjnych pañstwowego sektora rolnictwa w Wielkopolsce. [W:] Przestrzenna transformacja struktury agrarnej a wielofunkcyjny rozwój wsi w Polsce. Praca zbiorowa pod red. B. G³êbockiego. UAM Poznañ, str. 103-114.
Ostrowski L. 1997: Procesy transformacji wsi i rolnictwa do gospodarski rynkowej. Wyd. IERiG¯, Warsza- wa, s.108.
Paszkowski S., Poczta W., Wysocki F. 1998: Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w Polsce i w Unii Europejskiej. [W:] Przestrzenna transformacja struktury agrarnej a wielofunkcyjny rozwój wsi w Polsce.
Praca zbiorowa pod red. B. G³êbockiego. UAM Poznañ, s. 459-473.
US. 2003: Powszechny Spis Rolny U¿ytkowanie gruntów Poznañ.
US. 1998: Rolnictwo Wielkopolski w Statystyce Mat. Sem. Poznañ.
WODR 2000: Restrukturyzacja Rolnictwa i obszarów wiejskich w województwie wielkopolskim. Poznañ.
Summary
In the period of last three agricultural censuses (1988, 1996 and 2002), decreases in the total number of private farms occurred in Wielkopolska and Poland by 23,6% and 15,8%, respectively. The dynamics of changes was higher over the 1996-2002 period than over the 1988-1996 one (in Wielkopolska annual change rates were 3,05% and 0,68%, and in Poland 1,67% and 0,73%). Among the acreage category groups, farm numbers decreased in the groups of 2-15 ha, while the group exceeding 15 ha grew substan- tially. However, the number of smallest farms of 1-2 ha continued to increase. Agricultural land supply for an increase of size of farms came mainly from a farm contraction in the other groups, and also from the Agricultural Property Stock of the State Treasury, in 28,9% for Wielkopolska and in 23,5% for Poland, after privatization of state farms. The pace of private farms structure changes should be considered to be too slow and land supply for that purpose from the privatized state farms too small.
Adres do korespondencji Prof. dr hab. Janusz Jankowiak Zak³ad Badañ rodowiska Rolniczego i Lenego PAN Pracownia Systemów Rolniczych ul. Szeherezady 74 60-195 Poznañ tel. (0 21) 868 17 30 email: Janusz_jankowiak@poczta.onet.pl
