recenzje i spr aw o zd a n ia
209
A rn o u j e s t au torem sz e r e g u p rac z zak resu filo z o fii c h r z e ś c ija ń s k ie j. N a p is a ł p o d r ę c z n ik o n to lo g ii pt. M e ta p h y s ic a g e n e r a lis (w y d . 2 — 1941), sk ła d a ją c y s ię z 5 r o z d z ia łó w . Za p u n kt w y j ś c ia m e ta fiz y k i o g ó ln e j u w a ż a ł te o r ię a k tu i m oż
n o ś c i, k tó r ej e g z e m p lifik a c ją b y ły 2 in n e teorie: m a ter ii i form y, is t o t y i istn ie n ia . K o n c e p c ję b y tu o m a w ia ł łą c z n ie z te o r ią a n a lo g ii. D o tr a n sc e n d e n ta ln y c h w ła ś c i
w o ś c i b y tu w łą c z y ł r ó w n ie ż , o b o k jed n o ści, p r a w d y i dobra, p ięk n o . O b sz e r n ie a n a liz o w a ł te o r ię p r z y c z y n o w o ś c i, s z c z e g ó ln ie sp ra w czej i c e lo w e j. J e g o m eto d a w y k ła d u b y ła s c h o la s ły c z n a : n a jp ie r w sta w ia ł tezę, w y ja ś n ia ł te r m in o lo g ię , o m a w ia ł sta n o w is k o „ p rzeciw n ik ó w " , w r e s z c ie p rzep ro w a d za ł p ro b a cję te z y . P o sz c z e g ó ln e r o z d z ia ły z a w ie r a ją d o ś ć c z ę s to u zu p e łn ie n ia w form ie: co r o lla r ió w , sc h o lio n ó w i a p e n d y k só w .
R zy m sk i m y ś lic ie l m o że najb ard ziej z n a n y je s t z d z ie ł p o św ię c o n y c h p ro b le
m a ty c e te o d y c e a ln e j. J e st au torem p od ręczn ik a T h e o lo g ia n a tu ra lis (w yd . 3 — 1953), sk ła d a ją c e g o s i ę z 2 c z ę ś c i: o is tn ie n iu B o g a i o n a tu rz e B ożej. W c z ę ś c i p ie r w sz e j o m a w ia k o le jn o n a s tę p u ją c e za g a d n ien ia : te o r ię im m a n en ty zm u id e a lis ty c z n e g o i m a- te r ia listy c z n e g o , o n to lo g iz m M aleb ran ch a, d o w ó d o n to lo g ic z n y , „ d ro g i” św . T om asza z A k w in u . A r g u m e n ty n a is tn ie n ie B oga u jm u je c z ę sto w form ie s y lo g is ty c z n e j, o d w o łu ją c s ię u s ta w ic z n ie d o te k s tó w T om asza. K ie d y r eferu je tr z e c ią „drogę", op iera s ię n a sfo r m u ło w a n iu C o n tra G e n te s (I, 15), w y c h o d z ą c z fak tu n isz c z e n ia i z m ie n n o śc i ja k o is to tn y c h p r z e ja w ó w p r z y g o d n o śc i. P iątą „drogę", argu m en t 2 c e lo w o ś c i, o p ie r a g łó w n ie n a k o n c e p c ji p orząd k u (ordo). A rn ou o m a w ia j e s z c z e sk ró to w o a rg u m en t z p r a g n ie n ia s z c z ę ś c ia i argu m en t z e św ia d o m o śc i m oraln ej, u z n a ją c ich r e la ty w n ą w a r to ść , c a łk o w ic ie n a to m ia st k w e s tio n u je w a lo r argu m en tu z p o w s z e c h n o ś c i r e lig ii. D ru ga c z ę ś ć w sp o m n ia n e j p ra cy p o sia d a ch a ra k ter bardziej te o lo g ic z n y a n iż e li f ilo z o fic z n y . A u to r o m a w ia tam n a stę p u ją c e ‘za g a d n ie n ia : p o z n a w a ln o ść n a tu ry B o ż ej, p r o sto ta i je d y n o ś ć B oga, J eg o w s z e c h m o c i s tw o r z e n ie św ia ta , fak t O patrz
n o śc i, o s o b o w o ś ć B o g a . K o ń co w a c z ę ś ć „ T e o lo g ii n atu ra ln ej" p o sia d a ch a ra k ter w y r a ź n ie t e o lo g ic z n y , o m a w ia n e są w n ie j z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z k u ltem B ożym i k o n c e p c ja m iło ś c i B oga.
P rof. A rn o u je s t au torem n ie w ie lk ic h p rac o p rofilu h isto ry czn y m , g d z ie zeb rał k la s y k ó w filo z o fii sta r o g r e c k ie j, p a tr y sty c z n e j i a r a b sk o -ż y d o w sk ie j. S ą to prace:
D e q u in q u e w iis S a n c ti T h o m a e a d d e m o n str a n d a m D e i e x s is te n tia m a p u d a n tią u o s g r a e c o s e t a ra b e s e t iu d a e o s p r a e lo r m a tis v e l a d u m b ra tis te x tu s s e le c to s (w yd . 2 — 1949); D e „ p la to n ism o " p a tru m (1961). S z c z e g ó ln ie p ie r w s z a z ty c h prac je st n ie z w y k le c e n n a d la te o d y c e i, w s k a z u je b o w ie m n a źród ła T o m a sz o w y ch „dróg".
A u to r p r z y c z y n ił s i ę d o u p o w sz e c h n ie n ia m e to d y h isto r y c z n o -p o r ó w n a w c z e j p rzy a n a liz ie a r g u m e n tó w n a is tn ie n ie B oga.
K s. R. A rn ou , c e n io n y p ro feso r i z n a n y filo z o f, b y ł r ó w n ie ż c z ło w ie k ie m o d u ż y c h w a lo r a c h o so b is ty c h i c h r z e śc ija ń sk ic h . B y ł dorad cą d u c h o w y m w ie lu k a p ła n ó w , z a k o n n ik ó w i o só b ś w ie c k ic h . O d zn a cza ł s ię su b te ln o śc ią i p ro sto tą , p o sia d a ł z m y s ł hum oru , w s to s u n k a c h z lu d źm i b y ł u jm u ją co g r z e c z n y . K to k o lw ie k sp o tk a ł g o , w y c z u w a ł w n im w y b itn ą i p ra w ą o s o b o w o ś ć . W sw o im ż y c iu łą c z y ł h arm o
n ijn ie p r a c ę n a u k o w ą i g łę b o k ie ż y c ie w e w n ę tr z n e .
Leon C y b o r a n
ŻYCIE I T W Ó R C Z O ŚĆ N A U K O W A KS. DO C . FR A N C ISZ K A TO KARZA D nia 7 V II 1973 r. o d b y ł s ię w K ra k o w ie p o g rzeb k s. doc. dra F ran ciszk a T okarza.
Zm arł u c z o n y , k tó r y s w o ją w ie d z ą i b ad an iam i o b ją ł sz ero k i za k res m y ś li filo z o fic z n e j ró żn y ch k u ltu r: s p e c ja lis ta w d z ie d z in ie filo z o fii in d y jsk ie j w p e łn y m te g o
210 RECENZJE 1 SPRAWOZDANIA
sło w a zn a czen iu — o g ru n to w n y m p r z y g o to w a n iu z filo z o fii e u r o p e jsk ie j i filo lo g ii o rien ta ln e j — r ó w n ie ż z n a w ca filo z o fii ch iń sk iej.
F ra n ciszek T okarz u r o d z ił sią 511 1897 r. w e W r o n o w ic a c h w p o w ie c ie n o w o są d ec k im , w w o je w ó d z tw ie k rak ow sk im , ja k o sy n M a cieja i A n to n in y , z za w o d u ro ln ik ó w . P o czą tk o w o p o b iera n a u k ą u o jca (ś w ia tłe g o g ó ra la sam ou k a, k tó r y w w o ln y c h c h w ila c h u c z y d z ie c i są sia d ó w sztu k i p isa n ia i c z y ta n ia ). N a s tę p n ie u c z ę s z c z a do gim nazju m ty p u sta r o k la sy c z n e g o w N o w y m Sączu , w y r ó ż n ia ją c sią ja k o c e lu ją c y u c z e ń . W w ie k u la t 15 (r. 1912) w stę p u je do za k o n u o o. je z u itó w w C h y ro w ie, g d z ie w r. 1918 z d a je m atu rę. W la ta ch 1918— 1921 o d b y w a 3 -le tn ie stu d iu m filo z o fii sę h o la s ty c z n e j w k o le g iu m jezu ick im w N o w y m S ączu , a w la ta ch 1921— 1925 — studium te o lo g ii sc h o la sty c z n e j w k o leg iu m jezu ick im w K rakow ie.
W ir. 1924 o trzy m u je ś w ię c e n ia k a p ła ń sk ie, a w r. 1925 u z y sk u je „gradus" w z a k o n ie jezu itó w , k tó r y w e d łu g ó w c z e sn e g o ratio studiorum rów n ał się d o k to ra to w i z filo zo fii i te o lo g ii.
W la ta ch 1926— 1927 u c z y k le r y k ó w je z u ic k ic h ła c in y i g r e k i w Starej W si, a p ó źn iej d o r. 1929 t ę sam ą p racę w y k o n u je w W iln ie . T am w r. akad. 1928/29 n a U n iw e r s y te c ie S tefa n a B a to reg o o d b y w a je d e n trym estr filo lo g ii k la sy c z n e j i po raz p ie r w sz y c z y ta te k sty sa n sk ry ck ie z ta m tejszy m in d o eu ro p eistą prof. O trębskim . W r. 1929 m usi jed nak przerw ać te w ie lc e in te r e su ją c e g o studia, g d y ż n a p o le c e n ie p r z e ło ż o n y c h p rzen o si s ię do K rak ow a, g d z ie p ra cu je w k o ś c ie le św . Barbary. W ty m c z a sie n a w ią zu je k o n ta k t — po raz p ie r w sz y n a u k o w y — z prof. H. W illm an-G ra- b o w sk ą , in d o lo g ie m z U n iw e r sy te tu J a g ie llo ń sk ie g o .
W r. 1930, p r z e n ie s io n y z k o le i d o L w ow a, u c z ę s z c z a n a le k to r a t san sk ry tu do dra E u gen iu sza S łu sz k ie w ic z a (ob ecn ie p ro feso r in d ia n is ty k i i eu ro p eisty k i, e m ery to w a n y K iero w n ik Z akładu F ilo lo g ii In d y jsk ie j U n iw e r s y te tu W a r s z a w sk ie g o ) i w y k ła d y prof. S ta sia k a , in d o lo g a , n a U n iw e r sy te c ie J a n a K azim ierza. Tam że w latach 1933— 1934 u c z ę sz c z a sy s te m a ty c z n ie n a in d ia n isty k ę w In s ty tu c ie O rien talistyczn ym ja k o w o ln y słu ch acz. P o n iew a ż w z a k o n ie o o. je z u itó w n ie sk ła d a ł u ro czy ste j przy
s ię g i ani ślu b ó w w ie c z y s ty c h i w o b e c te g o n ie b y ł z nim ś c iś le z w ią za n y , w p o
rozum ieniu z g en era łem za k o n u p rzech od zi w r. 1934 do orm iań sk iej a rch id iecezji lw o w s k ie j, za ch o w u ją c ob rząd ek ła c iń sk i. A d m in istru je tam k o ś c ió ł orm iań sk i w Brze
zin ach k. L w ow a. T a zm iana u m o ż liw ia m u z o sta n ie reg u la rn y m słu ch a cz em In sty tutu O rien ta listy c zn eg o U n iw e r sy te tu Jan a K azim ierza, g d z ie o d b y w a stu d ia w la ta ch 1934— 1938. W r. akad. 1938/39 k o n ty n u u je stu d ia in d ia n is ty c z n e n a U n iw e r s y te c ie J a g ie llo ń sk im w K ra k o w ie p o d k ieru n k iem prof. W illm a n -G r a b o w sk ie j i u z y s k u je m a g isteriu m z in d ia n isty k i n a p o d sta w ie p r a c y z u p a n isza d .
W la ta ch 1939— 1946 p rzeb y w a w W ilc z k o w ic a c h k. K rak ow a, g d z ie o d d a je s ię g ru n tow nym stu d iom z filo z o fii in d y js k ie j, w y k o r z y s tu ją c o r y g in a ln e t e k s ty sa n s k r y c k ie i p a lijsk ie. Z aczyn a te ż c z y ta ć t e k s ty a w e s ty js k ie . T am te ż w r. 1942 k o ń c z y p racę d ok torsk ą z in d ia n isty k i, k tórą po w o jn ie , w r. 1945, broni n a U n iw e r sy te c ie J a g iello ń sk im . O d r. 1946 m ieszk a w K rak ow ie i w la ta c h 1946— 1952 stu d iu je rom a- n isty k ę i a n g listy k ę n a UJ, u z y sk u ją c w r. 1952 d w a m a g iste r ia z t y c h ż e stu d ió w .
Od r. 1954 w y k ła d a filo z o fię in d y js k ą n a W y d z ia le F ilo z o fii C h rześcija ń sk iej K a
to lic k ie g o U n iw e r sy te tu L u b elsk ie g o , d o je żd ża ją c raz w m ie sią c u z K rakow a. W p ierw sz y c h la ta ch zatru d n ien ia m ą z a ję c ia ró w n ież n a W y d z ia le N a u k H u m a n isty cz n y c h KUL — ję z y k sa n sk ry ck i i teatr sa n sk ry ck i. D o r. 1962 są to jed n ak ty lk o z a ję c ia z le c o n e . W tym c z a sie (w r. 1957) h a b ilitu je s ię z filo z o fii in d y jsk ie j n a W y d z ia le F ilo zo ficzn y m KUL n a p o d sta w ie p ra cy „ W y z w o le n ie (m o k sa ) w e d łu g S a rjik h y a k a - r ik a i k o m e n ta rz a G a u d a p a d y " ; rec e n z e n te m b y ł m. in . prof. K o n sta n ty R eg a m ey z L ozanny. Od r. 1962 je s t d o c e n te m KUL, zatru d nion ym w n ie p e łn y m w y m ia r z e .
RECENZJE I SPRAWOZDANIA
211
O d r. 1964 o b o k w y k ła d ó w z filo z o fii in d y js k ie j prow adzi lek to ra t z san sk rytu dla z a in te r e so w a n y c h , a ta k ż e w y k ła d y z filo z o fii ch iń sk iej. Ks. doc. T okarz b o w iem — b ę d ą c już po sz e ść d z ie s ią tc e -— z a in te r e so w a ł się filo z o fią ch iń sk ą, n a u c z y ł s ię ję z y k a sta r o c h iń sk ie g o , stu d iu jąc potem sa m o d z ie ln ie t e k sty filo z o ficzn e! zap ozn ał s ię tak że z h isto rią i literatu rą ch iń sk ą.
W r. 1967 p rzech o d zi n a em ery tu rę, jed n a k w d a lszy m c ią g u (do r. 1970) p ro
w a d z i z a ję c ia z filo z o fii in d y jsk ie j i ch iń sk iej d la stu d en tó w W y d zia łu F ilo zo ficz
n e g o KUL w form ie g o d zin z le c o n y c h . Ks. T okarz b y ł ró w n ież a k ty w n y m esperan - ty s tą (zło ży ł egzam in p e d a g o g ic z n y z te g o ję z y k a n a U J), u k o ń c z y ł ró w n ież In sty tu t F ra n cu sk i w K rak ow ie (C ertificat d'fitudes F ran ęaises).
J a k ie b y ły g łó w n e z a in te r e so w a n ia b a d a w c z e ks. doc. Tokarza? — N a p od sta w ie je g o w ła s n y c h w y p o w ie d z i i k ilk u je g o c z o ło w y c h p u b lik acji m ożna p o w ie d z ie ć krótko: in te r e so w a ła g o k w e s tia bytu a b so lu tn eg o w filo z o fii in d y jsk ie j i ch iń sk iej. B y ł ta k d a le c e p r z e ję ty tym za g a d n ien iem , że w rozm ow ie d la w y r a że n ia p o b o ż n y c h ż y c z e ń , w y r a z „Bóg" z a stę p o w a ł filo z o fic z n y m i sy n o n im a m i „byt n a jw y ż sz y " , „byt a b solu tn y". N a p rzy k ła d zam iast p o w ie d z e n ia „Jak B óg da" u ż y w a ł z p ew n ą , b y ć m oże, d o zą p rzek o ry , c h o ć n ie b e z p ra w d ziw ej n ab o żn o ści: „Jak B yt N a jw y ż s z y p ozw oli" . K s. doc. T okarz lu b ił p ra co w a ć sy ste m a ty c z n ie , p rzew ażnie 8 god z. d zien n ie. N ie z a le ż n ie o d „ w y c ie c z e k m eta fizy czn y ch " w duchu filo z o fii od le g ły c h k u ltur w p ra k ty c e ż y c io w e j p o z o sta w a ł k ap łan em k a to lick im , k tóry n ie o p u śc ił b y ć m oże do k o ń ca ż y c ia , o d p ra w ien ia m szy św . c z y o d m ó w ie n ia brew iarza.
P o za ty m b y ł lu d z k i, g o śc in n y , p e łe n hum oru, k o c h a ją c y ż y c ie i ro z u m ie ją c y sp r a w y lu d z k ie , bardzo o d le g łe , ja k b y s ię p o zo rn ie m o g ło k om u zd aw ać, od g łó w n e g o p rzed m io tu je g o ro zw a ż a ń i k o n te m p la c ji — b y tu a b so lu tn eg o .
N a z a k o ń c z e n ie trzeb a w s p o m n ie ć , że W y d a w n ic tw o T N KUL w y d a ło zb iór prac k s. dioc. T ok arza pt. Z iilo z o tii in d y j s k i e j k w e s t i e w y b r a n e . W arto te ż za zn a czy ć, ż e k s. d o c . T ok arz z a p o c z ą tk o w a ł w P o ls c e n a KUL-u — rzec z w y ją tk o w ą n a u n i
w e r s y te ta c h p o za Indiam i: reg u la r n e w y k ła d y z filo z o fii in d y js k ie j n a w y d z ia le filo z o fic z n y m (a w ię c p o za in sty tu ta m i o r ie n ta lis ty c z n y m i). W y k ła d a ł filo z o fię in d y j
sk ą (a ta k ż e p o te m ch iń sk ą) d la filo z o fó w , a b y ro z sz e r z y ć ic h k rą g m y śle n ia .
PUBLIKACJE NAUKOWE
D r u k i z w a r t e :
1. T eizm c z y ateizm w Sarp k h yakarik a (O uestio d e a th e ism o sy s te m a tis sarpkhya in . S a rp k h yak arik a). K rak ów 1946 ss. 28 (tek st p o lsk i — s. 1— 21, str e sz c z e n ie ła c iń sk ie au tora — s. 22— 28).
W te j ro zp raw ce k s. T okarz p rzec iw staw ia się n o w ej in te rp re ta c ji k lasy czn ej san k h ji, do k o n a n e j przez bad acza in d y jsk ieg o A . K . M aju m d ara w duchu w ed an ty czn eg o m onizmu. Z a pom ocą p re c y z y jn y c h rozw ażań te k stu p o dw aża te n now y p o g ląd i p ró b u je znaleźć arg u m en ty n a k orzyść d aw n ej in te rp re ta c ji, w edług k tó re j filozofia k la sy c zn ej s an k h ji je s t ateisty c zn a, rep rez en tu je dualizm o g ó ln o o n to lo g iczn y i plu ralizm s p iritu alisty czn y .
2. P roblem d u sz y w sy s te m a c h in d y jsk ic h (Problem e de Tamę dans le s s y s te m e s in d ien s). „Znak" 1960 s. 40 (tekst p o lsk i — s. 1— 33, str eszczen ie fran cu sk ie autora — s. 34— 40) — je s t to o s o b n y przedruk artyk ułu p od ty m sam ym ty tu łem w : ,,Znak" 11:1959 nr 60 s. 714— 746.
A u to r p rzed staw ia tu w sposób sy n tety czn y , a zarazem p rzy stę p n y dla szerszych rzesz czy
te ln ik ó w , p o g lą d y n a n a tu rę duszy w edług poszczególnych, o d pow iednio p o k lasy fik o w ah y ch , s y ste m ów in d y jsk ich .
2 1 2 RECENZJE I SPRAWOZDANIA
A r t y k u ł y :
3. Q u elq u es e x p r e ssio n s o u p a n ic h a d ią u es sur 1'etres a b so lu co m p a rees a v e c c e lle s de la Som m e th e o lo g ią u e d e S. T hom as d'A quin. „R evue T hom iste" 1949 n o 3 s. 581— 586.
4. A b so lu t w U p an iszad ach i u św . T om asza. „Znak" 5:1950 nr 22 s. 27— 32.
5. P o zn a w a ln o ść b y tu a b so lu tn eg o w sy ste m ie W e d a n ty . „Przegląd P o w szech n y "
1950 nr 230 s. 100— 106.
6. S a ccid an an da. P róby „U paniszad" o k r e ś le n ia A b so lu tu ja k o b y tu (sat), ś w ia d o m o ści (cit) i s z c z ę ś liw o ś c i (ananda). „R oczniki F ilo zo ficzn e" 5:1955— 1957 z. 3 s. 5— 14.
7. T e o ria p o zn a n ia D h arm ak irtiego. T am że z. 4 s. 259— 270.
A u to r p rzed staw ia tu te o rię p o zn an ia b u d d y jsk ie g o filozofa p o d o b n ą do k an to w sk ie j, a p o w stałą o k ilk an aście w iek ó w w cześn iej.
8. Ś w ię te k się g i sta ry ch r e lig ii in d y jsk ic h . „P rzegląd O rien ta listy c zn y " 1966 nr 2 (58) s. 116— 124.
9. „T heistic" and „A th eistic" Indian S y stem s. „F olia O rientalia" 9:1967 s. 131— 150.
J e s t to ce n n a p o zy cja, w k tó re j au to r ze staw ia p o d o b ień stw a i ró żn ice co do p o ję c ia B oga w filozofii e u ro p e jsk ie j i in d y jsk ie j. Podw aża ró w n ież p o g lą d y in n y ch bad aczy , w ed łu g k tó ry ch sy stem y b u d d y jsk ie , tak że h in a jan isty czn e, m im ansa i dżinizm m iały b y b y ć a teisty c zn e.
10. T o sam o p o p olsk u : W k w e s tii „ teisty czn y ch " i „ a teisty czn y ch " sy s te m ó w in d y j
sk ich „R oczniki F ilozoficzn e" 15:1967 z. 1 s. 73— 88.
11. W k w e s tii tra n sk ry p cji i sp o lsz c z a n ia w y r a z ó w sa n sk r y c k ic h oraz w y r a z ó w pra- k r y c k ic h p a li i ardham agadhi. „P rzegląd O rien ta listy c zn y " 1969 n r 4 (72)
s. 383— 385.
12. N a u k a sa m e g o B u d d y c z y p ó ź n ie js z y jej rozw ój? „R oczn ik i F ilo zo ficzn e" 16:1968
•z. 1 s. 37— 42.
13. O lo g ic e in d y js k ie j (n y a y a -v a ise sik a ). „Studia F ilo zo ficzn e" 1970 n r 6 (67) s. 95— 102.
S p r a w o z d a n i a :
14. P rób y U p an iszad o k r e śle n ia n ie o k r e ś lo n e g o A b so lu tu ja k o b y tu , św ia d o m o śc i i sz c z ę ś liw o ś c i. „Spraw ozdania z C z y n n o śc i i P o sie d z e ń P o lsk ie j A k a d e m ii U m ie
ję tn o śc i" 50:1949 n r 3 s. 93 n.
15. P r z y p o w ie ść o P rajapatim w C h a n d o g y a -u p a n isa d . T am że n r 5 s. 229— 231.
16. W yzw tolen ie (moksą) w e d łu g S a ip k h y a k a fik a . „S p raw ozd an ia z C zy n n o śc i W y d a w n iczej i P o sied zeń N a u k o w y c h oraz K ronika T o w . N a u k . KUL" 1958 n r 7 s. 224— 226.
17. J e d n o ść istn ie n ia i je d n o ść d zia ła n ia w filo z o fii W sc h o d u . „Spraw ozdania z P o
sie d z e ń O ddziału P A N w K rakow ie" lip ie c — gru d zień 1964 s. 93— 96.
18. C ina F ilo zo fo M oh T ih k on trau la a g r e s iv a m ilito . „E spero K atolik a" m arto
1964 p. 29— 30.
* O pracow ano n a p o d staw ie : 1. m a teriałó w pub lik o w an y ch , 2. a k t p erso n aln y ch KUL, 3. p aru listó w k s. doc. Tokarza, 4. k o n ta k tó w o so bistych.
