Mikołaj Tarkowski
Poglądy społeczno-polityczne
Waleriana Wróblewskiego : szkic do
obrazu działalności politycznej
rodziny Wróblewskich
Studia Prawnoustrojowe nr 26, 327-336UWM 2014
Studia Prawnoustrojowe 26
M ikołaj T ark ow sk i
Katedra Historii Państwa i Prawa Polskiego i Doktryn Polityczno-Prawnych Wydział Prawa i Administracji UWM
P o g lą d y sp o łe c z n o -p o lity c z n e
W aleriana W rób lew sk iego.
S zk ic do ob ra zu d z ia ła ln o śc i p o lity czn ej
r o d z in y W rób lew sk ich
Walerian Antoni Wróblewski urodził się 15 grudnia 1836 r. w miasteczku Zołudek, położonym niedaleko Lidy. Wróblewscy wywodzili się ze wsi Wróble- wo w Łomżyńskim. Bazyli Wróblewski - pradziad Walerego Wróblewskiego - zyskał znaczny majątek dzięki wykonywaniu funkcji rządcy fabryki sukna w Byteniu. Uzyskane pieniądze pozwoliły na zakup majątku Jawór położone go w powiecie słonimskim1. Wróblewscy w połowie XVIII wieku osiedlili się zatem na ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego i rozpoczęli dzia łalność na rzecz miejscowego społeczeństwa. Ojciec Waleriana Wróblewskiego pracował w zarządzie majątku Konstantego Tyzenhausa w Zołudku. Wale rian, wychowywany na litewsko-białoruskim pograniczu kulturowym, posłu giwał się językiem polskim, białoruskim i litewskim2, a do kręgu jego przyja ciół z lat młodzieńczych zaliczyć można propagatora języka litewskiego Mikołaja Akielewicza3 , a w późniejszym czasie także znacznie od niego młod szego kuzyna wykonującego zawód adwokata przysięgłego - Tadeusza Wró
1 B. L im an o w sk i, Szerm ierze wolności, K ra k ó w 1911, s. 245; zob. też: V. A b ram av iciu s,
Valerjonas Vrublevskis, V iln iu s 1958, s. 13.
2 J . B o rejsza, Patriota bez pa szp o rtu, W a rsz a w a 1982, s. 11.
3 M ikołaj A kielew icz (1 8 3 1 -1 8 8 7 ) u ro d z ił się w C zo d ery szk ach w g u b e rn i au g u sto w sk ie j, z pow odów b r a k u środków fin an so w y ch n a u k i zak o ń czy ł n a poziom ie szkoły p ow iatow ej, je d n a k d z ię k i w ła s n e m u z a a n g a ż o w a n iu i d u ż y m zdolnościom k o n ty n u o w a ł sa m o k sz ta łce n ie . W 1859 r. rozpoczął p ra ce n a d w y d a n ie m sło w n ik a p o lsko-litew skiego. Z pow odu u d z ia łu w p o w s ta n iu styczniow ym z o sta ł do em ig rac ji i w P a ry ż u k o n ty n u o w a ł s tu d ia z z a k re s u lin g w is ty k i porów n aw czej. B ył założycielem L ite rac k ie g o T o w arz y stw a L itw in ó w w P a ry ż u . W 1885 r. w ydał k s ią ż k ę z a ty tu ło w a n ą : R zu t oka na starożytność narodu litewskiego. Zob. M. A kielew icz, Gra m atyka języka litewskiego. G losownia, P o z n a ń 1890, s. V II-X I.
blewskiego4. W 1846 r. Walerian rozpoczął naukę w Instytucie Szlacheckim
w Wilnie. Po zakończeniu średniego szczebla edukacji udał się on do Sankt Petersburga, gdzie rozpoczął studia w Instytucie Leśnym. We wczesnych latach szkolnych pozostawał pod wyraźnym wpływem poglądów społeczno- politycznych Eustachego Wróblewskiego (skazanego przez władze rosyjskie w 1849 r. na zesłanie za kierowanie działalnością kijowskiego Towarzystwa Cyryla i Metodego). Po powrocie Eustachego do Wilna w 1856 r. dwudziesto letni wówczas Walerian brał udział w spotkaniach odbywających się w domu jego stryja. W ich trakcie miał okazję wymieniać poglądy z Ludwikiem Kon
dratowiczem (Władysławem Syrokomlą), Zygmuntem Sierakowskim, Kon stantym Kalinowskim, Wacławem Przybylskim czy też Kazimierzem Szlagie rem. Oceniając po latach profil ideowy Waleriana z młodzieńczych lat, Tadeusz Wróblewski stwierdził, iż „Walery wśród ówczesnych patriotów re prezentował kierunek radykalnie demokratyczny i - że tak powiem - »krajo wy«, obstawał bowiem za popieraniem narodowości białoruskiej”5.
Na rozwój poglądów studenta Instytutu Leśnego w Sankt Petersburgu wpływ mogła mieć również atmosfera panująca wśród części młodzieży stu diującej w stolicy Cesarstwa Rosyjskiego. Pierwsze lata rządów Aleksandra II przypadły na czas rozwoju inicjatyw, których twórcy zgodnie krytykowali panujący porządek ustrojowo-społeczny. W owym czasie zaczęły się ukazy wać, wydawane w Londynie, a redagowane przez Aleksandra Hercena czaso pisma „Kołokoł” i „Polarnaja Zwiezda”. Młodzież akademicka zapoznawała się także z zawoalowaną krytyką rosyjskiej polityki społecznej prezentowaną na łamach petersburskiego „Sowremiennika” oraz „Otieczestwiennych Zapi sek”, w których artykuły publikowali tacy działacze rewolucyjni jak: Mikołaj Czernyszewski, Mikołaj Dobrolubow, Mikołaj i Aleksander Sierno-Sołowiowi- czowie, Michał Michajłow czy Mikołaj Szełgunow6.
Po zakończeniu studiów Walery Wróblewski otrzymał w 1861 r. propozy cję objęcia posady inspektora szkółki leśnej w Sokółce, z której skorzystał. Wykonując swe obowiązki, podlegał nadzorowi urzędników Ministerstwa Ma jątków Państwowych, którzy nie dopatrzyli się w jego działalności żadnych nieprawidłowości. W owym czasie Wróblewski rozpoczął działalność konspi racyjną i agitacyjną. Wraz z absolwentem Wydziału Prawa Uniwersytetu w Sankt Petersburgu Konstantym Kalinowskim7 przekonywali białoruską
4 Szerzej o p o g lą d a c h p o lity czn y ch T a d e u sz a W róblew skiego (1 8 5 5 -1 9 2 5 ) zob. P. D ąb ro w sk i, R ozpolitykow ane miasto. Ustrój polityczny p a ń stw a w koncepcjach polskich ugrupowań działających w Wilnie w latach 1918-1939, G d a ń s k 2012, s. 1 8 0 -1 8 2 ; zob. też: D. S ta liu n a s,
Features o f the political ideas o f Tadas Vrublevskis, „ L ietu v ią atg im im o isto rijo s stu d ijo s ” 1996, n r 13, s. 2 9 5 -2 9 6 .
5 C yt. za: B. L im an o w sk i, Szerm ierze wolności, s. 245.
6 L. Bazylow, H istoria R osji, W rocław - W a rsz a w a - K rak ó w - G d a ń s k 1975, s. 3 2 8 -3 2 9 ; zob. też: M. Złotorzycka, Walery Wróblewski (1836-1908). Szkic biograficzny, W arszaw a 1948, s. 7.
7 W. K ordow icz, K onstanty K alinow ski. Rewolucyjna dem okracja polska w pow sta n iu styczniow ym na L itw ie i B iałorusi, W a rsz a w a 1955, s. 89.
Poglądy społeczno-polityczne Waleriana Wróblewskiego. 329
lu d n o ś ć do p o w sta ń c z e g o z ry w u , k tó r y ic h z d a n ie m b y ł k o n ie c z n o śc ią . K a li n o w s k i r e d a g o w a ł p is e m k o „ M u ż y c k a P r a u d a ”, z a ś W ró b le w sk i k o lp o rto w a ł je , je ż d ż ą c od w si do w si. P o g lą d y ta m w y r a ż a n e s ta n o w iły s w o is tą p r o k la
m a c ję p o s tu la tó w , do re a liz a c ji k tó ry c h n a fa li z b ro jn e g o p o w s ta n ia z a m ie r z a li d ą ż y ć d z ia ła c z e z rz e s z e n i w k ó łk u m a ją c y m s w ą sie d z ib ę w G ro d n ie . J e d n y m z czło n k ó w te j g r u p y - ob o k S ta n is ła w a S ą g in a , J ó z e fa Z ab ło ck ie g o ( s e k r e ta r z a g u b e rn ia ln e g o ) , J a n a W a ń sk o w ic z a (o ficera), Ild e fo n s a M ile w ic z a (g e o m e tra ), k s ię d z a G in to w ta z G ro d n a o ra z k s ię ż y J a n Z a k rz y c k ie g o , I g n a cego K o zło w sk ie g o (z G ro d z ie ń sz c z y z n y ) - b y ł p o e ta b ia ło r u s k i F e lik s R ó ż a ń sk i, k tó r y w n a s tę p u ją c y sp o só b s c h a r a k te r y z o w a ł p o s ta w ę osób z n im w sp ó ł p ra c u ją c y c h : „B yli z a s a d d e m o k ra ty c z n y c h , i n a z y w a li ic h p a r t i ą c z e rw o n ą ze w z g lę d u , że ro z w ija li p r o g r a m p r z y s p o s o b ie n ia lu d u do p o w s ta n ia n a ro d o w e go p rz e c iw k o m o s k ie w s k ie m u p a n o w a n iu , k tó r e p r z e w id u ją c u s a m o w o ln ie n ie i z n ie s ie n ie p a ń sz c z y z n y , p rz e z żyw ioł p o lsk o -sz la c h e c k i, z a p o w ie d z ia ło z n ie s ie n ie p a ń s z c z y z n y [...]”8.
A g itu ją c w p a ź d z ie r n ik u 1862 r. lu d n o ś ć b ia ło r u s k ą i p r z y ta c z a ją c je d n o c z e śn ie te z y z a w a r te w k o lp o rto w a n e j w fo rm ie b ro s z u rk o w e j w g u b e r n i w ile ń s k ie j, g ro d z ie ń s k ie j o ra z w ite b s k ie j „M u ży ck iej P r a u d z ie ”, W a le r ia n W ró b le w sk i s tw ie rd z a ł, iż m o ż liw e j e s t z n ie s ie n ie p a ń sz c z y z n y , z ró w n a n ie w s z y s tk ic h w o b ec p r a w a n ie z a le ż n ie od p o c h o d z e n ia sp o łeczn eg o . O d w o ły w ał się ta k ż e do p o g lą d ó w je d n o c z ą c y c h lu d n o ś ć k a to lic k ą i u n ic k ą . D la jego w y s tą p ie ń c h a r a k te r y s ty c z n y b y ł ta k ż e a n ty rz ą d o w y , p o w s ta n io w y to n p o li ty c z n o -sp o łe c z n y c h w y p o w ied zi. J e g o z d a n ie m r e f o r m a c h ło p s k a w p ro w a d z o n a w o lą c a r a A le k s a n d r a II w 1861 r. b y ła w y łą c z n ie z m ia n ą d o ty ch czaso w ej fo rm y w y z y s k u k a ż d e g o m ie s z k a ń c a b ia ło r u s k ie j w si9. W p r o s ty c h w y p o w ie d z ia c h k ie ro w a n y c h do s łu c h a c z y W ró b le w sk i p o d k r e ś la ł, że B óg s tw o rz y ł lu d z i n a z a s a d z ie s p ra w ie d liw e j w o ln o ści. K lę s k i w o jsk ro s y js k ic h w w o jn ie k r y m s k ie j u p a tr y w a ł, p o d o b n ie j a k K o n s ta n ty K a lin o w s k i, w p r z e s ta r z a łe j s t r u k t u r z e sp o łe c z n e j is tn ie ją c e j w C e s a r s tw ie R o sy jsk im , k tó r a c h a r a k t e r y z o w a ła się p o d d a ń s tw e m w ło śc ia n . P e łn e u w ła s z c z e n ie p o w in n o w y e lim in o w a ć w s z e lk ie p rz e ja w y p a ń sz c z y z n y , j a k ró w n ie ż c z y n sz i o b r o k 10 o b o w ią z u ją
8 F. R ó żań sk i, Z województwa grodzieńskiego, [w:] W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego 1863-1903, Lwów 1903, s. 396.
9 G. [H. G ie rszy ń sk i], Jenerał Walery Wróblewski, P a ry ż 1900, s. 4; L. C iołkosz, Generał Walery Wróblewski, [P aryż] 1952, s. 3 -4 ; zob. też: J . B o rejsza, Patriota bez paszportu, s. 27.
10 Obrok (natural’nyj, dienieźnyj): fo rm a św ia d c ze n ia feu d aln eg o sp ełn ia n eg o p rzez chłopa n a rzecz w ła śc ic ie la zie m sk ieg o w fo rm ie n a tu r a ln e j lu b p ien ię żn e j. Po o g ło szen iu refo rm u w łaszczen io w y ch A le k s a n d ra II z 1861 r. n a z ie m ia ch g u b e rn i zac h o d n ic h C e s a rs tw a R osyj skiego chłopi „czasow o z o b o w iąz an i” (wriemienno-objazani) s p e łn ia li obo w iązek w y n ik a ją c y z obroku n a w a ru n k a c h u sta lo n y c h w p rz e p is a c h przejściow ych, z aś od m a ja 1863 r. pow inność t a p rz y b ra ła form ę p ie n ię ż n ą . Zob. D. Szpoper, Pomiędzy caratem a snem o Rzeczypospolitej. Myśl polityczna i działalność konserwatystów polskich w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1855-1862, G d a ń s k 2003, s. 225; Sbornik prawitielstwienych rasporjaienij po ustrojstwu bytakriestjan-sobstwiennikow w siewiero-zapadnom kraje, W ilno 1864, s. 2;
ce po reformie z 1861 r. Na chłopów powinny zostać nałożone niewielkie obowiązki podatkowe, a dochody uzyskiwane tą drogą winny być przeznacza ne „nie na carskije stajni [...] a na patrebu cełaho narodu [..J”11.
Działalność osób wschodzących w skład Kółka Kalinowskiego rozwijała się w silnej opozycji do polityki kreowanej przez władze carskie. Jego człon kowie głosili populistyczne hasła mające trafić do ludu wiejskiego, także te wymierzone w osobę cara Aleksandra II. Przeklinany przez agitatorów wład ca w ich przekonaniu odpowiedzialny był za fatalne położenie materialne chłopów. Krytykowali także Mikołaja I z powodu wykorzystywania rekrutów wojennych, którzy za swą służbę w nie otrzymywali korzyści w postaci ziemi, nadania wolności osobiste, czy też nobilitacji szlacheckiej: „za to szto my jemu 25 let na wojnach służymo bez ludzkoj stawy i adzieży [...]”. W jednym z numerów „Mużyckiej Praudy” głosili, iż „Maskal [...] nie daje szlachectwa, no sabacza jucha nie daje nawet kuska ziemli [...]”12. Jednocześnie, odwołu
jąc się do prostych słów i przykładów obrazujących niedolę mieszkańca wsi, uświadamiali miejscową ludność, iż chłopi będący pod rosyjskim panowa niem nie mogą liczyć na poprawę swego losu, a przede wszystkim na odzy skanie pełnej wolności: „U Polszczy mużyki tak samo jak i my spodziejaliś na cara, da żdali woli od nieho [...] a nowymi podatkami, nekrutom da czynsza mi ostatniu seroczku z nich zdzierci [car] chocze”13.
Wydaje się, iż Walery Wróblewski był osobą, która w pierwszej połowie 1861 r. odgrywała rolę łącznika pomiędzy kołami konspiracyjnymi w Białym stoku i Grodnie. Jednocześnie niektórzy działacze formułującego się na tych ziemiach stronnictwa „czerwonych”, w tym Konstanty Kalinowski i Walery Wróblewski, stali na stanowisku, iż zwycięstwo idei niepodległościowej łączą cej wszystkie warstwy społeczne będzie możliwe, gdy hasła społeczne głoszo ne będą w optymalny sposób, to znaczy wymierzone przeciwko władzy rosyj skiej obwinianej za trudne położenie materialne ludności wiejskiej14.
Poglądy osób skupionych wokół Konstantego Kalinowskiego w przed dzień wybuchu powstania styczniowego nie kształtowały się w ideowej próż ni, lecz zasadniczo wpisywały się w szerszy ruch polityczny reprezentowany przez stronnictwo „czerwonych”. Rozwiązanie kwestii włościańskiej, sprowa dzającej się do uwłaszczenia, miało zdaniem Komitetu Centralnego Narodowe go kluczowe znaczenie dla pozyskania chłopów dla zrywu niepodległościowego. Agaton Giller i Zygmunt Padlewski dali temu wyraz w liście skierowanym do redakcji „Kołokoła”. W dokumencie opublikowanym 1 października 1862 r. stwierdzili: „Cała Polska bez różnicy stronnictw politycznych rozwiązała już
11 P isem k o to d ru k o w a n e było w ję z y k u b ia ło ru sk im , czcio n k ą ła c iń sk ą . Zob. „M użyckaja P r a u d a ” [G rodno] 1862, n r 3 [b ra k pag in acji].
12 „M użyckaja P r a u d a ”, [G rodno] 1862, n r 5 [b ra k paginacji]. 13 „M użyckaja P r a u d a ”, [G rodno] 1862, n r 7 [b ra k paginacji]. 14 D. F a jn h a u z , 1863. L itw a i Białoruś, W arsz a w a 1999, s. 68.
Poglądy społeczno-polityczne Waleriana Wróblewskiego. 331
kwestię włościańską; wszyscy zgadzają się, że włościanom należy się oddać, na warunkach wykupu, ziemię w ich posiadaniu będącą. Powszechna zgoda w tej mierze dała [...] możność wyrażenia w naszym politycznym programie, że organizacja narodowa w pierwszej chwili powstania odda obywatelom wiejskim ziemię przez nich obecnie uprawianą [...]”15. Te polityczne deklara
cje zostały potwierdzone w manifeście powstańczym z 22 stycznia 1863 r. Komitet Centralny jako Tymczasowy Rząd Narodowy miał przeprowadzić „radykalną rewolucję społeczną przez uwłaszczenie chłopów”16. W odezwie
D o b ra c i L itw in ó w z 29 stycznia 1863 r. władze powstańcze podkreślały, iż zryw ludności zamieszkującej ziemie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego jest konieczny z punktu widzenia celów niepodległościowych: „Komitet Cen tralny Narodowy wielkie dzieło odbudowania Ojczyzny rozpoczął od uwłasz czenia włościan, od zyskania krajowi milionów obywateli. Dziś, mimo podże- gań Rządu najezdniczego, mimo sowitych nagród płaconych, a sowiciej jeszcze obiecywanych włościanom za schwytanie powstańców - chłopska kosa
niejednokrotnie zapewniła nam zwycięstwo”17.
Krytyka polityki prowadzonej przez cara, w tym kwestia uwłaszczenia chłopów - jako stałe determinanty aktów politycznych obozu „czerwonych” - pojawiły się także w wydanym najprawdopodobniej 31 stycznia 1863 r.
M a n ife śc ie R z ą d u N a ro d o w e g o d o L u d u P o lsk i, L i t w y i R u s i. Władze po
wstańcze stwierdziły w nim: „Ludu Polski, Litwy i Rusi! Stoisz dziś nad straszną przepaścią. Przejrzyj raz i uwierzysz, że moskal jest złodziejem Twego własnego dobra, zabójcą Twoich synów, tępicielem Ojców Twojej wiary [...]. Dlatego, zdusiwszy na moment powstanie, jedną ręką chce zagarnąć w sołdaty dorodną młodzież Twoją, aby Cię z sił obnażyć, drugą targnął się na zniesienie klasztorów, aby dla swojej moskiewskiej wiary utorować sobie drogę”. Głoszone w tym duchu poglądy nawiązywały również do reformy uwłaszczeniowej z 1861 r., która zdaniem autorów M a n ife s tu była oszu stwem: „Wszak niedawno zgraja carskich czynowników kłamliwym językiem obiecywała Ci wszystko, byle uśpić czujność Twoją; a dziś zaczynają Cię obdzielać knutami i każą w trójnasób płacić za ziemię, która Ci przez Twój Rząd Narodowy na własność dziedziczną oddaną została”1 8.
W kwietniu 1863 r. Walery Wróblewski został mianowany przez Onufre go Duchyńskiego, naczelnika wojennego na Grodzieńszczyźnie, szefem szta bu głównego. Powstańcom należącym do podległych sobie oddziałów kazał
15 B. L im an o w sk i, H istoria pow stania narodu polskiego 1863 i 1864 r., W a rsz a w a 1909, s. 141; zob. też: J . K ow alski, Rewolucyjna dem okracja rosyjska a pow stanie styczniow e, W a rsz a w a 1955, s. 250.
16 C yt. za: J . G ra b iec [J. D ąb ro w sk i], Rok 1863. W pięćdziesiątą rocznicę, W a rsz a w a 1913, s. 229.
17 C y t. za: K om itet C entralny N arodow y jako R zą d Tymczasowy. Do braci L itw in ó w !,
[Wars1z8a w a 1863], s. 1.
o d c z y ty w a ć M a n ife s t R z ą d u N a ro d o w e g o z 22 s ty c z n ia 1863 r .19 R o k p ó źn iej z o s ta ł c iężk o r a n n y w w y n ik u p o ty c z k i p o d R u d k ą K o ry b u to w ą 20 i p r z e t r a n s p o rto w a n y d z ię k i u d z ie lo n e j p rz e z B o le sła w ę S k ła d k o w s k ą pom o cy n a t e r e n G alic ji, g d zie u d z ie lo n o m u p om ocy w z o rg a n iz o w a n y m w m a j ą t k u h ra b ie g o W ła d y s ła w a T a rn o w s k ie g o s z p ita lu w D zik o w ie. W d n iu 4 lu te g o 1864 r., po ro z b ic iu o d d z ia łó w p o w s ta ń c z y c h d o w o d zo n y c h do s ty c z n ia te g o r o k u p rz e z W a le r ia n a W ró b le w sk ie g o , z o s ta ł w o b e c n ie g o o rz e c z o n y w y ro k śm ie rc i. H a s ła , z k tó r y m i do p o w s ta n ia s z ła k o n s p ir a c ja g ro d z ie ń s k a s k u p io n a w okół K o n s ta n te g o K a lin o w sk ie g o , w o b lic z u k lę s k i p o w s ta n ia n ie m o g ły z o sta ć z re a liz o w a n e . W ła d z e c a r s k ie z d e c y d o w a ły o w p ro w a d z e n iu w życie p la n u z a s ie d la n ia te r e n ó w tzw . K r a ju P ó łn o c n o -Z a c h o d n ie g o w ła ś c ic ie la m i z ie m s k i m i ro sy jsk ieg o p o c h o d zen ia. B y ły g e n e r a ł- g u b e r n a to r w ile ń s k i M ic h a ł M u ra - w iew n a k a r t a c h sw y ch p a m ię tn ik ó w z 1866 r. w sp o m in a ł: „ P rzy k o ń c u r.[oku] 1865 m in is te r d ó b r p a ń s tw a , [A le k s a n d e r] Z ie le n o j21, u z n a ł z a s to s o w a n e i m o żliw e w zn o w ić p r z e d s ta w ie n ie m o je, z ro b io n e je s z c z e w r.[oku] 1864, o p rz y m u so w e j s p r z e d a ż y d ó b r s e k w e s tro w a n y c h i o s ie d le n iu r o s y js k ic h w ła śc icieli z ie m s k ic h [...]. W t e n sp o só b ro k 1865 b y ł r o k ie m p rz e jśc io w y m d la s p r a w y ro s y js k ie j w k r a j u z a c h o d n im ”22.
W a le r ia n W ró b le w sk i o sie d lił się w P a r y ż u , g d z ie w 1865 r. b r a ł u d z ia ł w tw o r z e n iu S to w a rz y s z e n ia W z a je m n e j B r a tn ie j P o m o cy - o rg a n iz a c ji m a ją cej n a c e lu r e p re z e n to w a n ie in te r e s ó w e m ig ra c ji p o p o w sta n io w e j. W p o c z ą tk o w y m o k re s ie p o b y tu w P a r y ż u o d w ied z ił go p rz y b y ły z W iln a b r a t E u s ta c h y w ra z z m a łż o n k ą E m ilią o ra z s y n e m T a d e u s z e m 23. W 1866 r. W ró b le w sk i ro z p o c z ą ł d z ia ła ln o ś ć w now o p o w s ta łe j o rg a n iz a c ji Z je d n o c z e n ie E m ig ra c ji P o ls k ie j. O rg a n e m z a rz ą d z a ją c y m te g o c ia ła b y ł K o m ite t R e p re z e n ta c y jn y , w k tó re g o s k ła d w 1866 r. o b o k J a r o s ł a w a D ą b ro w sk ie g o , S ta n is ła w a J a r - m u n d a , k s ię d z a K a z m ie rz a Z u liń sk ie g o , A le k s a n d r a B ie rn a w s k ie g o , J ó z e fa H a u k e -B o s a k a , B o le s ła w a S w ię to rz e c k ie g o w sz e d ł W ró b le w sk i. W in s ty tu c ji te j z a s ia d a ł o n w l a ta c h 1 8 6 6 -1 8 7 0 , m a ją c je d n o c z e ś n ie s t a t u s p r z e d s ta w ic ie l a g m in y M o n tm a r tr e . Z je d n o c z e n ie , k tó r e s k u p ia ło w so b ie k ilk a d z ie s ią t g m in i s to w a rz y s z e ń z lo k a liz o w a n y c h w k i l k u n a s t u p a ń s tw a c h n a św iecie (m .in .: F r a n c ji, T u rc ji, S ta n a c h Z jed n o czo n y ch , W ie lk ie j B r y ta n ii) n ie zdobyło
19 I. A ram ow icz, M arzenia. P am iętnik o ruchu p artyzanckim w województwie grodzień skim w 1863 roku, B e n d lik o n 1865, s. 2.
20 W. Solecki, Generał Walery Wróblewski (1836-1908), W a rsz a w a 1973, s. 93.
21 A le k s a n d e r Zielenoj (1 8 1 9 -1 8 8 0 ) zajm o w ał stan o w isk o m in is tr a m a ją tk ó w p a ń s tw o w y ch w o k re sie od 1 s ty c zn ia 1862 r. do 16 k w ie tn ia 1872 r.; zob.: Uprawlienczieskaja elita R issijskoj Im pierii. Istorija m inisterstw. 1802-1917, red . N. Siem ienov, S a n k t-P e te rb u rg 2008, s. 395.
22 P am iętniki hr. M ichała M ikołajewicza M urawiewa („Wieszatela”) (1863-1865) pisane w roku 1866, tłu m . J . Cz., K rak ó w 1896, s. 1 57-158.
23 H . D.[rege], Ś.p. Tadeusz Wróblewski ja k o założyciel B iblioteki im. E.[ustachego] i E.[mi- lii] Wróblewskich, W ilno 1926, s. 1.
Poglądy społeczno-polityczne Waleriana Wróblewskiego. 333
się nigdy na jedność i targane było konfliktami wewnętrznymi. O charakte rze politycznym Zjednoczenia decydowały w przeważającej mierze gminy działające w Paryżu. Obok zadań wykonywanych na rzecz poprawy losu emigrantów, w tym wyszukiwaniu dla nich pracy, do celów organizacji nale żało rozpatrywane ogólnopolitycznej sytuacji oraz polemika publicystyczna z przedstawicielami Hotelu Lambert. Tak wyznaczone zmierzenia realizowa no z trudnością z powodu złej sytuacji finansowej, a także braku oficjalnego uznania ze strony władz francuskich. Głównym organem prasowym tej insty tucji, wydawanym w latach 1866-1870, był tygodnik „Niepodległość”. Funk cję redaktora jednego z numerów czasopisma - w końcowej fazie jego działa nia - sprawował Walerian Wróblewski. W celu poprawy skuteczności działań władze stowarzyszenia dyskutowały nad pomysłem powołania do życia wy działu prasy. Ostatecznie pomysł ten porzucono, a rozpowszechnianiem istot nych informacji i komentarzy publicystycznych miały zająć się osoby wcho dzące w skład Komitetu Reprezentacyjnego. W styczniu 1868 r. Wróblewski przedstawił redakcjom czasopism „Temps” i „Figaro” protest przeciwko dzia łaniom władz rosyjskich polegających na sprzedaży majątków, które wcze śniej zostały skonfiskowane na fali represji popowstaniowych2 4.
Walerian Wróblewski, nie rezygnując ze swych niepodległościowych po glądów, a zarazem nawołując do jedności wszystkich narodów zamieszkują cych ziemie Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w radykalnym i demokratycz nym duchu odwoływał się do przypadającej na rok 1869 trzechsetletniej rocznicy podpisania aktu Unii Lubelskiej. W obliczu zbliżającego się jubile uszu apelował: „A więc do taczek i młotów, do motyk i rydli, rozproszeni po wszechświecie, od Kaledonii do Kamczatki, synowie sławnej i potężnej nie gdyś, a dziś pognębionej Rzeczypospolitej! Walmy gruzy naszych przesądów na poorane klęskami wąwozy rodowych naszych uprzedzeń i wstrętów!”2 5.
W tym samym roku wyłożył swoje polityczne credo stanowiące swoistą synte zę z jednej strony demokratycznych, a z drugiej niepodległościowo-patrio- tycznych haseł2 6. Na łamach „Niepodległości” pisał: „Jestem demokratą [...]
w logicznym tłumaczeniu tego wyrazu. W inną Polskę niż ta, którą lud nasz pracowitymi rękoma z grobu podźwignie - nie wierzę [...] Wszystko dla ludu
24 J . B o rejsza, Em igracja polska po pow staniu styczniow ym, W a rsz a w a 1966, s. 9 1 -1 0 2 . 25 J . B o rejsza, Patriota bez pa szp o rtu, s. 87.
26 W ydaje się, iż po g ląd y a k c e n tu ją c e k w e s tie rów nościow e i w olnościow e, n a k tó re powo ły w ał się W a le ria n W róblew ski, łączy ły się z z u p e łn ie in n y m i c e lam i p o lity czn y m i a n iż eli w p rz y p a d k u T ad e u sz a W róblew skiego czy te ż A u g u s ty n a W róblew skiego (m ło d si k u z y n i W ale ria n a ), u to ż s a m ia n y c h z k o n cep cjam i p o lity c zn y m i albo społeczno-etycznym i ta k im i j a k id ea k ra jo w a (w n u rc ie d e m o k ra ty c z n y m ) czy te ż osiąg n ięcie „narodow ego w y zw o len ia n a drodze etycznej rew o lu cji”. Zob. R. A ntonów , Wstęp do: A u g u styn Wróblewski. A narchista z rozpaczy,
re d . M. J a s k ó ls k i, J . K loczkow ski, M. K u n iń s k i, R. L e g u tk o , J . M a jch ro w s k i, T. M e rta , B. S z la c h ta , K rak ó w 2011, s. XX -XXI; zob. też: J . F ra n k e , „Czystość" (1905-1909) A ugustyna Wróblewskiego albo iluzja etycznej krucjaty, W arszaw a 2013, s. 1 8 0-181; T. V rublevskis, M intysir- darbai, V ilnius 2012, s. 36; M. T arkow ski, A dw okatura wileńska 1918-1939, G d a ń sk 2014, s. 62.
przez lud - w tym haśle znajduję nie tylko polityczny ideał Ojczyzny naszej, ale i środki do jego urzeczywistnienia. Wszystko dla ludu to znaczy: nie dla przywileju, nie dla tytułu, nie dla monopolu; do znaczy: wolność osobista i zbiorowa, składająca się z prawa i możności do rozwijania wszystkich władz swoich w dziedzinie umysłowej, społecznej i politycznej [...]”2 7.
Wybuch konfliktu pomiędzy Francją a Prusami w lipcu 1870 r. stanowił kres Zjednoczenia, gdyż jego członkowie zaangażowali się w wypadki wojen ne, tworząc jednocześnie nową reprezentację w postaci Towarzystwa Emigra cji Polskiej w Paryżu, w którym Walerian Wróblewski pracował tylko w początkowej fazie działalności tej organizacji. We wrześniu 1870 r., po kapitulacji Napoleona III pod Sedanem, proklamowano republikę we Francji, zaś w marcu 1871 r. została ustanowiona Komuna Paryska. W kwietniu tego samego roku generałowi Wróblewskiemu powierzono dowództwo nad oddzia łami komunardów, walczących z wojskami wersalczyków na odcinku od Ivry do Arcueil. Jako bezpośredni uczestnik tych wydarzeń brał on udział w wal kach na Polach Elizejskich, na placu Zgody, na wzgórzach Montmartre, o redutę la Butteaux Cailles czy też na Chateaud’Eau2 8.
Walerian Wróblewski jeszcze przed ogłoszeniem Komuny Paryskiej de klarował się jako osoba stojąca po stronie Francji, która miałaby przełamać zacieśniającą się od 1863 r. rosyjsko-pruską współpracę2 9. Jednakże zauważył,
iż: „rząd francuski zwracał swe [...] oczy ku Rosji i nie chciał jej odstraszyć, powołując wrogich jej [Francji] dowódców do wspólnej walki z nieprzyjacie- lem”3 0. Walka polskich działaczy emigracyjnych w oddziałach komunardów
wiązała się w pierwszym rzędzie ze służbą dla idei niepodległościowej, w drugiej kolejności ze względami natury ideologicznej. Analizując przyczyny, które skłoniły Jarosław Dąbrowskiego oraz Waleriana Wróblewskiego do wzię cia udziału w Komunie Paryskiej, pamiętnikarz Władysław Mickiewicz zanoto wał: „niektórzy Polacy, biorąc swe pragnienie za rzeczywistość, ufali, że Komuna będzie z konieczności zmuszona do wznowienia wojny z Prusakami i powoła do siebie rewolucjonistów z całej Europy”3 1. Dodać należy, iż zdaniem tego samego
autora memuarów Walerian Wróblewski był człowiekiem „mężnym i prawym, posiadał doświadczenie wojskowe”, chociaż „całkowicie pozbawiony był zmysłu politycznego, nie rozumiał zupełnie sporów Komuny i pozostawał obcy wszel kim niesnaskom wewnętrznym stronnictw rewolucyjnych”3 2.
27 C yt. za: B. L im an o w sk i, Szerm ierze wolności, s. 2 5 9 -2 6 0 .
28 H . L issa g ara y , H istoria K om uny P aryskiej 1871, W arsz a w a 1971, s. 208, 309, 405; zob. też: M. Z łotorzycka, op. cit., s. 31.
29 P rz y k ła d e m d o b ry ch re la c ji n a lin ii B e r lin - S a n k t- P e te r s b u r g było p o ro zu m ien ie u m o ż liw iające p rz e k ra c z a n ie g ra n ic p rzez w o ja k a k ażd e g o z p a ń s tw w tra k c ie d z ia ła ń w y m ierzo n y ch p rzeciw u c ze stn ik o m p o w s ta n ia styczniow ego; zob.: L. Bazylow , op. cit., s. 392.
30 B. L im an o w sk i, Szerm ierze wolności, s. 267.
31 C yt. za: W . M ickiew icz, P am iętniki 1870-1925, t. III, W arsz a w a - K rak ó w - Łódź - P o z n a ń - W ilno - Z ak o p a n e 1933, s. 30.
Poglądy społeczno-polityczne Waleriana Wróblewskiego. 335
Po upadku Komuny Paryskiej Walerianowi Wróblewskiemu udało się opuścić Paryż i wyjechać do Londynu. W tym czasie jego poglądy zaczęły jeszcze wyraźniej skłaniać się w stronę postulatów politycznych i społecz
nych, które należy łączyć z działalnością ruchu reprezentowanego przez I Międzynarodówkę. W sierpniu 1872 r. jako delegat polskich socjalistów wziął udział w obradach organu Rady Generalnej tej organizacji w Hadze3 3.
Wróblewski pozostawał w dobrych relacjach z Karolem Marksem i Frydery kiem Engelsem. Z korespondencji, którą wymieniali na przestrzeni lat sie demdziesiątych XIX wieku, wynika, iż w obliczu obchodów kolejnej rocznicy postania listopadowego omawiali kwestię odzyskania przez Polskę niepodle głości, co jednocześnie miało doprowadzić do wyzwolenia części europejskiego proletariatu3 4. Dotychczasowe epistolograficzne więzi Wróblewski utrzymy
wał także po opuszczeniu latem 1877 r. Londynu i przeniesieniu się do Genewy. W liście z 18 stycznia 1878 r., którego adresatem był Fryderyk Engels, krytycznie odniósł się do idei panslawizmu, na czele której stanąć miało imperium rosyjskie. W takim układzie oznaczałoby to jedynie niebez pieczeństwo sprowadzone na poszczególne narody słowiańskie3 5.
Po ogłoszeniu w 1880 r. przez francuski rząd amnestii dla działaczy i rewo lucjonistów Komuny Paryskiej Wróblewski zdecydował się na powrót do Francji. Najpierw zatrzymał się w Nicei, a po pięciu latach wyjechał do Paryża, gdzie w 1885 r. wstąpił do Związku Zagranicznego Socjalistów Pol skich. Jako że żył w trudnych warunkach materialnych, potęgowanych przez zamiłowanie do gier hazardowych, nie był dobrze postrzegany przez przed stawicieli Polskiej Partii Socjalistycznej. Stanisław Wojciechowski eksplikował proponującemu udzielenie mandatu Wróblewskiemu na kongres II Międzyna rodówki Józefowi Piłsudskiemu, „który komitet zechce się skompromitować wydaniem mandatu [...] Wróblewskiemu, który od czasu istnienia polskiego ruchu socjalistycznego palcem dlań nie kiwnął, a w dodatku poufnie krążą pogłoski o jego karciarstwie [...]”3 6.
Na ostatnim etapie życia Walerianowi Wróblewskiemu pomoc okazał doktor Henryk Gierszyński, który zapewnił mu dobre warunki życiowe w miejscowości Ouarville w departamencie Eure et Loir. Wróblewski zmarł 5 sierpnia 1908 r. Organizacją ceremonii pogrzebowej na paryskim cmentarzu Pere-Lachaise zajęła się, uważająca go za swego członka, frakcja rewolucyjna Polskiej Partii Socjalistycznej3 7.
33 G. Ja e ck h , Historia Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotniczego, K raków 1906, s. 172. 34 L is t F ry d e ry k a E n g e ls a do W a le ria n a W róblew skiego z 4 g ru d n ia 1875 r., [w:] J . B orej sza, W kręgu wielkich wygnańców (1848-1895), W a rsz a w a 1963, s. 270.
35 L is t W a le ria n a W róblew skiego do F ry d e ry k a E n g e ls a z 18 s ty c zn ia 1878 r., [w:] ibidem , s. 274.
36 C yt. za: J . B o rejsza, Patriota bez pa szp o rtu, s. 227.
37 B. L im an o w sk i, Szerm ierze wolności, s. 275; W. S lad k o w sk i, Wysepka polska we F ran cji. U M arii i H enryka Gierszyńskich w O uarville 1878-1930, L u b lin 2005, s. 131.
Walerian Wróblewski - działacz konspiracyjny z Grodzieńszczyzny, po wstaniec styczniowy, uczestnik Komuny Paryskiej - w ciągu całego życia kierował się radykalną zasadą wyrażoną w jednym z listów skierowanym w 1877 r. do Fryderyka Engelsa: „lepiej nic nie wygrać, niż wszystko stra cić”3 8. Rewolucyjno-niepodległościowe poglądy sprowadziły na niego piętno
emigranta szukającego w każdej sytuacji możliwości wspierania sprawy pol skiej. Dodać należy, iż przez wielu jemu współczesnych nie był on ceniony jako wybitny polityk, a raczej uznawany za dobrego taktyka i wykonawcę „rewolucyjnego ducha” działań powstańczych i wojskowych. Niezależnie od stopnia oryginalności jego społeczno-politycznych założeń należy podkreślić fakt, iż mógł wpływać na kształtowanie się poglądów niektórych kręgów działaczy emigracyjnych, jak też implikować — na kanwie rodzinnych powią zań - Tadeusza Wróblewskiego, reprezentanta ruchu krajowego (w warian cie demokratycznym) działającego na ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Augustyna Wróblewskiego - orędownika idei anarchistycz nej, działającego na początku XX wieku w Krakowie.
S u m m a ry
The so cia l a n d p o litic a l view s o f V alerian Vroblevski. S ketch fo r th e p ic tu r e o f th e p o litic a l a c tiv ity o f V roblevski fa m ily
K ey w ords: J a n u a r y u p ris in g in 1863, re d cam p, e m ig ra tio n a f te r th e J a n u a r y u p risin g , P a ris C o m m u n e 1871, F ir s t I n te rn a tio n a l.
The article is devoted to the development of social and political views of Valerian Vroblevski. Temporal frames were determined by the point, when he made the underground activity in Grodno in the early sixties of the nineteenth century and the time, when Vroblevski involved with the First International. In the initial period of his life, this nineteenth-century revolu tionary and freedom fighter undertook social activities on the lands of the former Grand Duchy of Lithuania in accordance with the slogans, which were proclaimed during the January uprising by the representatives of red camp. As a result of repression after the January uprising Valerian Vroble vski was forced to emigrate. He never returned from the exile. This stage of his life was related to the work for - established in 1866 - the Union of Polish Emigration. Later, he also took part in the battles, that were fought over during the Paris Commune. Another card of Valerian Vroblevski life shows the relationships with Frederick Engels and Karl Marx. The author of this paper also mentioned thatValerian Vrublevskiwas activist of the Inter national Workingmen’s Association.
38 L is t W a le r ia n a W ró b le w sk ie g o do F r y d e r y k a E n g e ls a z 26 g r u d n ia 1877 r., [w:] J . B o rejsza, W kręgu wielkich wygnańców..., s. 272.
