UKD 55.006 :502.7.6 :0111.6 :55(438) ,,19'06/1966"
Stefan KiOiZŁOW~I
Ochrona zasobów przyrody nieożywionei ze szczególnym
uwzględnieniemprac
Instytutu Geologicznego
WSTĘP
W lutym 1966 r. mija 40 lat od chwili powołania "Komisj.ido Spraw Ochrony Przyrody Państworwego Instytutu Geologicznego"; Rocznica ta
zasługuje lIla omówienie dotychczasowego dordbku iaoktualnycl1 prolble- mów oohrony przyrody. Jest to tym (bardziej celorwe, że sama ildea i:po- trzeby ochrony przyrody ulegająci'ągłym. przemianom. Dziś poltrzeby .oohxony przyrody nieożyrwionej definiujemy nieco inaczej niż robili to nasi poprzednicy u schył1ku XIX i na początku XX W., !kiedy to powsta:-
wały zrę'by ideowe i ooganizacyjne ochrony przyrody w Polsce.
Podobnie jednalk. jak. 'Przed 40 laty aktUa'Lny j'est nadal związek nauk ,geologicznycih z ochroną przyrody nioożywkmej. lPor6wnującstan :badań
·gedlogicznych w pierwszym okresie po powołaniu Państwowego Insty-
tutu Geologicznego i w cnwili obecnej, widzimy w:ie'lkir'oZJW6j wszySt- kich !kierunków nauk .geologicznych. Interusytfika'cja pra'c geologicznych
doprowaldziła do poważnej :rozbudowy krajoWej ibazy surowcowej. W sze-
"Tęgu Przypadków odkrycia geologiczne doprowadziły do całlkowitego prze-
kształcenia pierWotnie naturalnych warunk6w fizjograficznYich 'całych
-regionów. Rola :geoilogii w 'kszta;łtorwaniu regionów jest 'ZI);aczna i o niejed- nokrotnie ciągle jeszcze nie doceniana nawet tprzez samych o!dlkrywców -czy ddkumentator6rw.
00 N~leży więc postawić pytanie, jalk ma wyglądać związek pra'c geolo- gicznyCh z potrzebami ochrony przyrody nieo'ży:wionej oraz gdzie zaczy- na się i kończy odpowiedzialność geologa poszukującego nowyCh .sUTOW- .sów jaiko tego, :który 'Pierwszy wytycza kierunki p6źniejszegorozwoju
przemysłu. o
Celem tego artykułu jest podjęcie dyskusji nad wymienionymi .prlo- blemami i przedstarwienie ak,tualnych propozycji w za'kresie ochrony zasobów o przytrooy nieożyw'idnej wPOilsce.
Xwartalnik Geologicmy, t. lO, nr 3, 19'66 r.
886 Stefan KozroW'S'ki
HISTOR[A OCHRONY reZYRIODY NLEO.zYWroNiEJ DO 1926 R.
Idea odhrony ,przyrody nieożywionej 'NI' Polsce związa!Ila jest nierozer- walnie z Tatrami.. W !Pamiętniku TatrzaIlgkim z 1888 r., t. XII znajdu- jemy relację X. Wielkqpolanina z proje'k'tu .utwo.rzenia "TQwarzystwa Ochrany Tatr !Po.lslGch". Chodziło. wtedy Q zebranie f'U'nduszy na wytku- pienie dóibr zako.piańskich, . które miały !być wystawio.ne na Ucyta~ji przez
do.tychczasow~Q właściciela łjiemcaMa~usa. 'Pelza ~K. IStecki, 1924).
J<$!lrolwiek Tatry ,nie zostały zakupione przez zawiązane !ko.nsorcjum TQWlalrzystwa Tatrzańskiego., to jednak na licytacji 'W 188<9 T. do.bra zako-
;piańme zos'ta'ły wykuipione pr,zez W. ZamojSkiego.. Działalność W. Za-
mojSkiego. uratowala przyrodę Tatr, a następnie popr~ez utworzenie F~
dacji KórniCkiej przyc7JYIliła się do utworzenia Tatrzańskiego Parku Na-
rodowego. . .
Dalsze prace nad ochroną Tatr związane są z u,tworzeniem w 1912 r.
Sekcji Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego. W skład pierwszego.
zar~ądu weszli dwaj geolodzy dr M. LimaoowSki i dr W. Kuźn,iar. W pro- gramie sekcji wyraźnie został sprecyzowany między innymi ,program
"OChrony krajobrazu i ochrony martwej ~przyrody" (8. Wigilew, 1,9<20).
Po drugiej !Wojnie światowej w 19210r. powstaje lPaństwowa Komisja OChrany !Przyrody 'prze'ksz.tałcOlIla w 1925 r. w Państwo,wą Radę OChrony Przyrody (iW. Szafex, 1920). Przewodniczącym dbu tych instytucj~ !był
pro.f. dr W. Szaler !pracujący niestrudzenie na polu: ochrony przyrddy do dnia dzisiejszego. Prdblematyką odha:'ony przyrody nieoŻYwioo.ej zaj-
mował się przede wszystkim ,geOlog .prof. dr W. Goetel, który jest obecnie
pr.zewodJn,iczą'Cym Komisji Zsso,bów 'Przyrody ;przy P .R..O.P. rpa!tro.nując
wszystkim. wię'kszym poczynanio.m na tym odcin1ku w kraju ~. Goetel,
1M~. .
W gronie działaczy, którzy po pierwszej wojnie światowej zajmowali
się OCIhroną przyrody nieożywronej, nale'Ży podkreślić znaczny udział
geolag6w. Na łamach rocznika "Ochrona Przyrody" :zmajdujemy liczne prace: W. KU!ŹIliara (1921) o rezerwacie miejskim w KTakowie, S. iKu'l- czyiiskiego (192,1)
o
'rezerwacie w Czorsztynie, J. W. SzułczewSkiego (11924) w sprawie ocIhrony gła.zów narzuto.wyCh, S. Min!kiewicza(192'4) 10 !plX>-jeiroie re'zerwatu 19ipsowego nad Nidą, S. Kreutza {1926i) o p1'olllemJatyce ooMany-pr'Zy.rody iIlieożywionej.
Zrozumienie ikonieczności ścisłej wspólipra~y 'geolo.gow na polu ochro- ny przyrody nieożyrwio.nej ,przejawiało. się między iJnnym:i w gronie pra- oownilków !Państwowego Instytutu! Geologicznego.
Pierwszy dy.rektor!PllG - prof. J. Mo.rozewicz już w maju 19'18 r.
wygłosił odczyt na ·posiedzeniuAkademii Umiejętności w iKralkowie na temat: "PrzyToda Po.lski wOlbec zadań ,gospodarczych lP,aństwa Po'lskie- go". W tej wnikliwej i kompleksowej pracy po raz pierwszy użyty z0.- stał te:r'min "zasoby" w odniesieniu do. :naturalnych w:aTtości :pI'zytt'ody
ożywionej, jak 1 nieożywionej.
PRlAOE KOMISJI:DO SmA!W OCHRONY tPR2YRODY
PAŃS'IlWIOWEGO INSTYTUTU GEOLOGICZNIDGO
W 1926 r. JUlkazał się w Sprawozdaniach z lPosiedzeń rp.I.G. artykuł
S. Małlrowskiego 'p!'żedstawiający wtrze'bę utworzenia specjalnej komisji, do spraw ocmooy przyrody nieóżywionej .. Komisja ta,pow,oła'Ila .. została·'
Ochrona zasobów. ,przYTooy . ni:eożywionej 887 do życia w łutym 19,26 r. przez Dyrektora P.I.G. prof. J. Mo.rt)lzewicza.
Pierwszyskłald !komisji stano.wili: S. Ma:łko.wski (przewodniczący), J. Czar- nocki, R. Da;nysz .. Fles~owa, A. Mazurek (sekretarz) iJ. SarosonowiJCz.
Stałym delegatem do. Państwowej Rady 'Ochrony Przyrody był J,. Czar-'
nocki. . . .
Na pierwszym 'Posiedzen~u Komisji do. SpralW Ochrony !Przyrody Pań
stwow~go Instytutu Gedlogicznego., odbytego 5.Il.192'6 ['., UBtaapono nastę
pujący ·zalkres działania P.I.G. w dzield:ziJn:ie oohrony przyrody:
1. ,;P.I.!G. jako C'zynnyzespói ,geo!log6w, .obejmUjących 'swą działalnością całe
terytorium lRzplitej, .opracowuje dokładny wykaz i opis' .;. wszys,tkich obiektów geolo,gilcznych .. • które winny podlegać .•.. .odhronie.
2. P.'loG. wkłada na swych czł.onków i ws,p6łpraooWiIlik6w IIIlOraJ1ny obowią
zek: a) utr~ywania w /Stałej ewildencji wszYlStkich obiektów !pOdlegających .ochro- nie '" Ib) Datychm:tasto'wegQ donos'zelllia Dyrekcji P.'IJG. ••• Q grQŻącym im nie-
bezpieczeństwie.
3. PJI.G. powilIlienposiadać stałego O!fi-cjalnecgQ iprzed<3taw'kiela w lPaństwowej
Radzie Odh'l'Olly Przyrody ...
4. Utworzona w łonie P.I.G. komisja do JS:praw ochrony przy:rody opracoWllliie projekt szcze,g6łowegQ prog,ramu ochrony ,za!byitk6w przy'rody nieotży:wionej ..• "
rw iakrels działania Komisji Wchodziły ponadto:
a) gromadzenie krótkich infQrmacji o za1bytkach; b) /przygotoWyWanie opisów i opracowań IPOOzczegt'lLnyc<h zalbytkltw PT:r.YTocly 'Ilioożywionej, przecwidziany:ch do druku w specjalnym wydawnictwie Zaibyltlki Przytrooy NieożywioOnej Ziem !Rzecczy- pospo.1itE!'j iPolS1kiej;C) TejestralClj!a miejsc w:v'stępowania ~mineraMw i skamielin
w
obrębie kra.jlUl; od) 'gromadzenie m>aterial6w bLllliograficzoych z zak-r~u przyrodynioożywione-j ziem pa1skich; e) rejestracja meteorytów .znajdujących się w:zJbiorach kraj.owych.
W pierwszym, najowocniejS'zym okresie dzi:s,łaIiwści Komisji opraco- wano szereg okólni!ków i kwestionaxiulSZY mającyCh za żadanie lepsze or- ganizowa!Ilie pracy i Spopularyzowanie jej w szerokich !kręgaoh społe
czeństwa. Można tu wymienić: odezwę do. ogółu czronków i współJpra
oowniJk6w P.I.G. IW' sprawie wylkonywania opisów i 7la'byfitów przyrody
nieożywiOlIlej Spotykanyoh w ,czasie prac terenowych oraz oIkóhiik z odez-
wą prof. S. Kreutza dotyczą(!ą wykonania ~isUl 'polskich nazw miejsco-
wości, z któryclh były zbierane okazy dla zagranicznyoh muzeów.
Najswa'imiejszą .farmą pracy Komisji byqo. Wydawanie czasopisma. "Za- by1iki Pr,zyrody NieOlŻywio.nej 'Ziem RzeczY'J>O'ąpolitej Po.lskiej", którego
!pierwszy zeszyt ulkazal się w 1'928 r. Znajdujemy w nim artykuły: 1S. Ddk- torowicz-Hxebnickiego, S.Kreurtza, A. Miillera, J. Czarnodkiego i F. Ra- bowSkiego, oraz dbszerne sprawozdanie. Komisji z wrorami odezw i kwes-
tianąriuszy. . '
'W późniejszY1Ch 'l:atacll obserwujemy ()\Słabienie .pra1c Komisjispowo- dowaiIle trudnościami finansowymi. Zapał i ofiarność czł.onkow KomiSji, a iprzede wszystkim :prz,ewodniczącego IS. 'Małkowskiego titrzymywa~y'
jednak ciągłość pr.ac Ko.misji. Praca ta szła .głównie wdwoU kierunkadh:
starań' o u.tworzenie poszczególnych rezerwatów prżył'od.y· nioożywibnej
oraz wyda;warue drukiem o.praoowań dotyczącY'oo najw'ażniejszy;ch 9'biek- tów. W zaikresiestarati. ooohxonę prawną najtcielkawszych odsłolIi'ięc i 'prze- kroj6w geoło.giczny;ch wiele zasługpoł<>Żył delegJlt doP.R.O.IP.J.Ozar- nocki. .
888 dtefan Kozłowski
Dzięki stanlniomtego' badaeza 'PO'wstał w ' ,Górach ŚWiętokrzysltich
szereg. rezerwatów, ja~ :np. Kadzielnia, ŚluChowice. iilme (J. Cz·arn.oc'ki.
1932~. Kontyn1.WłWano również pu'Wilrowa'llie gromadzonych materiałów ..
W 1933 r. ukazał się drugi zeszyt wymienionego ;wyżej czasopisma, wy- dany iWspólnie z Towarzystwem :!Muzeum Ziemi. W zeszycie tym ukamł.y się tprac~: J., Lewińskiego, C. Kuźniara, J. Czarnookiego, B.Halicltiego, H. SWidzińSkiego, L. Sa:wickiego i R. Danysz-Fleszarowej. '
Pra~e ~aInii8ji do Spraw OChrony Przyrody P.LG. trwały do 1934 r.
W 1934 r. S. Małkowski został powołany na Uniwersytet $te:fana Bato- rego w Wilnie, co spowodowało wYgaśnięcie działalności prac Komisji.
Za.przestanie prae nad oohronąlpl'zyrody niedŻytw:ionejwIP;I.G. spo- wodowane !było niewątpliwie faktem zaiłożeni'a .przez S. M'ałlko,wskiego
w 1932 r. Towarzystwa Muzeum Ziemi. Cele i lzadania tego Towarzystwa
pokrywał'Y się w znacznym stopniu z programem Komisji. Towarzystwo Muzetim . Ziemi 'Pr,żejęło sprawę najwa,żniejszą -aikcję wydawniczą.
Trzeci tom ZabY'~ów IPrzyrody Nieożywionej pod nie zmienionym tytu-
łem :wydany został przez Towarzystwo w 1936 r. Zawiera on prace:
J. Samsonowioza, J. Czarnodriego, W. Okołowicza, S. Z. Różyokiiego,
M. Kobyłeckiego. J.ak wynika z zestawienia naz'wisk, prawie wszyscy autorzy 'byli w tym czasie pracownikami P.LG. 'Zatem ·zawieszenie prac KomiSji :naaeży traktow.ać tylko jako :zmianę.fOTm organitaeyjny'Ch bez zmiany samej idei i treści pracy prowafuonej przez geologów Państwo-
wego Instytutu GeOlogicznego.. '
Patrząc dziś na dorobek lat d'wudziestych i trzydziestydh w zakresie OOhrony Ipl'zyrody nioożywionej należy stwierdzić :po:ważny wkład: :pra- cowników P.I.G.Wykaz autorów prac publikdwanych na łamaCh Oc!hro- ny Przyrody d Zaby~6w tprzyrody Nioożywio.nej obęjmuje nazwi$a dwu
pokoleń :gedlogów polskioh.
Na'leży . podkreślić, że wYkonane i opublikowane wtedy praee były
prowadzone Poza normalnymi dOOw'iązkami pos:reze,gó1nyoh autorow i nie
były dodatlrowo stibwencjowane. Prace te' ipo·wstały' w wyn:iku:, zrozu~
mienia lkoni.ecznQ'Śd dokumentowania i ohroo.ienia n;ajwainiejszych do- kument6w geologicZ'nyoh, niekiedy o wyjątkowej również wartości dy- daktydZnej i ikrajobrawwej. '
Główny wysiłek prac. nad ochroną przyrody miał przede wSzystkim chaxakter konserwatorSki. W 'Pierwszym oIkresie - 'po' pierwszej wojnie
światowej - starano się naj.pierw opracować ewidencję obWktów zasllu-
gujących !Ila ochronę. Akeja inwentaryzacyjna doprowadziła do' skatalo- gowania i opisania obiektów najcie}rawszyoh pod względem geologicz- nym. Zachowanie .pos:rezoególnycll odsłonięć, profilów i Oibiekltów tra'kto-
wano jako. dokumenty ochaTakterze muzealnym. . Definieje samej potrzefby ochxony przyrody 'były w tym czasie o.kreś
lan.e następująco:
"Podobnie więc, jak historyk dłn'oni od zniszczenia dokumenty !będące
jedynymi dowodami rzeczowymi w jego. ro~mo:,wani.aoh, tak i geolog powinien, o ile to leży w jego mocy, oehronić te przedmioty' i zjawiSka, które dzięki swym oSOlbliwym cechom wyróżniają się j'alko jedyne w swoim rodzaju lub bardzo rzadko spotykane okazy dziaiłania czyn- ników geologicznych. Zachowanie w nalezytytn he71pieezeństwie tycl1 do- kumentów Igeologic:znyoh do badań późniejszych ido użytkU! przysmych
Ochrona zasobów ,przyxooy n-i-eożywionej 889
pokoleń nie tylko wzbogaca ws:p6łczesną· skaxbnicę wiedzy, lecz. nadto przypomina, .że nauka służyć ma zarówno teraźniejszości, jak i przy-
szłości" (8. Małkows'ki, 192&).·
Ten kierunek. ochrony przyrody został .najbaxdziej spopularyzowany i często jest obecnie tralktowany jako jedyna forma pracy w tej dzie~
dzinie, czego przykładem jest obszerny artykuł K. Birkenmajera (1959).
Kierunek konserwatorski woch:ronie przyrody miał podstawy praw.,.
ne w ustawie o ochronie przyrody z dnia 10 marca 1'934 r.(Dz.U. Nr 31, poz. 274) •. Ustawa ta, jakkolwiek na owe czasy :ba1'dzo postępo·wa, o·grani-
czała się głównie do za.gadnień konserwatorskich i za'bytkoznaw:stwa ..
Sprawę ochrony kTajobr.azu ustawa pomijała prawie zupełnym miicze-·
niem. Oprócz jednak powaim.ego dorobku w dziedzinie tworzenia parków narodowych i licznych rezerwatów prowadzono r,ów:nież prace nad r.oz- szerzeniem zakresu ochrony ··przyrody. Za.gadnienie odhrony krajobrazu i uwzględnienie tych. wartości przy planowaniu przestrzennym krajuza~
czynały· .być coraz szerzej propagowane (A. Wodziczko, 19037; A. Kun- cewicz, 1937).
OCHRONA ZASOBÓW PRZYRODY NIIDOZYWIONEJ
!PO DRUGIEJ WOJNIE SWIATOWEJ
Podczas drugiej wojny światowej szereg zasdbówprzyrody uległo.
dewastacji. Po jej zakończeniu trzeba :było w zmiennydh warunkach geo- politycznych podjąć na now:o prace inwentaryzacyjne i konserwatorskie.
Utworzenie w 1948 r. Muzeum Ziemi umożliwiło prof. 8. Małkowskiemu
kontynuowanie proac nad ochroną przyrody nieożywionej. W 1951 r. uka- zuje się !pierwszy zeszyt nowej serii:Zaby1lki Przyrody Ni€O'ży\vionej ..
Wydawnictw.o to0pr6cz obązern'yoh artyi{ułów S. Ma:}lkowSkiego, K. Ko- walSkiego, S. ZwolińskiegO', J. Wojciechowskiego, S. Siedleckiego i E. !Mas- sa1ski.ego zaWiera sprawozdania i nO'tatki, kronik~ polską i zagraniczną,.
.oraz Usty do Reda!ktcji.' · . '
!Program prac ochTony przyrody .omówił S.:Mał>kowski w ostatnim· swym aa-tykule w 1960 r. Oprócz pojęcia ,,'zabytki" w:prowa.dzony juŻ' został drugi tennin - "zasoby przyrody nieożywionej" otwierający no,we za:ctania i rolę ochrony przyrody. 'Ten szerold program .prac nie móg'ł być' już realiwwany z powodu: coraz gorszego stan'll zdrowia prOlf. S. Ma!:- kowSkiego. Smierć Profesora w 1962 r. zamknęła! długi .okres rpra'c i wy~
sibków zmierzających dO' OChrO'ny przyrody nieożywio,nej w PoIlsce. '
·W Jatach powojennych następuJe szy;bka ewO'lucjoa 'Zadań i po,trzeb
ochrony!przyrody.:ĘTzyroda rozumiana lest cora·z bardziej jako ikom- ple'koowy zespół natwralnyoh · warun1ków przyrodniczyCh w pewnym
określonym dbszarze. Ceilem O'chrony przyrody jest zadh.oiWanie lu:ł> resty- tuowanie naturalnyCh warunktów związanych 'Z krajobrazem, szatą roś":' linną, stosunkami wo,dnymi_itp.{W. Goetel, 1'964). !Postulaty te znalazły·
swój wyrlłlZ w obecnie OIoowiązuj·ą·cej ustaiWie ooChronle przyrody.
Odhro.na przyrody pod względem prawnym opiera się na :ustawie c oc'hrOlllie przyrody z dni.a 7 kwietnia 1949 r. '~Dz.U. !Nr 2:5, poz. lBO) oraz na szeregu TO'zPO'rządzeń wyk.O'nawczydh !(J. J. NO'wak, 1,964).
Według tej ustawy przedmiot i zakres oohrony przyrody, IW doSł(}w~
nym hrzmieniu rozmniane są następują'CO:
.890 Stefan Kozrowski
Art. 1 ,pchrona,pl'lzy:r9dY ... oznacza zachowanie, restytuowanie i wła
śoiwe u'ŻytkoWlalll!ie: l~zaSo\b6w przyrody; 2') tworów iprzyrody 'żywej
i nieożywionej, tak poszczeg6ihiyohoka.7i>woraz gatun!k6w roślin i zwi.ę
rząt, lkt6rydh :O'ChxOlIla leż1y w i:n;teresie pulblicznym że względów iIlauko- wych, estety:cznycl1, historyczno-pamiątkowych, zd:row.otnycb. i s.po'łecz
nydh oraz ;ze wzg1ęduna swoiste ceChy kra.jobrazu".
Poprzez OClrrOlIlę zasdbów ,przyrody ustawa rozumie:
Art. 9.1. "Zadaniem władJz odhrony :przyxooy jest czuwanie,. alby go- spcdarowanie zasoIbami ,przyrody odbywało się zgodnie z zasadami, .zmie-
rzającymi do 7'.a!bezpieczenia i W:mlożenia naturalnych sił wytw:órc'zydh
przyrody". '
Ustawa IZ 11949 r. wyraźnie \Więc precyz'Uj e rolę Qcfurony prz'yrody we
współczesnej igospodarce' zasdbam~i przyrody. Ohodzi tu nie tylko o ochro-
nę, ale o restytu.O.wanie i :r;acjonalne .uiżytkowanie zasobów przyrody.
Poprzez :zasoby pr.zyrodyTo:t'Umie się calJ:o)mztałt czynnikÓW' przyrod.nJi- czych, ksztahującyoh warunki iprzyrodnicz~ lIla, naszej ziemi. Międzyna
rodowa Unia Ochrony !Przyrody i Jej Z~w Zlgodnie ze swoim statutem pojmuj,e ochronę przyrody jaJro zachowanie i zai~ezpie'czenie śro<k>wiSka
iyoCiowego człowieka oraz, odnawialnych zaso;bów przyrody, jalko podsta- wy całej ludzikiej ,cywi'lizacji (J. J. Nowak, loe.). Omawiana ustawa ;prze- widuje różne typy oołmolltY prawnej:
1. Uznanie.za pomniki prz,yrody pclISzczeg6Jnych tworów przyrody lub ich sku-
pień, np.: o{Ołazy ,narzutowe, ostańce, skallzle j:askinie, wodospady ~tp. Pomnik IPr'zy- I:Ody UJSta!lany jest orzeczeniem !Prezydium WOjewódzkiej Rady Na,rodowej jalko
państwowego or,ganu ochrony przyrody lJ]! stopnia.
2. Uznanie za rezer'Wlat,Y przYTOOY okreśiJ.onych obszarow, na kltóryclh podlega
·ochronie całość. przyrod'y, cnieM6re )ej B'kładniki !l'U1bestetyczne cechy krajobrazu.
Rezerwaty o powierzc'hni ponirżej SOO ha us.tanawia Ministęr, Leśnictwa i !Przem~
Drzewne:go.
3. 'Utworzenie parkÓW narodowyCh na Określonych obszarach na pQWierzchlIli nie mniej:szej od 600 !ha naleiy do kompetencji Rady MiIIlis,1lr6w.
PARKI NARODOWE
W chiwi:li obecnej posiadamy 10 parków narodowyCh i dwa w trakcie .organizowania (W. Goetel, 1'959'). Obszary chronione w :pal'kaCh naro-
dowytdh oraz l'ezerwatacll są jednak niewielkie, gdyż zajm'Ulj,ą zaledwie 772 km2, 00 stanowi tyIlko 0,51°/0 ,ca'łej tpOwierżclmi 'kraju. " Wskaźnik
w skaUJ. światowej stawia :nas na przedostatnim miejscu przed Luksem- bUJngiem. Dla porównania możn,a dodać,~e w kraja1c'h wysoko ~my
słowio.nyCh dbszaTy c!hronione zaj~uj'ą ponad 7010 powierzchni 'kraju, j,ak np. w NRF :(i.A. WodziczJko, 11965; W. Goetel,1'959).
ZadhO<i2a ;więc, pilna' potrzeba ,tw,o.i"zenia' dalszyohparków naroomvych ,oraz olbszarów chronionydh. W trakcie xeallizacji 'znajdi1!ją się prace nad
;utworzeniem iparltill, VI BiesZ'CZadaohd Parku Słowińskie:go. nad !br.zegiem m:orzaw OIkolicy Łeby. Dalsze projekty przewidują utworzenie 'parku krajolbraZOlWego tnL, :Wł. IOrkaJDa 'W Gó:rcaohw Tejonie Turbacza.' i DoJ.in;y, Kamienicy. W straneśr~llrowej Pólski projektuje się Jun-ajski Park Krajolbraro'WY'J któny ,o.bejmowa}l~y najważniej,sze fragmenty Wyżyny Krakowsko-Czę6'toclwwskiej, Oł"az 'Park Zwierzyniec1ci, na Roztoczu.
Ochrona zasobów· .przyrody nieożywionej
Fig. 1. Pa.rki narodowe w 'Pols'ce National paT~ in Poland
1 - Babl.og6rski; 2 - Białowieski; 3 - .KampinoWSlki; ł - Karkonoski;
5 - , Ojcowski; 6 - Pieniński; 7 - Swlętokrzysld; 8 - Tatrzańs)d;
9 - Wielkopolski; 10 - Wollń!ski; parki·narodowe projektowane: I - Sła
wiński; LI - Bieszczackl
1 - Babia Góra; 2 - Białowieża; 3 - Kampinos; 4 - Karkonosze;
5 - Ojc6w; 6 - Pieniny; 7 - Swięły Krzyż; 8 - Tatra; 9 - Wielka- ,
polska; 10' - Wolin; national parks projected: I - Słowino; II - Bie- szczady
891
W strefie rp(jłnocnej opraoowaIle są założenia do !Parku Tysiąclecia Pań
stwa PoLSkiego nad Gopłemoł"aJz dla Mazurskiego !Parku, który obej-
mowałby część Puszczy PilSkiej z szeregiem jezLor i dolnym biegielll rzeki
KrutynL .
REZERWATY BRZYRODY
Rezerwaty (czyli tzw. ostoje przyrody) dzielimy na' rezerwatvr kraj- obrazowe, geologicme, leśne, roślinne; stepowe, torfowiskowe, wodne,
zwierzęce. WyroŻIliamy rezeI'Waty ścisłe, 'znajdujące się zwykJle na tere·
nie parków lIlarodowyCh oraz częściowe, dla k'tI6rych !Opracowane są spe-
cj.a]nemdywidua~ne plany ~ospqdarow.ahia. . , .
Z ikoń,pem 1964 r., 'było w !Polsce 461zafiwie~onych rezerwatów:
ołąCżhej powierzchni aO.995ha.RQzmieszcz€'nie tych rez;e:rw~tQ:w-
w
'pel":"szczególn.yCh . wojęwód:ztwarcłh : przedstawia. się ną~tępq:j41QO.:
Kwartalnik Geolog.!czny - 20
892 Stefan KozliOwski
Województwo Dość rezerwatów
białostockie . 13
bydgoskie S2
gdańskie 26
katowickie 131
kieleckie 28
koozaliiJs'k:ie \7'
kralrowskie 58
lubelS'kie Zl
łódzkie 25
Olsztyńskie 46
opolskie 14
pomańs'kie 61
rzeszowskie 2J6 .
szczecińskie 14
waJl',szawskie li)
wrocławskie 34
zieloo,ogÓl"lS'kie ;8
Jak Iwynika z !powyższego zestawienia, liczba rez,exwatów w .pOBZCze-
gólnych województwaCh jest nieproporcjonaw do ich powierzchni (!!f.Y znaczeniapr.zyrodniezego. Szczeg8lnie .uderzająca jest mała ilolŚĆ rezei'-:- watów w województwadh warszawskim, zielom>gónskim i lkoszalhlskim.
Rezerwaty łpl'zyrody nieożywionej (geologiczne) są barom nielicme i Oibejmują 21 oIbi€lktów.
WOjewództwo
gdańls-kie
'katowickie kieleckie,
krakowskie
lube1Sikie' rZeszowskie'
szczecińskie
w,roeławskie
Obiekt
Bursztyno.wa Góra poq Stenwałdem
Góra 2Jborów; pow. zawierciańsld
, Kadzie'hlia' .:..:. ~ielce: Slruchowlce koło. Kielc.
Góra Zelej'owa pod Chęcinami"Skałki Piekło pod Niekiaaliem, Góra Miedzia<fi1tą.
Bona'rka pod Krako.wem, Dial:;1e Skały i Skałka
Rogo.zińsika, pow. nowotal'Ski, Grzy!b, pow. !bo-
,cheńSki,': Kajasówka; ,pow. kra:koww
Piekiełko. koOło Tomas:DOwa Lub.,
PrządkI pod iKrooneIIi., 'Zwiezło., pow. Sanok Ozy Kiczarows'kie, pow.S'targall'dzlti
Błędne ' ska~y, Wielki i Mały :Wierch -Góry
.st:ołow~, Góra. iRadunia "':"'masyw Sobótki,. Wil- CżaGpraiOstrma prOlPoszcZOWlS'l!;.a 'k:ołqZło,,":
tOryjt'
. W UcmyCh artyk.~ch ,Wskazywane 'były 'OIbiekty'geologiciJne, ·ktÓTe.
povVi:tiliy 'być objęte'ooh:roną ;(J; C~arnOcki, 193'2;.~R.GtadzińSkj:,' 1900;
'f."GU!:tiia,Z; 'Śliwa,1960; ,A·, Horn~g, '1955;A. Kęsi/k. 1955;M. KUnia ....
szewski, 1948, 1'949} S,; .'K.o:żło\vski;' 1963; A.: Łaszkiewic~ .1946; A.,M;ę,l:ioo;
Ochrona zasobów przyt'Qdy, nieożywionej 81}3
,1947; E. Ma.ssalski, .1951; K. Sosnowski, 1949,: J. Woj'Cieollowski, 195:1;
Z. Wój.cik 1960a, 1960b; S. Zwolmski, t951).
Od dalszej wsp6lłpracy geologów w tym zakraslezależy st9pniowa realizacj:a ,wysuniętych :propozycji. ,Naleiy róWIl!\eź2J\VTacaĆ :q.Wćlgę ,na' nowe oibielkty, 00 do. których nie były dotyChczas Wysu.wane wnioSki
<> ich ocIhrO!Ili'e. J,ako 'przykład można WIY'Illienić przełom !Wisłoka koło
Rudawki Rymanowskiej 'skąd pochodzą najpięlk:niejsze hierogUfy opisane ,w licznyclh pracadh S. Dżułyńskiego.
Rezerwaty krajobra'zowe są,
VI
Polsce r6wnież nieUcżnę. Z 'końcem 1!J64 r. mie};i,śmy 2'2 obieKty tego ty,pu:Województwo
gdań&kie
ikialeckie krakowSkie
łUlbelBlkie
olsztyń&kie
poznańskie szczeciń:s,kie
" w:a!I'SlzaWlSkie
Rezerwat kraj~hrawwy Przylądek iR6zews'ld
','
Karcz6wka ,~, Kielce
Skała, iKmity
DoIlina, MnikoWlSka, pow. kralrow.ski
Smoleń, 'POW. Olkuski
ZaimczyWto nad 'RaJbą, !pow. lIl'ly.ślenicki,
Przełom !Biaiłki 'p<jdKirejmpaóham1 Wysokie Skałki,
, pow.
nowOtarski' Biała Woda. 'POW. lZl~nski Wąwóz HoJnoIle, pow. illOW'Otarski Okopy lronfederadtie, pow. nowoSądecki Szum, ,pow. !b~gorajls'ki
Cza,rtow POile,!PO'w, tomas7J()WiSki Nad Ta,riwią; pow. WmalszQW,ski Dolina Wałczy, poW~ ,M,aniews.ki 2r6dłaŁyny,
!pow.
,nidzi,ck!Wyspa Konwaliowa, poW. wo1s:z:tyns'ki', Zdroje, 'POW~.szczeciński
Dzie<kt~wo, poIW. tpłońBW ..
G6ra sQib6bk.a, po;w, wrodaWlski 'Wod~id
'Wtllic.7Jki,
pow. by~h'zy,ckiKruczy iKaalień;-ww. Kropienna Góra
',I
p~wi,e,rz(!lh- '
, ma' 'W Iha"
J.2,1,5 2J1 ,29, 19,36 20;89 4,32 1,35 3,51 10;9if 00,71 58,64 '2,68 ,
'o
\16;96 6371 , J ".
41,33,
,2C)ij,74
°103,4l1
,2'6,15
~,IL2.
5,36
,
142,mt 2,75 lQ;2'l 814,24
W siedmiu województwach nie posiadamy ani 'jednego rezerw~nu
Birajo/brazowego. Szczególny ;brak tego typu' rezerwatów, trzeba odnoto- 'Wać w woj. btowidkim, opolskim i rzeszowskim., Obecna':sieć rezerwa-
;t6w' krajobrazowych nie może wpływać na 'właściwe Zabezpieczenie '{)hszar6w /posiadaj,ących największe wartości !krajobrarowe.Dotyczy,to ,.szczególnie wQjewóditlw południowydh,a specja1mie w OIbrzeżeniu, Gór,..
894 Stefan Kozłówski
'rioślą~ego 'Zagłębia Węglowego. Okręg przemysłoWy GZW musi uzys-
kać w niedługim czasie odpowiednio urządzoną strefę wypoczynkową
,VI OjpaX'ciu () ,oca'lałe jeszcze ,:fragmenty !Ilie zn~nej przyrody na Opol-
szczyźnie, w KarpataC'h i na Wyżynie Krakowslro-Ożęstodhowskiej.
POMNliKI PRZYRODY
Z koźicem 1964 r. posiadalilŚmy zatwierdzonych 5026 pomników przy- rOdy. W przeważającej ilDścisą to drzewa lU!b ,grupy drzew. G1azów.na- rzutowydh chronionych mieliśmy 335 i 14!O skałek TÓżne:go rodzaju. OChro,..
na :gła~ ll&rzutowycll !prowadzona jest głównie W 'Woj. północnych.
OChrona .skałek obejmuje przede wszystkim woj. krakows~ie i, rzesww- we. N.ależy podkreślić, że w woj. wrocławskim podlega ocmooie zaled ..
wie sześć ~łek.
• • •
Qsobnym .zagadnieniem jest ochrona krajdbrazu i związek ochrc~y
przyrody z planowa!Iliem prz€'strze~ym (S. Jarosz, 1954; G. Qiołelk,
1948). 'Dotyczy to szczególnie sporządzania planów regiooalnycll,przy opracowaniu IldóriYdh :powiIllD.y 'brać udzia'ł 'Wojewódzcy konserw;atorzy
przy.rody~ przedstawiciele Zakładu Ochrony IPrzy:rodJy PAiN OTaz człon ...
kawie 'Wojewód*ioh komitetów oohr<my przyrody. Należy stwierdzić, że w5pÓl!praca na tym odcinlku jest niewyst:.all'ezająca, a niek:iedy Wl'ęc:z
znikoma. .
Jest to problem zagOspodarowania rozległyCh !pOłaci ikraju posiadają
cydh !lliekiedy 'bardzo dużewar1Xlści przyrodni.c.zo-krajobrazowe. Można
tu wymienić przykładowo peW!Ile 'Partie Gór Stołowych, WyfoJny Kra-
kowsko-Częstoohowskiej, Gór Swiętokrzyskic~ ~tocza itp. '
S~bko post~pujące uprzemysłowieilie kraju ,prowadzi do głębokich
przemian obejmują{!ych całe regiony. Na OIbszaradh tych z zasady 00- stają zniszczone natura:l!ne stosUIl'ki przYTodnicze, aż do zupe'łnego zatru- cia: wód i powietrza (T. Wilgat, 1960). Coraz hardZiej występuje potrwba za!bezpieczenia obszarom .uprzemysłowionym stref rekreacyjnych dla wy- poczynim typu' niedzielnego czy wczasowego. W świadonlości mieszikań
ców dUiżydłl zespołów miejsko-przemysłowych, jak np. GórnośląSkiego Okręgu Przemysło.wego czy Warszarwy wystąpi:ła już :nieod:wwi1a potrzeba postadania zaplecza wyipoczy:nkowego w formie łatwo dostę~h tere- nów leśnycll i iWodnyldh .
. Zaohod,zi .zatem pot:rlzeba w Skali krajowej racjon.alnegoplanowania
stref przemysłoWych, prze:gradżanych obszarami o natUll"a!lnyCh walorach krajolbraztowych, mogą~YC'łl służyć jalkotereny wypoczynkowe i rekrea ...
cyjne~ Tego typu obszary nazywane są paTlkami krajobrazowymi.
Pojęcie parków 'ikrajolbrazowych nie posiada jeszcze mocy p!r.1lW'nej.
Prowadzone są j.eodna.k jUJŻ /konkretne pra'ce nad nowelizacją ustawy
o ochronie przyrody. .
Szybki rozwój industrializacji i urbanizacji kraju wysuwa ooocnie
za:gadnięie gospoidarowa'nia zaSOlbami przyrody
na
jedno z czołowychproblemów pr-zestrzennego .planowania kraju (A. WodziC.2'lko, 1931l;
W. Micha]łow, 1964). Rozwój przemysłu jest w większości pTzY'Padk.6w
związany bezpośrednio czy pośrednio. 'z 'bazą surowców mineralnJyoh.
Ochrona zasobów przyrody n-ieożywionej 8-95:
W ostatn.ic!h la~ch jesteśmy świadkami powstawania całych obszar6w regionów' przem,ysło'WY'o'h, opartych na nowo odkry'tydh suroWICach. Do- chodzimy ,tu do zwią21ków prac geologiczIl'o-pClSzulkiwawozydhz kształ
towani.emcharaktern pewnych regionów klraju. lNale·ży stwierdzić, że już u samych podstaw prac geolo:giczn~,g~wawdzyc!h leżą k~
wencje przy~złych zmian związanych z eksploata'Cją i przeróbką Suro.w- ców mineralnych. Jest sprawą oc~istą, że szer,eg surowców piOSiada takie . znaczenie gOSpOdareze, 'Że poszu.lciwania prowadzone są dosłownie
na o/hsza["Ze całego kraju.. Jest .j-ednak lbardzo. ~a'czna lista SIll'orWc6w,
. kt6r:e występują w różnych regionadh a niekiedy tworzą :nawe.t wystę
powania masowe. W stosunkU' do po.szJukiwań tyoh SU1VWCÓW konieczme jest wprowadzenie pewnych ogranilczeń, aby nie n-aruszyć planowanyCh
przysz.łyc'h paTk6w !krajOibrazowycll.
. Do tej pory nie istniały tego tYlPu ograniczenia. Geolo!g dokumentu:-
jąeyzło$a posiada ~awo prowadzentia prac, z bardzo nielicZiIlymi wy_.
jątkami, ujętymi w prawie g6r.nticzym, na dowolnie wybranym przez gi,ebie dbszarze. Trzeba wyraźnie stwierdzi,ć, że w naszydh warunkach wy- konanie dokumentacji ge'Olo'gicznej' pociąlga za soIbą szereg ikansekwencji
zakończonych najczęście;j otwaI1Ciem odlkryw~ kop~lń czy zakładu prze-
mysłowego. ,Zatem decyzje geologów' ,pro;wadzHy do ipÓźniejszycłh loka..:
lizacji . szeregu zaiklŁadów przemysłowyoh, jak np. nowo wy:butlowane ce- mentownie, kopalnie rud itp. .
Rrzyfklade,lli docen.iania znaczenia za:gaooienień'ochrOlly zaSlO'oow.przy- rody w pracaCh projektowych może .być opracowanie wyi!tOlIlane dla ba- danego OIbecnie :nowego rejonu miedzianego na Dolnym Śląsku i(IK.. Jar- cZY'k, '1'962): Jak już wspomniano, dla .wieLu: SUI'OWlCÓw istnieje duża swo- boda w loikaU,zowaniu poszuki'wań geologio7IDo'-surowcowych. Niestety, w ,podejmowaniu tych decyzji rzadJk!o uwzględnia się za,gadnienda OC'hro- ny .zasobów pr~ody. Można wskazać szereg ,poiSUll:ięć w zakresie do- kumentowania złóż, które w konseklwencj.i dopro,w.adzi'ły lub dopro.wadzą
do zniszczenia obszarów o du'żejwarboBoiprżyrodniczej w sy(tuacji,gdy dany proIblem można było rozwią,zać .ina'Czej.
JakoprlZy!kład należy wymienić ddlrumelDtację złoża dolomitu de-
wońSkiego w Du:biu :pod Krakowem. Wykonanie tej dolk.mnentacji spo-
wodowało, roZ!poczęcie budowy kamieniOłomu, który znisZ1Cz~ 'znalC.ZtIlą część pr'O!jtektoWianego parlru jurajskiego. - O$tatniej zielonej strefy pO"- między ulprzemysłowionym obszarem .1g6r.nośląskim a zespołem miejSlro-
-przemysłowym Kraikotwa d Nowej Huty ~. Łuczyńska-BTuzda, 1.9'6,2;
S. KOIzłotwSki, 1962:). Lokalne kt>rzyści gospod:areze przeważyły w tym wypadku nad e1ementarnymi zasadami gospodarki posiadanymi zaso,ba- mi przyrody w tym rejonie.
Pojęcie zaSOlbów przyrody ciągle nie jest dos4łtecznie sprecyzowane, a tym samym doceniane. W,artoiŚci tych ze względu na trudności uj,ęoi.a
ich 'W liczby nie docenia się i nie uwZgłlęldnia w wielu decyzjach gospo- darczyoh. W ostatniOh . latach sytuacja uległa zmimie piOd wpływem prac ,protf. dra W. Goetla i prowadzonego przez niego Seminarium Oc!hrany Zas0'b6w ~zyrody i Trwałości ICh Uży;1lkowanmprzy Akademii Górni- czo-Hutniczej w Krakowie. Prace te1go Semi~ariulm zaczynają· przynosić JUŻ ikonkretnewyniki, jak 'Drp.przy oczyszczaniu ś,cieków, mtruwania poWtietrza itp.
896 Stefan .KozłOwski
C-- Zagadniemeochł'onyzaoooow przyrOdy staje się il"Ów.nież oSdbri.ą-d,y's':'
cy,pliną naukową I(W. Midhajłow~ 19581). W 1965 r. iW. Goetel nalŻebra;"
niach dtJiałaczy, ochrony przyrody w Szwaj,c.arii i NRfF zaproponoWa~; -d1a tej ·nauki nowy termin "sOzologia"i, obejmują<:y całoksZtałt zagadńien
zwią.zanych z oohron:ą przyrody. - - ,- - _
, J.ednyni z lkierU!ll!k6w tyCh pra<: jest reMona zasObÓw przyrody nie.;.
oży,wionej. iW zagadnieniu -tym dooiosłą rolę odgrywają prace geologiCż,
ne. Srzczegó1ny nadsk nli'leży piOłiożyć
na
~alenie zaSobów perspe!kty':' wicznyeh jailro pierwszego etBlpu prac posżukiwawczyoh. ---- - -Zagadnienie zaSOloow per~ektywi-cznych jest ściśle 'związ.ane .z pra- cami Instytutu Geologicznego. W pracach Instytutu ~w.inny wię:c 'być jUiŻ analizowane i uiWzględIiianepotrzeby ochrony_ zaso;bów _ przyrody
nieożywionej. - -
'ltóoź
k, : ~"";,RaClAW.. . ~., • • LUBLIN
~h~~K~
-~..:\cJt'o
-.CZĘSTOCHOWA ~!~.. -.
~ ".
~
''''''/'>' . ':~ KIELCE'" . . . ł...~ ~
.,-/
~ '.-.q!ń • ByroN .-'_ ',~$. .
. ~GLlWICE""· • ~ • -
~~~/ .~f~r·W
• KRAKOW .. _ ~~.6z.-, ,,'///... . . ' • ... ~.
.
---. ~ --~.,-
.. ..,.~~
///// 2 . . 3
Fig. 2. Propon.owan~ paTki krajobrazowe w tPolsce południowej według J. ~a-
nQwskiego i M. Łu-czyńflkiej~Bruzdy -
Projected l.andscape parks in SOuth (Poland (according to J. 1Bogldanow.ski and M. Łu.cZY'ńSka-Bru'2lda) -
l - miasta i .okręgi przemysłowe; 2 - óbsza-ry ma50wegowy1poczynku; 3 - tereny o szczególnych walorach krajobrazowych - -
l - towns and indust-rial distric1ls; 2 - areas ot -rest; 3 - terratns cha~acte:rized by particular landSC3ipe values -
.w
,ostatnidh dwu ilatach w Zalkładzie Z.łÓż Surowcó'w .5kalnyclh IGpodj'ęito :prace2miertLają,ee do wyprarowania ogólnokrajowego tprogram~
poszukiwawczego. SUl"OWICÓW skalnych. W zwią.zlkuz tym ,przygotowuje
się obecnielPrneglądową Mapę Surowców Skalnych lPoJski~ kJtóra ,oprócz rejestracj1i i obecnego -stanu rozpozn~iabazy S'U!l"9WCOIWej pi-żedstawia
o,bszary perspektywiczne <Ha dalszych pos~u;lq:w.an. Na--mapie :teJws.tały :również zaZnacw:ne !OO.jważniejsze obie'kity ipOdlegającę ochronie przyrody,
:a
więc OIbszarroy, w iktórydh iWyklucrone są poszulki~ania -8UTOWCÓW skal..;.llyoh. 'l)'udniej8Ża jest sytUpJCja paTkówkI'ajobrą1PWYcl1. BTak o:c~y
'prawnej dla paTlków krajobra2JOwych utrudnia ddkładnieJsze ,sprecyzo- wanie ich granic. . Niez.nniej posiadamy już dzisiaj ramowy projekt, p~-:-
1 Od greckiego sŁowa 80Z0 = chronię, ratuję.
Ochrona zasobówprzyTOdy n-Ieożywionej 897.
ków . krajobrazo,wychdla Polski .południowej. P:rojekt ten Qpraoowany
został prze~ dI"a inż. arch. J; Bogda'lllOwskiego [ mgra inż .. arch.M. Łw
czyńską-Bruzdę'· w 'Zakładzie Planowania i Ochrony Krajolbram· Poli.;.
tec:hni!k:i'Krakow:lSkiej fimerowanym przez doc. dr Z. Nowaka.
D~ięki'wprz~jllrości autorow,
na
fig. 2 przedStawione :zOstałyoibszary
o dużej wartości ikrajlOlbrazu oraz obszary roaSOlWego wypoczynku; Rysu-:' lIlek ten .pozwala na .zorientowanie się w zalkresiepotr.zeib ()Cmony' ~
b6wprzyoody nieożywi.onejz punktu widze'nia 'OChrony krajobraz'U!
r
oit:,.ganizacj~"Wy1iJOczynku. W OIbr~ie parku: kTajobra·zoweg.o wydzielane· są
ponadto strefy przewidziane na rozbudowę ośrodków campingqw'o-fury":' stycznych oraz tzw .. strefy ciszy, gdzie nie przewiduje się 'Żadn.ycłh inwe':' stycji z dirogami bitymi iWł-ą'Cznie.
Obecnie czynione są stara1llia, aby opracowanie :pa:I"k,óW kraj():bTaz,o~
\\Tych można Ibyłoprzedstawić .:na mapie 1: 100 000; . UzySkailiibyśm'Y
wtedy jedną mapę prognoz sUrowcowych ora:z proje'krtOiwan.ych parków krajobrazowych. !Podjęcie !pOSZunciwań SUTOWOOwy'Cih w granicach pcrt>jek- tOlWanego :parlru krajobrazowego mogłoby wt€'Cly nastąpić dopiero·1piO uzyskalIlilU .specjallIlego ze'zwO'lenia i po zalOpiniowa'Il>iu .przez Insty:tut
GeOlogiczny. .
W pracac'h InStytutu Geok>igicznego należy również podkreślić rolę OddzIałów. TerenowyCh I.G.,będących właściwymigospodarzalmi oa~elgo
obszaru Polski południowej. 3a1m przyk'ład' ;współpra'Cy regionalnyCh Od":,
działów IG w 'zakresie· ochrony ~bów przyrody nioo'żywionej moŻIia wymienić akcję pracowników Oddziału ŚwiętokrzySkiego, w wyniku któ- rej zalbe~piecz;ona została no,wo od'kryrta jaskinia "Rat', a obecnie pro- wadZOlIle są dalsze !prace nad wyłIronaniem ddkumentacji na'llllrowej tego obiektu. W chwili obecnej poszczególne Oddziały ~więcają je,dnakz:byt
mało .uwagi zagadnieniom gospodarczym pód1egłe~ im oJh.C;1zaru. Opini~
wycl1odzą·ce 'z. Instytutu: GeołogicznegopoiWinniy w znacznymstOlpniu
kszta·ł'tIowaćk<mcepcje lokaldzacyjne szeregu dbiektów przemysł<myoh
oraz ogólne wytyczne w ,wribaniza'cji kraju.
Naleiytu poicJ.kieślić du'Żą rolę archUektów powiawwychSkupiaJą.,.
cycll w SJWyln. ręku· .wiele decyzji 10'kaIizacyjnydh.. Rdla architektów ~ głaby być .znacznie większa, .gdyby nie fakt, że o.blwiązujące prawo budowlane z .dnia 31 stycznia 1961 r.nie porusza w ogóle zagadnieri:ia oohrony' klr.!ijOlbra-zu.
PoW{łŻT1yiWpływ na bztaltorwanie sięrejcnu mają również geologowie wojewódzcy, zwlaszcza w za1kresiezagadnień wodnyiCh i geologii inży..,.
nierskiej. SzczególlIlie problemy wodne na'bierają w ostatniCh latach spe~
cjalnego znaCzenia .. Już obecnie w kil'kl1okręg·adh \POIlskizazna'cza s~
niedobór .WiOdy .'Pim,ej i przemysłow;ej~ ·.Jednocz€śnie niepokbjąco: sz'y!ijkti
polwięks:Za. się iloŚĆ wód zatrutych ·Płynących ściekami prz,emysrowymL W zakresie zamteresowań Instytutu GelOl.pgicznegolezyoałdks,ztatt bj1ansu wodne,gow IPoIs1ce; czegto wyrazem jest 9pr.aClOWana wieWar.k1,l,
Bzowa'ma'Pahyd!rogeblogi~na 'całego !!gaj.u. Da,l~epracę w. tym kie., rUlllkupowi:nny ujmować przebieg Z'mian w bilansie w(xi czy~ych Qtrall;
wysu:waćsug·es'tiezmierzające dozalchowania naturalnye'h · warunków hydrogeo1D.gic,z.nych .~. wieląQilp-ęgach l;kraju, a s~czegó~ę. w .~ej(>naeh objętych ochroną krajo!brazu.
898 Stefan Kozrowski
Na osobne podkreślenie zasługuje problem podejmOwania decyzji w zakresie lokalizacji dużydh zakładówprzemysło\Vy1Ch czy 'całych: kom- binatów. ObserWacje poczyniO'ne w ostatniCh ,latach wskazują, że przy podejłmoiwaniu tego typu de<:y!Zji często pomijane są za.gadnienia racjo- nalnej gospodarlti zasdbami . przyrody. J af1rop.rz:y'ldad :niewłaścl.wycll
lokaUzacji z ,tegO' pu.nkltu widzenja moma wymięić 'bu®wę kombinatu dhem.icznego w /Puławach i budowę kO'mbinatu wa.pienniczo-cementorwe- go. w NlOwinach 'koło Kielc. Obie te inwestycje pociągną za sobą daleko
idące .przemiany nis2JCzące rejO'ny Q Bpe{:jalnymznaczeniu lkrajO'brazo- 'wym, iWypoCzynk~ czy nawet leczni.czym. Wspomniane przykłady
.wsk;arują na konieczność rozwijania prac w kierunku k()mpleksowegO'
opracowywania :poszczególnych regilOI].ów kraju pod: kątem posiadanych nat1.hralnyCh. zasobów przyrody. Poprzez zasoby przyrody rozumieć 'bę
dziemy .nie tylkO' ilość ton poszczególnych sur()WCÓW, które mO'gą być
wykorzystane !przez przemysł, ale również wal()ry krajdbramwe, wypo- czytrlllrowe, lecznicze, Ibędące nioodrownymi czy.nn~ dla, życia czło
wieka.
Dotychczasow~ doświadczenia wskazują, że w)11koname ikom'P1e'klSo- weglO opracowania zasob6wprzyrorly dla poozczególnych regiicmówumoż.
liwia realizowanie ;właściwegO' zagospo.da:row.ania przestrz·ennegO'. lPtl"Zy-
kładem takim może być np. ()bszar Ro.ztlocza, dla którego wykonano już
opracowania surowcowe przy uwzględnieniu wartości przyrodniczyclh (S. Kozł()wski, 19&1). .
WNIOSKI
OchronazasoOOw :przyrody w Polsce ma jU!Ż długą hlS"borię. W ciągu
ostatlllich llat 40 dużą rolę na tym polu odegrał Instytut Geologiczny poprzez szerokie kręgi swytoh pracowników rozumieją<:ycfu. wagę t~go
zagadnienia i spiOłeczną odJpowiedzialnooć ciążącą na nidb. ,z .r~cji charalk- te:ru wy!konywanych prac. Trzeba jednak zaznaczyć, że główny wysiłełk
w tym !kierunku przypadał na lata dwudzieste i trzydzieSte. Po drugiej wojnie świa110wejciężar prac przeniósł się na Muzeum Ziemi, Zakład
Ochrony Przyrody PAN i ln!ne OŚl1od:ki. .
Wspomniane instytucje w dużej mierze · k()ncentrują się nad zagad'- meniami llronse:rwatarBko-i!nwentaryzącyjnymi, n-ie włączając się szerzej W :pl'dblemy regi()nalnej OOhTony zasdb6'w przyrody !llieożywiotnej. Tll'zeba
stwierdzić, że ten oolcinek pracy jeSt nierozerwalnie .zwią~y z podsta- wowytmi założeniami działahlości Instytutu GeolQgiczm.eg(). Dlatego też naleŻY' dążyć, aby pracownicy 1G w sposóIb 'bardziej kompleksowy reali- rowali sw()je 'zadarua przy ,poszU!kiwaniu i rozpoznawaimu 'surowCÓW'
mineralnyCh. ' .' . .. .
Od wyników ,pralCy I,nsty1:uto.Geolo.gic:tmeg.o zależy wdwżejmierze
dalszy !k:ieTUI1ek 19o$odar()wa:nia zasobami iPrzyrody. Dlateg.o też Ik~żde
.opracowanie !regionalne o charailderże su'ro'WlCOwym ' i hydtogeolO'gicz- nympowim1o ,Uw2Jględ'Żliać IWjt.yczne dlotyczącew1aściwej' gospodarki za- SOibami przyrody • Jest to· najczęściej jedyna droga, a!bj' postulaty :takie
dotarły do. przedsiębiwstwgeollOgi.cZn.ych, . biurp1'o jektówych' i przyszłych
mw~ów. .
O"hrona zasobów ,przyrody <nieożywio;n.ej
POd względein' .otga:niiaeyj!llym 'postlillÓ'\Vany zakJ::'eE{:ptać -5kupia', 'się,
w Komisji OchroiIiy, Zarobów Przyrody Nieozywionej "Państwowej Rady Dehirony Ptrzyrody.
" ,A:rtytkul niniejszy"jest lednocześnie apelemwyżej'!Wylmieriioliej Ko--
misji do szerokiego gronagoo,logów;8. 'sżczeg,~'lri.ie dog~ó.JOlgówzajmują
cycll się prOiblema:tyką SU!rowoow~ W pólsce.' J'akopr.zyk~~dpiilli.nych pro- blemów 'czekają'cy,c'h-ńa rozw'iąza!nie rti'ÓZn:a ":'Wymien~ć 'klbi'li~ść WY_o konania prtojektu zago,spodartlwania Wyżyny J.UakOv\i'sk();.;Qźęstoohowskiej
Obszaru.
Gar' ŚWięfuklrzySkiOh i innych regionów. 'PralCe'te
prowadzonejuż C~ęŚCiOiWO z udŻ'iałelIn szerokiego kręgu ąpecjalistów' powinny dOlFO-
wadzić do utworzenia szeregu pa1"ków krajobrarowych zapewriia:}ąICYclh.
najwłaśoiwsze wykorzystaJDie zasobów przyrody :na tyCh dhszaTach.
Zakład ZłM; Surowców Skalnych Instytutu Geologi~nego
WaI'SŻ8Wa, ul: Rakowiecka 4
Nadesłano dnia 22 paźdZ'ierndka 1965 r.,
PISMIENNICTWO
BIIRlKENlMAmim IK. (19159) - !Za'gadnienia ochrony przyrody nieOlŻywionej w iPoIlsce.
<khr. Przy·r., 26, !p. 16---3:t. K'l"aIrow. ' .
CliOł;EK G. (il9l4!8) - !Piękno przyrody i pi'ękno.lSz1luki w Planowaniu przestrzen-·
nY'm. O'C'hr. !Przyr., 18, p. 25-40. Kraków. '
CZAIRlNOCKJl J. 1(1900) - Mniej znane zabytki geologiczne IG6r ŚwiętoklrzylSkich.
Ochro ,Przyr., 12, !p. 74,-'llIr. Kraków.
GOE'Im.. IW. (194'9) - 'Nowe drogi ochrony przyrody. /wierchy, 19. p. 3:-42. [K,ralk:aw.
GOETEL W. ,(1959) - IRiozwQj idei Parków 'Narodowyc:h. Ochr. Przyr., 26, p. 1-115.
KrakJ(rw.
GOr.rEL W.(l1964J) - Naturschutz 1,IIIld NatlOlIlalparke in Polen. Verem Natur- schutzparok. HambU'r,g.
GRAiDZmSKII R. 'Cl!!~60) - ZaJbyltki przyrody nieożywionej 'Wyżyny Kr,akowskiei w okolica'ch ~ra'kawa. Prz. g eol. , 8, p. 248-2'5'1, nor I5.Warll'Zawa. . GUN.tA. T., SLITW'A Z. (19610) - W2lŻ'I1iejsze zabY'tki przyrody nioożYWionej na DcJIl.-
nynn ISląskUJ. Prz. ,geoll., 8, p. '264-:-265, nr 5. Warszawa.
HORNIG A. (1955) - 10 niekt6ryeh zalbytkach iPl'zyrody nieoży.wionej Wyżyny
Sl1\Skiej. Ohrońm.y ~zyr. ojcz., 11, nr 6, !p. 6-119. ~l"8.!It'ów. ' ,
JMłiCZ'YK K.~1002) - Ochrona przyrody w projektowaniu nowego za,głęlbia mie- dzi. Rudy i 'Moe.tale!Ilieżel., 9, p. 004-39'1. Kai<>wice.
JAlROSZ S. (111954) - IKr.ajldbrazy Po'Ls'ki. :W~s·zawa.
KĘSIK A. '(1005) - 10 olchTonę zabytków ska'lnyC'h środlrowE!lgo Roztoc,za. Chrońmy
Przyr. ojez., 11, ,nr 6, p. 1~. cr(rak.6w.
K:LIlM.AJSZ'Efw:~1! M. (19418) - Osobliwości skallne w !Sudetach. Chrońmy PrzyT'.
ojcz., 4, nr UAll2, p. :114---<23. 'Kraków.
KliTI.VIASZEWSKI M.C1949) - OSOib!liwości Slka'lne w Sudetach. FI' - JaS'kinie.
IChrońJmy Pr7;Yl". ojcz., 5, nr 1J3, p.t37---48. Kraków.
KOZłJOWISIIm S. (196l:) - Aktualine zag.adnienia ochrony przYll'ody 'RJoztocza w świe'
tle badań ,gooliogiczno-S'll·roWoowycll. Oehr. IPrzY'r., 27, lP. 253-2'7a'.
(K,rakaw. '
