S e ria II Kom unikat N r 31
Osiemsetlecie istnienia Cltnrznwa
CO W IEM Y O CH O R ZO W IE Z OKRESU ŚR ED N IO W IEC ZA ? N ajdaw niejszym śladem historycznym o istnieniu Chorzowa jest zn ajd u jący się w archiwum gnieźnieńskim dokum ent papieża Inocentego II z dnia 7 lipca 1136 r. (a więc z czasów Bolesław a K rzy
woustego), którym w spom niany papież potw ierdza posiadłości i do
chody arcybiskupa gnieźnieńskiego, a pom iędzy tym i posiadłościam i:
„item villa ante Bitom, quae Zuersow dicitur, cum rusticis, argenti fos
soribus" („również i wieś przed Bytomiem, nazw aną Zuersow, z chło
pami, kopaczam i sre b ra ").
Pierw otna osada znajdow ała się u podnóża góry W yzwolenia, lecz w 1241 r. została zniszczona przez straszliw y najazd Tatarów , po czym dopiero w yraźną wiadomość o niej spotykam y w dokum en
cie W ładysław a, księcia opolskiego, z dnia 24 m arca 1257 r., którym ów książę dał plenipotencję zakonowi Bożogrobców z Miechowa pod K rakowem na założenie dwóch wsi na praw ie niemieckim i to Chorzowa oraz Białobrzezia, identycznego z dzisiejszym Dębem, dzielnicą W ielkich Katowic. Trzeba zaznaczyć, źe pod określeniem
„założenia na praw ie niemieckim" (locandi in ius Teutonicum ) nie n a
leży rozum ieć pierwotnego utw orzenia Chorzowa, k tóry z całą pew nością istniał przed 1257 r., lecz rząd ził się w edług praw a polskiego.
Różnica polegała na tym, że w edług praw a niem ieckiego chłopi byli osobiście wolnymi posiadając dziedzicznie swe grunta pod w arun
kiem uiszczenia pew nych podatków , a grom ady rząd ziły się rzeczy
w istą o rd y n acją gminną i m iały w łasny sąd niższy, którem u zazw y
czaj przew odniczył sołtys, założyciel wsi na praw ie niemieckim, oraz jego spadkobiercy. Źródła historyczne w spom inają nam o jednym z sołtysów, niejakim Jakubie, którem u w 1362 r. k ap ituła klasztoru miechowskiego n a d a ła wolne sołectw o w Chorzowie z praw em u trz y m ywania jatek mięsnej i chlebnej, a także urządzenia m łynu. Z a ra
2 K o m u n ik a t I n s ty tu tu Śląskiego w K a to w icach n r 31
zem w spom niana kapituła, jako właściciel wsi, n ałożyła na o sadni
ków chorzowskich obowiązek upraw y pola po jutrzynie w jesieni i na wiosnę, sieczenia łąk i oddaw ania po dwie kury z gospodarstw a przed Bożym N arodzeniem d la proboszcza chorzowskiego.
Chorzów, łącznie z Dębem i szpitalem św. Ducha w Bytom iu (założonym w 1299 r.), stanow ił własność wspom nianego zakonu Bożogrobców z Miechowa, lecz po sekularyzacji w 1818 r. sta ł się beneficjum tu tejszej parafii rzym sko-katolickiej.
Dzieje osady, u jęte w suche notatki kronikarskie, przed staw iają się n astęp u jąco : W 1326 r. proboszcz A dam p łaci św iętopietrze z dóbr chorzowskich. W 1430 r. miejscowość zo stała spustoszona przez husytów, którzy n ap ad li na nią z inicjatyw y B ernarda, księcia opolskiego, a pod w odzą pierwszego husyty górnośląskiego, M ikoła
ja Siostrzeńca h erbu Kornucz z Żyglinka.
W ZM IA N K I HISTO RY CZN E Z CZASÓW NOW SZYCH W 1532 r. rozkw ita tu na nowo górnictwo kruszcow e (oło- w iano-srebrne), które pierw ej, przed najazdem Tatarów , daw ało a rc y biskupom gnieźnieńskim pokaźne dochody. W 1598 r. Chorzów prócz w spaniałego kościoła i kaplicy ma szkołę p arafialną, prow adzoną przez nauczyciela a zarazem organistę Lukasa z Lelowa. W 1604 r.
chłopi obow iązani są do 1 dnia pracy na rzecz pana gruntowego, czyli k laszto ru Miechowitów, którego w ikariuszem był proboszcz chorzowski.
W 1611 r. w czasie w ojny trzydziestoletniej na osadę n a p a d a ją Lisowczycy, sprow adzeni tu przez syna sołtysa chorzowskiego, m a ją cego osobiste porachunki z grom adą, który potem został uwięziony.
W 1736 r. powódź w yrządziła szkody w artości 450 florenów. W 1747 r. istnieje 45 gospodarstw , a w łaścicielam i ich są: gazdowie — Bie
niek, R ączaszek I, G rycola, Król, Bazgier I, R ączaszek II, K asik I, W ięcek, K osm ala, Gola, K asik II, Szafraniec, Porw it, Nowak, Kaw ka, Zola, Bartoś, G ajda, G rzegorz, Bazgier II, K raw iec i Bazgier III; sie- diacy — Żurek, W ajda, Kubica, Gołka, M acha, Balenko i Głuch;
zagrodnicy — Loch, Kauf, K otuła, P alarczyk i Goły; młockowie — M yroń, Nercik, Smolorz, Drozd, Głosik, S ałatka, Oblaczek, Ku-
K o m u n ik a t In s ty tu tu Śląskiego w K ato w icach n r 31 3
benka, Drobik, W ilde i M orcinek. Na 45 włościan tylko 2 było Niem cami. W 1778 r. Chorzów był w art 4114 talarów . W 1783 r. spłonął kościół parafialny, po czym niezwłocznie zabrano się do budowy no
wego.
PO C ZĄ TK I G Ó RN IC TW A W ĘG LO W EG O I NOW OCZESNY R O Z W Ó J CH ORZOW A
W 1787 r. otworzono tu pierw szą kopalnię węgla ,,Księżna Ja d w ig a". W 1790 r. uruchom iono drugą kopalnię ,,Nowa Jadw iga".
W tym że roku pow stała pierw sza publiczna szkoła powszechna.
W 1798 r. proboszcz chorzowski sp rzed ał fiskusowi pruskiem u grunta, na których dziś z n a jd u je się kopalnia ,,Król, Pole W schodnie".
W 1804 r. rozpoczęto w Chorzowie upraw ę ziemniaków. W 1818 r.
proboszcz B eder (pierw szy ksiądz świecki, bo p rzed tem proboszcza
mi byli zakonnicy) w ybudow ał wapiennik opalany węglem. W 1826 r.
n astąp iło zniesienie pańszczyzny. W 1837 r. zbudow ano szosę do Siemianowic. W 1845 r. kopalnie węgla zostają unieruchomione, atoli przem ysł jest tu dość rozwinięty. Istnieje: 1 cegielnia, 1 wapiennik,
I kopalnia galm anu, huta cynku na górze W yzw olenia (unieruchom io
na w 1851 r.), 7 gospód, 23 rzem ieślników i 9 handlarzy. W 1859 r.
zbudowano kolej w ąskotorow ą z R ozbarku przez Chorzów do Siem ia
nowic. W 1869 r. zbudow ano odcinek kolejow y H uta K rólew ska-Cho- rzów. W 1873 r. gmina w iejska i obszar dw orski tw orzą obwód okrę
gowy, którego naczelnikiem został ks. rad ca Gleno. W latach 1882-84 uruchom iono urząd pocztow y i telegraficzny. W 1892 r. zbudowano now y kościół, dotąd istniejący. W 1895 r. Dąb został sam odzielną parafią. W 1898 r. uruchom iono elektrow nię okręgow ą. W 1903 r.
o tw a rto pierw szą aptekę, przy czym osiedlił się tu na stałe lekarz.
W 1904 r. przeprow adzono wodociągi. W 1907 r. u stą p ił po 20 latach spraw ow ania rządów nad gm iną naczelnik Ficek, za którego s ta ra niem wybudowano dwie szkoły, przeprow adzono linię tram w ajow ą, w ybrukow ano główne ulice i zbudow ano szpital. W 1916 r. urucho
miono państw ow ą fabrykę związków azotowych. W 1920 r. w czasie II insurekcji górnośląskiej pod m uram i wspom nianej fabryki rozgry
w a się jeden z najpiękniejszych epizodów powstańczych, zakończony śm iercią syna M arcina W atoły. W 1921 r. podczas plebiscytu p ad a tu 48 procent głosów za Polską, a 52 procent za Niemcami, przy czym
4 K o m u n ik a t I n s ty tu tu Śląskiego w K a to w icach n r 31
niem al 1/3 głosujących rek ru to w ała się z em igrantów z Rzeszy.
W 1922 r. n astąpiło w kroczenie wojsk polskich, a na czele fabryki chorzow skiej sta n ą ł obecny P re zy d e n t R zeczypospolitej, prof. Ignacy M ościcki. W 1929 r. Chorzów liczył 14.531 m ieszkańców, w czym było 14.326 katol., 182 ewang. i 15 o bliżej nieokreślonym wyznaniu. W 1930 r. do Chorzowa, liczącego 1172 ha, przyłączono gminę M aciejkow ice o obszarze 443 ha i 2023 m ieszkańcach. Na podstaw ie uchw ały Sejm u Śląskiego z 14. V. 1934 r. przyłączone zostały do m iasta K rólew skiej H uty gminy Chorzów i Nowe H ajduki. W ten sposób na obszarze 24 km- pow stało m iasto Chorzów, tw orzące obecnie sam odzielny po
w iat m iejski o 108 tys. mieszkańców.
N ależy podkreślić, iż Chorzów jest kolebką górnictw a górno
śląskiego, o czym świadczy w zm ianka o chorzow skich kopaczach s re bra już w 1136 roku, czyli, że osiem setlecie istnienia opisyw anej przez nas m iejscowości jest zarazem osiem setleciem istnienia przem ysłu górniczego na terenie w ojew ództw a śląskiego.
L udw ik Ł a kom y Katowice, w grudniu 1936
U w a g a : Zezw ala się na d ow oln e korzystanie z kom u n ik atów In stytutu Ślą
skiego dla celów prasow ych.
Drukarnia „D zied zictw a“ w C ieszynie
