UKD 550.8: 551.734(438): 061.6.055.1: 55(438)"1945/1979"
MariaPAJCHLOWA, Lech MIŁACZEWSKI, Joanna DADLEZ, Krzysztof RADLICZ
w
Przedstawiono rozwój badań dewonu w Polsce od połowy XIX w. po czasy obecne ze szczególnym
uwzględnieniem badań prowadzonych prze Instytut Geologiczny po 1945 r.
Pierwsze informacje o występowaniu osadów dewonu w Polsce pochodzą z po- łowy XIX w. i dotyczą odsłonięć występujących w Górach Świętokrzyskich i na obszarze śląsko-krakowskim. Badania stratygraficzno-paleontologiczne i petro- graficzne Puscha, F. Roemera, L. Zejsznera, A. Michalskiego, S. Zaręcznego,
J. Siemiradzkiego, G. Giiricha, D. Sobolewa, J.F. Siomy, 1. Czarnockiego i J. Sam- sonowicza, prowadzone w latach 1833 -1919, umożliwiły podział na piętra i określi
ły obszary występowania skał dewonu w obu regionach. W Sudetach naj wcześniej
poznano odsłonięcie dewonu w Dzikowcu, które opisali E. Tietze w 1871 r. i G.
Giirich w 1911 r.
BADANIA W LATACH 1919-1939
W okresie organizacji prac geologicznych na początku lat dwudziestych przez
Państwowy Instytut Geologiczny w dziedzinie badań podstawowych najwięcej
uwagi poświęcono zdjęciom geologicznym oraz badaniom stratygraficznym w as- pekcie regionalnym. Prace te koncentrowały się przede wszystkim na obszarach pozbawionych grubej powłoki utworów czwartorzędowych oraz ,Posiadających różne złoża kopalin użytecznych. Do takich regionów należały Góry Swiętokrzyskie
i obszar śląsko-krakowski.
GÓRY ŚWIĘTOKRZYSKIE
W Górach Świętokrzyskich dewon należy do najbardziej odsłoniętych syste- mów paleozoiku, a ze względu na swoje wykształcenie litologiczne wzbudzał stale
duże zainteresowanie, jako baza węglanowych i kwarcytowych surowców skal- nych. Odkrycie przez J. Samsonowicza w 1922 r. złoża rud żelaza w Rudkach
wpłynęło też na ożywienie badań podstawowych serii węglanowych dewonu środ-
142 M. Palc::hl(J,wa. L. J. K. Radlicz
kowego. Efektem wieloletnich intensywnych prac badawczych J. Czarnockiego i J. Samsonowicza bylo zlokalizowanie wychodni dewonu na mapach w skali 1: 100000, obejmuj~cych arkusze Kielce i Opatow oraz wschodni(}. cz~sc Gor Swi~tokrzyskich. Badacze ci opracowali regionalne profile stratygraficzne dewo- nu oraz zwrocili uwa~ na zmiennosc litologicz~ osadow w roznych jednostkach tektonicznych regionu swi~tokrzyskiego. Wprowadzono podzial na pi~tra, a w fa ..
menie na poziomy glowonogowe. Kontynuowano badania stratygraficzno-pa- leontologiczne, ktorymi obj~to caly zesp61 fauny, ogranicz~c ich zakres do iden- tyfikacji taksonow niezb~dnych dla ustalenia wieku osadow. Zebrano bogaty material paleontologiczny amonitow gornodewonskich, wsroo ktorych J. Czar- nocki oznaczyl 776 okazow, opisuj~c wiele nowych rodzajow i gatunkow. Badacz ten przygotowal nowoczesne opracowanie monograficzne klimenii, co, niestety, zostalo przerwane przez wojn~.
Obserwacje z odsloni~ uzupelniono materialami pochodz~cymi z przekopow i szybikow. Wyniki badan terenowych i kameralnych ogloszono w komunikatach z posiedzen PIG. Zagadnienia stratygrafri i paleogeografri dewonu dolnego Gor Swi~tokrzyskich przedstawil J. Czarnocki w 1936 r. Dewon wschodniej cz~sci Gor Swi~tokrzyskich zostal opisany w 1934 r. przez J. Samsonowicza w Objasnieniach do arkusza Opatow 1: 100000.
OBSZAR SL-\SKO-KRAKOWSKI
Na obszarze sl~sko-krakowskim osady de wo nu odslaniaj~ si~ w okolicach Zawiercia i Siewierza oraz w D~bniku. Badano je glownie w zwi~zku z kartowa- niem geologicznym tych terenow. Paleozoik okolic D~bnika byl przedmiotem ba- dan F. Rutkowskiego, ktory w 1927 r. zrewidowal pogl~d G. Guricha i J. Jarosza na stratygrafi~ dewonu tego obszaru, stwierdzaj~c obecnosc osadow dewonu srodkowego - od eiflu oraz dewonu gornego do dolnego famenu wl~cznie. Autor ten przedstawil teZ udzial dewonu w budowie geologicznej wschodniego obrze- zenia zagl~bia gornosl~skiego.
BADANIA V\' LATACH 1945-1978
W pierwszym okresie powojennym kontynuowano badania osadow dewonu w regionach swi~tokrzyskim i sl~sko-krakowskim. Podj~to rownieZ pod kierun- kiem J. Czarnockiego prace rozpoznawcze w Sudetach. W tym teZ okresie zwro- cono szczegol~ uwag~ na odtworzenie materialow geologicznych i paleontolo- gicznych utraconych w czasie wojny.
G6RY SWI~TOKRZYSKIE I ICH OBRZEZENIE
Po drugiej wojnie swiatowej J. Czarnocki wznowil swe prace i zainicjowal badanie profilow dewonu w regionie lysogorskim i kieleckim. Rozpocz~to wowczas
systematycz~ eksploatacj~ fauny. Prace prowadzono w ramach regionalnych badan podstawowych, przy dui:ym wspoludziale pracownikow PAN, Muzeum Ziemi i Uniwersytetu Warszawskiego. Instytut Geologiczny - nie dysponuj~cy
wowczas kad~ paleontologow, - w znacznej mierze finansowal prace terenowe
zmierzaj~ce do zebrania materialow paleontologicznych, przekazywanych do opracowania specjalistom z innych placowek naukowych.
Wyniki regionalnych badan dewonu w Gorach Swi~tokrzyskich podsumowal w 1950 r. J. Czarnocki. W jego pracy wydanej w 1957 r. przedstawione zostaly
podsta wy podzialu stratygraficznego, ny udzial skal dewonskich W nll,'"1"'1J[T1P
dewonu i sze~oko omowio- regionu lysogorskiego Urze~~OrZO'Wl(:e
Pajchlow,!. Stratygrafia
we wschodnim obrzezeniu Gor Swietc)kr'ZY1~ki(~h
czykowej i K. Pawlowskiej. V\' celowosc prowadzenia wiercen Gor Swi~tokrzyskich, w niecce
V\' Iatach szescdziesi<!tych
tyczne prace wiertnicze dla zbadania chowskiej oraz
Najpelniej szy 1970 wykonano
osi,!gn~lo
dewonu i dui:e UJ.J.C;a,AVF>,AV
badan
re~noJme kideckim Gor utworow
"'''~nCT,.n.r',IrH:>CTn PfC)Wad.:lOIle S'! przez H.
ktora opra-
Wroblewskiego. palinologiczne dolnego dewonu Gor ~W'letokrz,rSklch
L. Jakubowska. Rownolegle z pnlcaffil Ull l"'r1"lrtl ('''7'tll'1nl
Swietlok]~zy:skiJm IG prowadzone ktore ujawnily wide me:zn:an3fcn
wowe, dotycz'!ce szczegolnie lltc>10JglC:Zfl(FH1C]fllnego
tygrafri i udzialu w budowie SWlet()kr'zv~;;kil~go
kontynuowane przez
tetu Warszawskiego oraz Akademii Obfite materialy paleontologiczne uzyskane w dewonu lub prac poszukiwawczych kopalin uZytecznych stytucie Geologicznym i placowkach naukowych.
opisano: stromatoporoidy - J. Kazmierczak (1969 - tabulaty - A.
sinska (1953 -1976), rugosy - M. Rozkowska i J. Fedorowski (1953 -1979), mszywioly - M. Kiepurowa (1965 - ramienionogi - G. Biernat i A Bie-
~ linski (1953 -1979), trylobity - Z. Kielan, Osmolska i E.
-1975), malZoraczki - F. Adamczyk i E. (1956 -1979), KOIloa,on1tv Z Wolska i M Szulczewski (1967 -1979), kr~gowce - J. Kulczycki i L.B.
(1956 1965), H. Gorka (1974).
Z prac mineralogiczno-petrograficznych na podkreslenie zasluguj,! badania J. Czerminskiego (1960) dotycz'!ce utworow w~glanowych dewonu srodkowego, ich wtornej dolomityzacji i rozwoju raf koralowych. Dalsze prace M. Rus- kiewiczowa i J. Paprocka zajmuj,!ce si~ poszukiwaniem surowcow w de- wonskich utworach w~glanowych.
OBSZAR SL1\SKO-KRAKOWSKI
Nowe dane 0 dewonie wyst~puj,!cym w podloZu permo-mezozoicznym na obszarze uzyskano jui: w latach pi~cdziesi'!tych, dzi~ki szeroko zakrojonym pra- corn poszukiwawczym zlo± rud metali oraz surowcow skalnych. W polnocn<h -wschodnim obrzezeniu Gornosl,!skiego Zagl~bia W~glowego utwory dewonu
Milacz\~wsJ[l, J.
i IG w
emsu utwory dewonu srodkowego do osadow z niecki i utworow
K. Radlicz
Lublincem a Krakowem.
uzyskano w otworach terygeniczne osady gornego, wykazuj(!ce wide ana- kie1eckiego. Biostratygrafi(!
H. M. Chorowska,
ZAPADLISKO PRZEDKARPACKIE I KARPATY
Pierwsze wiadomosci 0 dewonie n.n-I~HJ"1~·np(1n.
dO\'V1a]~za. E.
geologicznej
1968
na
mapie w ZachodnichrlP,·xrn."-ll1 tego
1971 r.w Oddziale Karpackim IG rozpocz~to prace obejmuj(!ce dewon
10Za zapadliska przedkarpackiego, w ktorych rozwh};zanie problemow stratygrafii oparto na analizie mikrofacjalnej. W 1976 r. R. Zaj(lcowa przedstawila obszerne opracowanie dotycz(lce rozwoju utworow dewonu i karbonu dolnego z zapadliska przedkarpackiego mi~dzy Rzeszowem a Krakowem. Anali~ szcz(ltkow organicz-
w plytkach cienkich wykonala A. Tomas. Opracowanie to wypelttilo dotkli- W(l luk~ w rozpoznaniu dewonu tego obszaru, syntetyzuje bowiem rozproszone materialy publikowane i archiwalne oraz wprowadza wie1e informacji.
W latach 1972 -1976 w ramach badan miocenu
iJV,UI- .. "-.... f1)a(:kH~go i jego podloZa na zlecenie Oddzialu wykonano
otworow W
dewonu ogniwa ctr<:lt'Tor<.>t'.f'71:'''' o,a.a.,~aaJU aOUllego,
SUDETY I OBSZAR PRZEDSUDECKI
poglaOO'W na stwierdzono
zaliczane do dewonu ... ,(".,. ... "'.0'"' kwarcyty i serycytowe,
srodkowodewonskiego.
do
nlT"h,,...,,,.· ... Glucho- fliszowe warstwy ande1ohorskie OK:(HlC;aCn :strzelma J. Oberc w 1966 r. znalazl
1"'(lr.l''"'''~l'''' wieku dolno- Dewon struktury bardzki~ byl przez J. Oberca w latach 1953 -1957;
on w nim ogniwa litostratygraficzne wieku dolno- srodkowodewon- W osadach dewonu srodkowego stwierdzono obecnosc szcz(ltkow roslin- ktore opisane zostaly w 1964 r. przez J. Kuchcinskiego.
W okolicach Klodzka znajduj(l si~ znaneod dawna odsloni~cia dewonu gor- ktore dostarczaly bogatych materialow paleontologicznych opracowywanych
XIX w. Badano glownie glowonogi i ramienionogi. W ostatnim dzie-
si~cioleciu ponownie rozpocz~to badania paleontologiczne, glownie konodontow, ktore umozliwily uszczegolowienie stratygrafri wyst~puj(lcych w tym regionie utworow (T. Gunia, 1977). Badania konodontow dewonskich z Sudetow i ich przedpola - prowadzone w Instytucie Geologicznym przez M. Chorowsk(l (M.
Chorowska, 1978a, b; M. Chorowska, L. Sawicki, 1975) oraz badaczy z Uniwer- sytetu Wroclawskiego (J. Haydukiewicz, 1973; Z. Urbanek, 1974, 1978; Z. Urba- nek i 1975) - umozliwily rewizj~ utartych pogh};dow na budow~ tego obszaru.
Uzyskano po raz pierwszy material faunistyczny z utworow slabo zmetamorfizo- wanych, uwazanych dot(ld za staropaleozoiczne.
Aktualne rozpoznanie skill dewonskich w Sudetach i obszarach przyleglych obejmuje fragmenty profilow litologicznych i nieliczne na ogol informacje biostra- tygraficzne. Udzial dewonu w budowie geologicznej Sudetow nie jest jeszcze wy- jasniony.
146 M. Pal(~hlolwa. L. Milacz(~wslk:i. J. K. Radlicz OBSZAR RADOMSKO-LUBELSKI
Utwory dewonu na obszarze radomsko-lubelskim do konca lat pi«;6dziesi(;!- tych byly nieznane. W 1954 r. na naradzie panstwowej sluzby geoIogicznej, zorgani- zowanej przez Centralny Urz(;!d Geologii, W. Pozaryski i S. Pawlowski postulo- wali pilllCl koniecznosc wykonania gl«;bokich wiercen na tym obszarze. W 1957 r., w ramach przygotowywania prac I etapu badan Nim Polskiego, B. Aren i S. Pa- wlowski przedstawili pierwsZCl koncepcj«; budowy paleozoiku obszaru radomsko- '-lubelskiego, a w celu jej sprawdzenia zaprojektowali gl«;bokie otwory wiertnicze
i prace geofizyczne. Wedlug tej koncepcji, opartej na analizie danych geofizycz- nych, utwory dewonu mialy wyst«;powac na poludniowo-wschodniej Lubelszczyz- nie oraz na obszarze polozonym na zachOd od Wisly. InllCl koncepcj«; wyst«;powania skal dewonskich na obszarze radomsko-lubelskim przyj«;la w 1959 r. M. Pajchlo- wa, ktora na mapach przedstawila wyksztalcenie litologiczne i zasi«;gi przypusz- czalnego wyst«;powania osadow poszczegolnych pi«;ter. Wedlug tej koncepcji zbiornik dewonski centralnej Polski mial przedlui:ac si«; przez obszar radomsko- -lubelski do obnizenia lwowskiego. Obraz ten potwierdzil si«; na og61 w pozniej- szych badaniach.
Wyniki badan I etapu (uj«;te syntetycznie w Budowie geologicznej Niiu Polskie- go w 1962 r.) pozwolily na ukierunkowanie regionalnych prac geologicznych i geofizycznych w nast«;pnych latach. Podczas realizacji I etapu badan Nim Pol-
skiego wykonano m. in. cztery gl«;bokie otwory wiertnicze: Ciepielow IG 1, Kock IG 1, Dorohucza IG 1 i Tyszowce IG 1, ktore wykazaly obecnosc dewonu gome- go i dolnego na obszarze od wschodniej granicy panstwowej po okolice Radomia.
Nast«;pne lata cechowaly si«; wr«;cz lawinowym przyrostem informacji 0 de- wonie,dzi«;ki intensywnym pracom geofizycznym i wiertniczym prowadzonym przez Instytut Geologiczny i Zjednoczenie Gornictwa Naftowego, stymulowanym przez odkrycie obfitych objawow ropy naftowej w utworach dewonu gornego w otworach wiertniczych Tomaszow Lubelski IG 1 i Niedrzwica IG 1. Wyniki tych badan pozwolily na stwierdzenie osadow wszystkich trzech oddzialow de- wonu na obszarze radomsko-lubelskim oraz ci(;!glosci sedymentacyjnej mi«;dzy osadami syluru i dewonu. Dokonano charakterystyki litologicznej i ·paleontolo- gicznej utworow pogranicznych. Wykazano istnienie niezgodnosci k(;!towej i luki stratygraficznej mi«;dzy utworami dewonu i karbonu. W utworach wyzszego fa- menu zaobserwowano dwie litofacje: niedrzwickCl i hulczansk(;!, odpowiadaj(;!ce srodowisku morskiemu i przybrzezno-kontynentalnemu. Uzyskano wst«;pne in- formacje 0 rozprzestrzenieniu utworow dewonskich, ich miCli:szosci i litofacji.
Dane te opublikowano w latach 1962-1970 (M. Pajchlowa, B. Aren, E. Tom- czykowa, A.M. Zelichowski, A Krassowska, J. Kulczycki, L. Milaczewskii T. Niem- czycka).
Dane 0 dewonie na obszarze radomsko-lubelskim podsumowano w obszar- nym projekcie badan geofizycznych i geologicznych opracowanym w 1967 r.
w Instytucie Geologicznym przez zesp61 pod kierunkiem A. M. Zelichowskiego.
Wraz z realizacj(;! projektu rozpocz(;!l si«; nowy etap fntensywnych badan regio- nalnych i metodycznych na wybranych jednostkach strukturalnych. Prace prowa- dzone byly przez Instytut Geologiczny i w coraz szerszym zakresie przez gornictwo naftowe w aspekcie poszukiwan zloz ropy naftowej i gazu ziemnego.
W wyniku wielkiego naplywu nowych danych dotycz(;!cych budowy geologicz- nej i perspektyw surowcowych obszaru radomsko-Iubelskiego powstala koncepcja syntetycznego opracowania uzyskanych materialow geologicznych.· W syntetycz-
nym opracowaniu Ropo- i gazonosnosc obszaru lubelskiego na tie budowy geolo- gicznej, opublikowanym w 1969 r., osady dewonu opisal L. Milaczewski. Powyzsze
opracowanie stalo si~ podstaw~ dla okreslenia kierunk6w dalszych prac geolo- gicznych dla p61szczeg61owego i szczeg61owego rozpoznania regionalnego osa- d6w dewonu, kt6re okazaly si~ perspektywiczne dla z16z ropy naftowej i gazu ziemnego.
Intensywne badania regionalne w koncu lat szescdziesi~tych zaowocowaly odkryciem zloZa. gazu ziemnego Komar6w w osadach dewonu srodkowego. Zloze udokumentowano w 1970 r.
Po roku 1970 liczba wiercen prowadzonych przez Instytut Geologiczny na obszarze radomsko-lubelskim zmalala, wzr6s1 natomiast ich zasi~g gl~bokoscio
wy; prowadzono je w rejonach dotychczas slabo zbadanych.
W pierwszej polowie lat siedemdziesi~tych bardzo powaznie wzrosla liczba opracowaii, zwlaszcza kartograficznych wykonywanych w ramach problemu
w~zlowego 01.1.1. Koordynatorem tych prac byl Instytut Geologiczny, a wykonaw- cam geolodzy i geoflZYcy Zjednoczenia G6rnictwa Naftowego, PAN i Uniwer- sytetu Warszawskiego. W pracach zastosowano nowoczesne metody geologicz- nej kartografri wgl~bnej, przy pomocy kt6rych wykonano 14 map strukturalnych, litofacjalnych, ilosciowych, mi~zszosCi itp. Powstaly r6wniez liczne opracowania paleontologiczne: M. Szulczewskiego (1972), M. Nehring (1973), B. Hajlasz (1974), E. Tomczykowej (1975) i innych oraz petrograficzno-sedymentologiczne: L. Mi- laczewskiego i K Radlicza (1974), K Radlicza, P. Roniewicza, A. Radwanskiego i innych. Pelna lista publikacji na temat dewonu obszaru radomsko-lubelskiego znajduje ~i~ w przygotowywanej do druku monograficznej pracy L. Milaczewskie- go - Dewon poludniowo-wschodniej Lubelszczyzny. Informacje 0 skalach de- wonskich pochodz~cych z gl~bokich otwor6w zlokalizowanych na obszarze ra- domsko-lubelskim znajduj~ si~ r6wnieZ w serii wydawniczej IG poswi~conej pro- tHorn gl~bokich otwor6w wiertniczych (dotychczas ukazaly si~ one w 9 zeszytach).
W cz~sci tych publikacji K. Radlicz (1975, 1978) zastosowal nowe metody ilosciowo- -jakosciowej analizy petrograficzno-mikrofacjalnej osad6w dewonskich, pozwala- j(!ce na wydzielenie i charakterystyk~ grup mikrofacjalnych i klas energetycznych srodowisk sedymentacyjnych.
W ostatnich latach prace wiertnicze prowadzono w p61nocno-zachodniej cz~sci
rowu mazowiecko-lubelskiego oraz w p61nocnej cz~sci strefy Terebinia. Wyniki badan om6wiono w archiwalnych opracowaniach monograficznych strefy War- ka - Wilga - Maciejowice oraz strefy Terebinia z lat 1977 -1978.
Uzyskanie profi16w dewonu w licznych otworach wiertniczych, mozliwosci
v ... ' ... '"'IJl przekroj6w sejsmicznych oraz prawie dwudziestoletnie badania pod-
stawowe, prowadzone przez liczny zesp61 geolog6w i geofizyk6w, spowodowaly, ze dewon obszaru radomsko-lubelskiego jest obecnie najpelniej rozpoznany wsr6d utwor6w tego wieku wyst~puj~cych pod nadkladem utwor6w mlodszych w innych regionach Polski.
OBSZAR POMORSKI
Koncepcja prac badawczych dewonu na Pomorzu powstala w 1954 r., kiedy to J. Samsonowicz postulowal potrze~ wykonania otworu wiertniczego na siodle grawimetrycznym Chojnic i badaii tzw. warn koszalinskiego z uwagi na mozli- wosc znalezienia utwor6w roponosnych. Pierwszy profil dewonu na Pomorzu uzyskano w 1958 r. w otworze g6rnictwa naftowego - Chojnice 2, w kt6rym
osi~gni~to osady dolnego famenu, zaliczane w6wczas do strunu. Pierws~ kon-
cepcj~ rozprzestrzenienia i wyksztaIcenia litologicznego utwor6w dewonskich na Pomorzu przedstawila w 1959 r. M. Pajchlowa, a p6zniejsze badania wykazaly
og61n~ slusznosc tej koncepcji.
148 M. ral()lllO'Wa. L. MltaCz(~wsJI(l. J. K. Radlicz
Nast~pne profile dewonu uzyskano w polowie lat szescdziesi~tych w wyniku badan strefY Koszalin - Chojnice w zwi~zku z uznaniem potencjalnej roponos- nosci utworow cechsztynu, karbonu i dewonu. Osady dewonu osi~gni~to w otwo- rach Goscino IG 1, Jamno IG 1, IG 2 i IG 3 oraz w otworach gornictwa nafto- wego Miastko 1 i Chojnice 4; w kilku z nich dotarto rownieZ do starszego paleozoiku. Wst~pna analiza uzyskanych materialow pozwolila na rozpoznanie profilu litologicznegt«> i stratygraficznego osadow dewonu dolnego, srodkowego i gornego; wyroznienie dwoch stref sedymentacyjnych (plytszej - polnocnej i gl~bszej - poludniowej), opracowanie charakterystyki litologiczno-petrogra- ficznej tych stref (1 Dadlez, 1975, 1976); stwierdzenie niezgodnego zalegania na starszym paleozoiku oraz zasi~gu erozji epigenetycznej scinaj~cej od stropu osady dewonu. Niecalkowicie wyjasniono charakter kontaktu osadow dewonu z kar- bonem.
W koncu lat szescdziesi~tych nowych danych dostarczyly wiercenia wykonane przez gornictwo naftowe w strefie Koszalin - Chojnice. Cz~S6 otworow osi~gn~la
skaly karbonu i dewonu. '
Koniecznosc opracowania dotychczasowych danych na temat budowy geo- logicznej Pomorza i wytyczenia kierunkow przyszlych badan znalazla swoj wy- raz w syntetycznym opracowaniu zbiorowym Instytutu Geologicznego, wykona- nym pod kierunkiem R Dadleza w latach 1968 - 1970, dotycz~cym ropo- i gazo- nosnosci obszaru nadbaltyckiego mi~dzy Swinoujsciem a Darlowem na tle bu- dowy geologicznej (rozdzial 0 dewonie opracowala M. Pajchlowa).
Na przelomie lat szescdziesi~tych i siedemdziesi~tych Zjednoczenie Gornictwa Naftowego i Instytut Geologiczny wykonaly kilkanascie otworow wiertniczych
osi~gaj~cych dewon w strefie Koszalin Chojnice. Z koncem 1973 r. dzialalnosc wiertnicza zostala znacznie zahamowana i od tego czasu wykonywano tylko nie- liczne otwory.
Przez caly czas penetracji wiertniczej dewon pomorski byl przedmiotem syste- matycznych badan prowadzonych w Instytucie Geologicznym przez R. Dadleza, M. Pajchlow~, J. Dadlez, B. Hajlasz, M. Nehring, L. Jakubowsk~, L. Milaczew- skiego i w Polskiej Akademii Nauk przez H. Matyj~ (1976), H. Lobanowskiego, M. R6zkowsk~, J. Fedorowskiego, A. Stasinsk~, E. Turnau oraz B. Zbikowsk~.
Wyniki tych badan omowione ~ w pracy R. Dadleza (1978) poswi~conej stworze- niu szkieletu litostratygraficznego dewonu i karbonu pomorskiego. Prace nad dewonem Pomorza ~ obecnie kontynuowane w Instytucie Geologicznym i PAN.
Dotychczasowe badania dewonu na Pomorzu umozliwily: ustalenie profilu litologicznego i stratygraficznego dewonu w strefie Koszalin- Chojnice; okresle- nie obecnego zasi~gu wyst~powania osadow dewonu ku NE; okreslenie mi~zszosci
utworow dewonu; ogolne scharakteryzowanie zespolu fauny i stwierdzenie obec- nosci zespolow florystycznych dewonu srodkowego i gornego; okreslenie zmien- nosci litologicznej i facjalnej w stwierdzonych strefach sedymentacyjnych pomor- skiego basenu dewonskiego.
*
Syntetyczne uj~cie zagadnien rozwoju litologicznego, stratygrafii, facji i paleo- geografii oraz udziaru utworow dewonskich w budowie geologicznej Polski zawarte jest w opracowaniach lnstytutu Geologicznego, m. in. w wielotomowej serii wy- dawniczej IG - Budowa Geologiczna Polski z lat 1968 -1972 oraz w Atlasie lito- logicz_no-paleogeqgrajicznym obszarow platformowych Polski (1974). Opublikowano
;,'~- :.~c-:;:!-~
je takZe w wydawnictwach mi~dzynarodowych sympozjow poswi~conych zagad- nieniom stratygrafri dewonu: Praha 1958, Bonn - Bruksela - 1962, Calgary - 1967, Leningrad - 1970, Stuttgart - 1977, Bristol 1978.
KlERUNKI DALSZYCH BADAN
W wynikudotychczasowych prac badawczych rozpoznano ogolny zarys roz- woju litologicznego i podzialu stratygraficznego dewonu w Polsce. Z analizy aktual- nego stanu badan dewonu wynikaj4 nast~puj4ce wnioski dOtYCZ4ce ich dalszego rozwoju:
NaleZy usystematyzowaC podzial litostratygraficzny dewonu i ol)facowac
tabel~ korelacyjn4 dla calego kraju; jednostki litostratygraficzne powinny uzyskac peln4 charakterystyk~ petrograficzn'!, mikrofacjalfi4 i paleontologiczn4'
Kontynuowac prace zmierzaj4ce do scharakteryzowania facji dewonu i pozna- nia srodowisk sedymentacyjnych wed lug ujednoliconej metodyki jakosciowej i ilosciowej analizy facjalnej we wszystkich regionach. Rozwini~cia wymagaj4 badania facji rafowych oraz badania czynnikow wplywaj4cych na stan wlasnosci zbiornikowych skal dewonskich.
W dziedzinie badan litologicznych trzeba rozszerzyc na inne obszary badania mikrofacjalne i petrograficzne zapocz'!tkowane na obszarze radomsko-Iubelskim oraz badania geochemiczne zapocz4tkowane w regionie swi~tokrzyskim.
NaleZy zwrocic wi~ksz,! uwag~ na mikroskamienialosc~ zwlaszcza na zbyt slabo w Polsce rozpoznane mikroskamienialosci roslinne, oraz przyst4pic do systematycznej amilizy zasi~gow stratygraficznych i regionalnych taksonow uzna- wanych za przewodnie oraz do opracowania korelacyjnej tabeli biostratygra- ficznej. Do pilniejszych zadan w zakresie badan stratygraficznych naleZy ustalenie wieku kompleksu oldredu, wieku transgresji srodkowodewonskiej oraz odtworze- nie rozwoju sedymentacji na granicy dewon-karbon.
W rozpoznaniu regionalnym brak dotychczas danych 0 dewonie w Polsce centralnej i zachodniej, w poludniowej cz~sci Pomorza Zachodniego, w strefie polozonej mi~dzy Gorami Swi~tokrzyskimi a Radomiem; zbyt slCl;bo zbadany jest dewon w regionie lysogorskim i zachodnim obrzezeniu Gor Swi~tokrzyskich.
Zaklad Stratygrafii, Tektoniki i Paleogeografii Zaklad Geologii Regionalnej Obszarow Platformowych Zaklad Petrografii, Mineralogii i Geochemii
Instytutu Geologicznego Warszawa, ul. Rakowiecka 4 Nadeslano dnia 12 lipca 1979 r.
PISMIENNICTWO
ATLAS LITOLOGlCZNO-PALEOGEOGRAFlCZNY OBSZAROW PLATFORMOWYCH POL- SKI 1: 2000000 (1974). Czysc I Proterozoik i paleozoik - red. J. Czerminsk~ M. Pajchlo- wa. lnst. GeoJ. Warszawa.
BALINSKI A. (1979) Brachiopods and Conodonts from the Frasnian of the Dybnik Anticline, South- ern Poland. Palaeont. Pol., 39, p. 4-95. Warszawa
CHOROWSKA M. (1978a) Dewon w zachodni~ czysci obszaru przedsudeckiego. Przew. L Zjazdu Pol. Tow. Geol., p. 108 -112. Warszawa.
150 M. Paj,~hlclwa. L. Mlltac2~ew:~ki. J. K. Radlicz
CHOROWSKA M. (1978b) Wizenskie wapienie wepimetamorficznym kompleksie Gor Kaczawskich.
Rocz. Pol. Tow. Geol., 48, p. 245 nr 2. Warszawa.
CHOROWSKA M., SAWICKI L (1975) 0 wystvpowaniu zmetamorfizowanych utworow gornego dewonu i dolnego karbonu w Gorach Kaczawskich. Kwart. Geol., 19, p. 261- 275, nr 2. War- szawa.
CZARNOCKI J. (1957) Geologia regionu lysogorskiego. Pr. Inst. Geol., 18, nr 3. Warszawa.
CZERMINSKI J. (1960) - Rozwoj litologiczny serii wvglanowej dewonu poludniowej czvsci Gor Swivtokrzyskich. Pr. Inst. Geol., 30, cz. 2, p. 31 121. Warszawa.
DADLEZ 1. (1975) Petrografia osadow de wo nu w strefie Goscino-Czluch6w niecki pomorskiej.
Kwart. Geol., 19, p. 515 -532, nr 3. Warszawa.
DADLEZ 1. (1976) PetrografJa osad6w dewonu w strefie Jamno - Miastko niecki pomorskiej. Kwart.
Geol.; 20, p. 503 - 523, nr 3. Warszawa.
DADLEZ R. (1978) - Podpermskie kompleksy skaine w strefie Koszalin -Chojnice. Kwart. Geol., 22, p. 269-301, nr 2. Warszawa.
GUNIA T. (1977) - Fauna g6rnodewonska obszaru Klodzka (Sudety srodkowe). Acta Univ. Wratisl., 378, p. 15 -41. Warszawa.
HAJLASZ B. (1974) - Tentaculites of the Upper Silurian and Lower Devonian of Poland. Acta Palaeont.
Pol., 19, p. 445 - 500, nr 4. Warszawa.
HA YDUKIEWICZ 1. (1973) - Upper Devonian Conodonts from Mikolaj6w Slates, Bardo Mts., Sudetes. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. Terre, 21, p', 233 - 236, nr 3/4. Warszawa.
JURKIEWICZ H. (1975) Budowa geologiczna podloia mezozoiku centralnej czvsci niecki mie- chowskiej. Biu!. Inst. Geol., 283, p. 5 -100. Warszawa.
JURKIEWICZ H., ZAKOWA H. (1972) - Rozw6j litologiczno-paleogeograficzny dewonu i kar- bonu dolnego w Niecce Nidzianskiej. Kwart. Geol., 16, p. 817 -850, nr 4. Warszawa.' KARNKOWSKI P., OLTUSZYK S. (1968) - Atlas geologiczny Przedg6rza Karpat polskich
1: 500000. Inst. Geol. Warszawa.
KICULA J., ZAKOWA H. (1972) Dewon i karbon w podlozu poludniowej czvsci niecki miechow- skiej. Rocz. Pol. Tow. Geol., 42, p. 165 - 228, z. 2/3. Krak6w.
KONIOR K., TURNAU E. (1973) - Preliminary Study of Microflora from Lower Devonian Deposits in the Area of Bielsko - Wadowice. Rocz Po!. Tow. Geol., 43, p. 273 - 282, nr 2. Warszawa.
LOBANOWSKI H. (1971) The Lower Devonian in the Western Part of the Klimontow Belt (Holy Cross Mts). Part I - Upper Emsian. Acta Geol. Pol., 21, p. 629 -687, nr 4. Warszawa.
MATYJA H. (1976) - Biostratigraphy of the Devonian-Carboniferous Passage Beds from Some Selected Profiles of NW Poland Acta Geol. Pol., 26, p. 489-532, nr 4. Warszawa.
MILACZEWSKI L., RADLICZ K (1974) - Dewon. Pr. Inst. Geol., 74, p. 83 -98. Warszawa.
NARKIEWICZ M (1978) - Stratygrafm i rozwoj facjalny gornego dewonu mi~dzy Olkuszem a Za- wierciem. Acta Geol. Pol., 28, p. 415 -470, nr 4. Warszawa.
NEHRING M. (1973) - Mikrofauna osad6w dolnego dewonu z otworu wiertniczego Krowie Bagno IG L Kwart. Geol., 17, p. 57 -72, nr 1. Warszawa.
NOWINSKI A (1976) - Tabulata and Chaetetida from the Devonian and Carboniferous of Southern Poland. Palaeont. Pot, 35. Warszawa.
P AJCHLOWA M. (1959) - Atlasgeologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne. Z. 5 - Dewon. Inst. Geol. Warszawa.
RADLICZ K (1975) Charakterystyka mikn.?facjalna i sedymentologiczna osadow dewonu z otwo- ru wiertniczego Tomaszow Lubelski IG 1. Profile Glvb. Otw. Wiert. Inst. Geol., 24, p. 121 160.
Warszawa.
RADLICZ K. (1978) - Charakterystyka mikrofacjalno-sedymentologiczna osad6w dewonu z otworu wiertniczego Niedrzwica IG 1. Profile Glvb. Otw. Wiert. Inst. Geol., 45, p. 85 119. Warszawa.
SZULCZEWSKI M. (1972) - Konodonty g6rnodewonskie i ich znaczenie stratygraficzne. Profile Glvb. Otw. Wiert. Inst. Geol., 3, p. 32 - 36~ Warszawa.
SL6sARZ J., ZAKOWA H. (1975) - Dewon antykliny Krakowa. Biul. Inst. Geol., 282, p. 7 -68.
Warszawa.
TARNOWSKA M. (1976) - Korelacja litologiczna dewonu dolnego we wschodniej cz~sci Gor Swi~
tokrzyskich. Biul. lust. Geol., 296, p. 75 116. Warszawa.
TOMCZYK H., PAJCHLOWA M., TOMCZYKOWA E. (1977) Poland. W: The Silurian - De~
vonian Boundary. lUGS, Ser. A, 5, p. 65 - 83. Stuttgart.
TOMCZYKOWA E. (1975) - Homalonotinae in Upper Silurian and Lowermost Devoman Bio- stratigraphy and Palaeogeography. Fossils and Strata, 4, p. 409 -414.' Oslo.
URBANEK Z. (1974) - On the Occurrence of Upper Devonian Rocks in the Epimetamorphic Complex of the Kaczawa Mts. (Western Sudetes). Bull. Acad Po!. Sc. Ser. Sc; Terre, 22, p. 167 -171, nr 3/4. Warszawa.
URBANEK Z. (1978) - The Significance of Devonian Conodont Faunas for the Stratigraphy of Epi- -metamorphic Rocks of North-eastern Part of the Gory Kaczawskie. Geol. Sudetica, 13, p. 7- 28, nr 1. Warszawa.
URBANEK Z., BARANOWSKI Z., HAYDUKIEWICZ A (1975) - Geologiczne konsekwencje
wyst~powania dewonskich konodontow w metamorfiku polnocnej cz~sci Gor Kaczawskich.
Geol. Sudetica, 10, p. 155 169, nr 1. Warszawa.
MOPj.·HI J1ex M IIIJ1A4 E8C Kill. 1II0oHHo AAAJ1E3, K)!OIWTo$ PAAJ11114
1113Y4EHIIIE AEBOHA B nOnbWE
nepBble AOIfHble 0 30nerOHIo1101 AeBOHO B nonbwe OTHOCJlTCfI K cepeAIo1He XIX BeKO VI
no 06HO)l(eHVlflM B CBeHToKwVlCKVlX ropox 101 HQ CVlne3cKo-KpOKoBcKo(;l TeppVlTopVlVI. Ao 1949 r B :nl-lx POIiiOHOX BenOCb cTpoTl-lrpocplo1yeCKO-noneoHTOnOrVlyeCKOe 1113yyeHllle Bbl6pOHHbiX p03peoB •
. 8 C03AOHHOM B 1919 rOAY rOCYAopcTBeHHoM reOnOrlo1yeCKOM l4HCTl4Ty;e 60nbwe Bcero BHl4MOHI1S1 YAen.!lnOCb reonon'lyeCKOO C'beMKe l4 CTpaTl4rpocplIIyeCKVlM I1CCneAOBOHllUIM perlo1oHonbHoro nopftAKo •
.Ft 4apHOLtKIII VI jI. CaMCOHOBIo1Y 1113yyanVl AeBOH B CBeHToKwlIICKVlX ropax, 4>. PYTKOBCKIII - B OKpecT- HOCT.!IX KpaKoBO (AeM6HVlK). HIIIMIII 6blnlll COCTOBneHbl perl10HanbHble CTpOTl4rpacplo1yeCKllle pa3pe3bl 11 paCyneHeHbl HO JlpYCbl. OHI1 co6pom'l 60rOTble KOnneKLtl111 oKaMeHenocTelii, 06p060TKO KOTOPblX 6bino npepBoHo BOHHOH.
Cp03Y nocne OKOHYOHlllft 11 MI-I,POBo(;! 80HHbl B0306HOB14nOCb 1013yyetHle AeBOHO B CBeHTOKWI4CKOM pOHOHe, Ha Clllne3CKo-KpaKOBCKOH TeppVlTopl111 VI B CYAeTOX. 80CCTOHaBnVlBonVlCb reOnorVlyeCKl1e 14 noneOHTOnOrlllyeCKVle MOTeplllanbl, nponOBWHe BC BpeMfI BOHHbl. HOyanOCb 6ypeHHe Ha nno~oA.!Ix pacnpocTpOHeHlllft AeBoHa nOA nOKpoBoM MnOAWI-IX CPOPMOLtIllH. TorAo >Ke 6blnl-l nonyyeHbl nepBble AaHHble 0 AeBoHe B npeAKapnOTCKOM nporl16e.
8 KOHLte nftTIo1AeCftTblX rOAOB reonOrl-lyeCKI-I.::i I-IHCTI1TyT III HecpTRHOft npoMblwneHHocTb HOYOnlll I-IHTeHCIIIBHO 1013YYOTb nonbcK)'IO HIII3MeHHOCTb. 80 MHorillX CKBO)l(I-IHOX B 30noAHoM npiIIMOpbl-l ill HO POAOMCKo-J1t06mIHCKOH TepplIITOpl1111 6blno OTMe4eHO 30nerOHllle p03nlllYHblX CTpOTIIlrpocpIIIyeCKI-IX 3BeHbeB AeBOHO. IIIHTeHcl-IBHoe 6ypeHllle BenOCb TOK>Ke B CBeHTOKWI1CKOM pOHOHe 1-1 HO Clllne3CKO- -KPOKOBCKOW"TeppIIIToplIIlII, B npeAKopnOTCKOM nporlll6e III B KopnOTOX, 0 B nocneAHllle rOAbl TOK)I(e HO nOAcTynox K CYAeTOM, rAe TOK)I(e 06HopY)l(eHO 30nerOHVle AeBOHO.
60nbwoe KOnlllyeCTBO KepHOBoro MOTepVlono, nonyyeHHorO no CKBO)l(VlHOM £I KOHLte WeCTIIJAeCfI- TblX - H040ne ceMIIIAecftTblX rOAOB, n03Bonlllno COCTOBVlTb IIInlll npeABopVlTenbHO Vl3Y4V1Tb perlllo- HonbHble nVlTonorO-CTpOTlllrpocplll4eCKlIJe p03pe3bl. 8 TOT nepVloA HOYOnOCb VlHTeHCVlBHoe 1113Y4eHIIJe nVlTonorVlVl VI noneOHTonorVlIII KOK CVlnOMIII COTPYAHIIIKOB reOnorlllyeCKOrO III HCTHTYTO, TOK III BblCWHX yye6HblX 30Be:AeHVlH H nAH. 6norOAOpft 3TOMY CTone B03MO)l(HbIM: P<13P060TKO nHTO- H 6HOCTPOTIII- rpocpHyeCKOrO pOCyneHeHHR AeBoHo no H36pOHHblM CTpOTHrpocpHyeCKHM 3BeHbRM; Me)l(perHOHOnb-
152 M. Milacz(~wsJk:i, J. K. Radlicz
HOft Koppen.IH.\I1R a npeAenax CTPOHbl 11 C p03pe30MI1 npl1nermOL!.lI1X nnoL!.loAeii; COCToaneHVle CTPYK- TypHblX KOpT no POAOMCKO-nt06mfHCK0I4 TeppVlTOpVIVI VI npeAKopnOTCKOMY nporl16y; coc-roaneHVle mlTo$OIlVlonbHOI1 xopOKTepl1CTI1K11 11 cxeMbl noneoreorpo<pl1yeCKOI1 I1CTOPVlI1 OTAenbHblX 3BeHbeB
~TOI4 CVlCTeMbl B nonbwe.
AHOnl13 pe3ynbToToB nl1TOnOrO <p0I..\110nbHbIX I1CCneAOBOHl114 AOK030fl nnOT<popMeHHbli:i Tl1n p03BI1- TI1R OTnO>KeHVlii AeaOHO a nonbwe BHe CYAeT VI nOAcTynoB K HI1M, rAe 06HopY>KeHbl reOCVlHKnI1HOnb- Hble OTnO>KeHI1R. noneOHT0J10rVlyeCKl1e AOHHble, nOJ1yyeHHbie nOYTI1 no BceM rpynnoM 6e3n03BO- HO"lHblX, 30nerOtOL!.II1X B AeBOHe nOJ1bWI1, n03BOnl1nl1 BblAenl1Tb COMble BepXHl1e 11 COMble HIo1>KHl1e 6110CTpOTVlrpo<pl1yeCKVle rOpl130HTbl ~TOI4 CI1CTeMbl, 0 TOK>Ke OxopOKTepl130BOTb MHorOYVlCneHHble ropl130HTbl BHyTpl1 OTAenbHblX RPyCOB.
Ho coapeMeHHoM ~Tone 113yyeHI1R HeT AOHHblX 0 AeaOHe B L\eHTponbHoi:i YOCTI1 CTpOHbl.
Maria P AJCHLOW A, Lech MILACZEWSKl, J oanna DADLEZ, Krzysztof RADLICZ
AN OUTLINE OF STUDIES ON THE DEVONIAN OF POLAND
Summary
First informations on the occurrenre of Devonian rocks in Poland, concerning their outcrops in Gory Swi~tokrzyskie Mts and the Silesian-Cracow region, were given in the middle of the XIX c. Strati- graphic-paleontological studies of seclected sections from these regions were carried out till 1919.
In works of the State Geological Institute, established in 1919, most attention has been paid to geological mapping and stratigraphic studies in regional aspect. 1. Czarnocki and J. Samsonowicz were studying the Devonian in Gory Swi~tokrzyskie Mts region and F. Rutkowski - in the vicinities of Cracow (D~bnik). These researchers elaborated regional strati graphic sections and established their subdivision into stages. They also gathered large collections of fossils, the analysis of which was stopped by the world war n.
After the world war 11, the studies on the Devonian were immediately recommenced in Gory Swi~
tokrzyskie Mts, Silesian-Cracow region and Sudety Mts. Attempts were made to reconstruct geological and paleontological materials lost during the war. The recognition of the Devonian .occurring beneath the cover of younger rocks by drillings also started at that time, giving first information on Devonian rocks of the Carpathian F oredeep.
At the end of the.fifties, the Geological Institute and Oil Industry started intense geological surveys of the Polish Lowlands. Several drillings made in the western Pomerania and the Radom - LubIin area recorded the presenre of various strati graphic links of the Devonian. Intense drillings were also carried out in Gory Swi~tokrzyskie Mts, Silesian-Cracow region, Carpathian Foredeep and the Carpathians, and recently also in the forefield of the Sudety Mts, were also the Devonian has been found.
A rich core material gathered at the turn of tre sixtie; and seventies made pos~ible elaboration or preliminary recognition of regional lithological-stratigraphic sections. Intense lithological and pale- ontological studies were undertaken at that time by research teams of the Geological Institute, universities and the Polish Academy of Sciences. The results of these studies include litho- and biostratigraphic subdivisions of selected stratigraphic links of the Devonian, interregional correlations within the country and with sections from neighbouring areas, structural maps of the Radom - Lublin and Carpathian . Foredeep areas, characteristics or" lithofacies and an outline of paleogeographic evolution of individual
links of the Devonian system in Poland.
The analysis of results of lithological-facies studies showed platform-type development of Devonian rocks in Poland, except for the Sudety and their forefield, wherefrom geosynclinal rocks of that age are known. The paleontological data obtained from studies of almost all groups of invertebrates occurr-
ing in the Polish Devonian made in possible to record the lowermost and uppermost biostratigraphic zones of that system as well as to characterize several zones within individual stages.
At the present stage of studies, there are still no data on the Devonian of central Poland.
